Tyczyn

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Tyczyn (ujednoznacznienie).

Tyczyn

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Pomnik przy głównym skrzyżowaniu w Tyczynie
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	rzeszowski
Gmina	Tyczyn
Aglomeracja	rzeszowska
Data założenia	1368
Prawa miejskie	1368 (Kazimierz Wielki)
Burmistrz	Janusz Wiktor Skotnicki
Powierzchnia	9,67 km²
Populacja (2020) • liczba ludności • gęstość	3977[1] 411,3 os./km²
Strefa numeracyjna	1731.12.2017
Kod pocztowy	36-020
Tablice rejestracyjne	RZE
Położenie na mapie Polski Tyczyn
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Tyczyn
Położenie na mapie powiatu rzeszowskiego Tyczyn
Położenie na mapie gminy Tyczyn Tyczyn
49°57′55″N 22°01′59″E/49,965278 22,033056
TERC (TERYT)	1816144
SIMC	0975078
Urząd miejski Rynek 18 36-020 Tyczyn
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Tyczyn – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, graniczące bezpośrednio z Rzeszowem. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tyczyn.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1368 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim^[2]. W latach 1920–1945 miasto administracyjnie należało do woj. lwowskiego, a w okresie 1945–1975 i 1975–1998 do woj. rzeszowskiego.

Przez miasto przepływa Strug, niewielka rzeka dorzecza Sanu.

Według danych z 1 stycznia 2018 Tyczyn liczył 3805 mieszkańców^[3]. Miasto zabudowane jest głównie na terenie zwartym, szeregowym budownictwem mieszkaniowym, znajduje się w nim kilka niskich bloków.

Dodatkowo można wyróżnić następujące części miasta: Księży Lasek, Lasek, Łany, Łany Tyczyńskie, Mokra Strona, Potoki, Pułanek^[a], Tyczyńskie Potoki, Zagrody.

Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą już z 1340^{[potrzebny przypis]}. Tyczyn założony został na prawie magdeburskim na mocy dokumentu króla Kazimierza Wielkiego, wystawionego w Niepołomicach 14 marca 1368 i spisanego przez podkanclerzego Janka z Czarnkowa. Król zezwolił Bartoldowi Tycznerowi na lokację nowego miasta w ziemi sanockiej w lasach królewskich nad rzeką Białą (obecnie Strug), w pobliżu wsi o tej samej nazwie celem „powiększenia pożytków króla”^[4][5]. Pod lokację miasta Kazimierz przeznaczył znaczny obszar, bo 112 łanów frankońskich^[6], czyli 2464–2912 ha. Zamysłem króla mogło być utworzenie ośrodka, który przejąłby rolę przekazanego w ręce prywatne Rzeszowa, ale już w 1369 miasto wykupił za 500 grzywien Otto z Pilczy^[7], potwierdzony jako właściciel w 1395^[8]. W 1404 król Władysław Jagiełło przejął na drodze sądowej „miasto Tyczyn z przyległymi do niego wsiami i całym okręgiem Zalesie w ziemi sanockiej” (opidum Tyczin cum villis ad ipsum spectantibus et toto districtu Zalesse in territorio Sanocensi^[9]) z rąk Jadwigi Melsztyńskiej i jej córki, a swej późniejszej żony, Elżbiety z Pilczy, zwracając 500 grzywien rodzinie Ottona. Zapis ten wskazuje, że Tyczyn stając się ośrodkiem zespołu dóbr przejął rolę ruskiej wsi Zalesie jako dawniejszego centrum wołości o podobnym zasięgu. Wsie okręgu tyczyńskiego wylicza dokument z 1423, w którym Jagiełło nadał Tyczyn dożywotnio zięciowi i pasierbowi swej zmarłej już wówczas żony Elżbiety Granowskiej, mistrzowi husyckiemu Janowi z Jičína - składały się nań Biała, Borek, Budziwój, Chmielnik, Drabinianka, Lubenia, Lutoryż, Matysówka, Siedliska, Słocina, Straszydle, Zalesie i Zarzecze^[10]. W 1450 do okręgu tyczyńskiego należały także Nowy Borek, Błędowa i Brzezówka^[11]. W 1427–1428 starosta tyczyński Jerzy Beberstyn został skazany przed sądem sanockim z pozwu Piotra Lunaka Kmity z Sobnia za bezprawne zatrzymanie ludzi Kmity na gościńcu królewskim i odmowę ich wydania za poręką^[8]. W drugiej połowie XV w. na skutek dążeń właścicieli Tyczyna miasto zmieniło przynależność administracyjną trafiając do ziemi przemyskiej województwa ruskiego^[12]. Zgodnie z królewskim zobowiązaniem z 1423 klucz tyczyński najpewniej powrócił po śmierci Jagiełły w 1434 do Pileckich jako spadkobierców królowej Elżbiety. Należał kolejno w latach 1450–1478 (być może już od 1434) do kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego, syna Elżbiety Granowskiej i pasierba Jagiełły; w 1478–1496 do jego syna, wojewody ruskiego Jana; w 1496–1505 do synów wojewody ruskiego: Mikołaja, Stanisława i Jana; i w 1505–1527 do średniego z nich, starosty gródeckiego Stanisława, przy czym między 1519 a 1521 zarząd przejął czasowo starosta sanocki Stanisław Ocic Pilecki, kuzyn starosty gródeckiego (zm. 1523)^[13][14][15] . Pileccy jeszcze przed 1500 wykupili sołectwo tyczyńskie zgodnie z ówczesną praktyką szlachecką, usankcjonowaną przez statut warcki. Za starosty gródeckiego ruch egzekucyjny domagał się zwrotu dóbr tyczyńskich do skarbu królewskiego^[16]. Ok. 1585 Tyczyn przeszedł poprzez małżeństwo Anny Pileckiej do rodu Kostków^[17].

W październiku 1672 Tyczyn został "całkiem spalony" przez najazd tatarski w ramach wojny polsko-tureckiej. Zeznania na temat zniszczeń złożone w Przemyślu w 1673 wymieniają liczne gałęzie rzemiosła obecne w mieście^[18].

Podczas okupacji hitlerowskiej, w grudniu 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1000 Żydów. W lipcu 1942 roku zostali wywiezieni do getta w Rzeszowie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu^[19].

18 czerwca 1943 Gestapo wraz z wojskiem i żandarmerią niemiecką przeprowadziło pacyfikację miasta. Po przesłuchaniach Niemcy zamordowali kilka osób. Trzy ofiary zostały zidentyfikowane. 12 mieszkańców wywieziono do obozu w Pustkowiu. 26 lipca 1944 miała miejsce druga pacyfikacja miasta, w trakcie której śmierć poniosło 16 mieszkańców^[20].

• Kościół św. Katarzyny i Świętej Trójcy – pierwszy kościół, murowany, został ufundowany przez kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego w 1466^[21] . W 1629 r. kościół spłonął wraz z miastem. W latach 1631–1638 został odbudowany przez Mikołaja Kostkę, który dobudował kaplicę św. Stanisława, w której został pochowany. W 1657 r. w czasie węgierskiego najazdu Jerzego Rakoczego, kościół został spalony. Od początku XVIII w. kościół był rozbudowywany, w szczególności przez Jana Klemensa Branickiego w latach 1720–1730 i 1759–1763. W 1727 r. do prezbiterium dobudowano kaplicę św. Trójcy (naprzeciw kaplicy św. Stanisława). W latach 1735–1745 wykonano nowy zespół sześciu murowanych ołtarzy ozdobionych gipsem i mozaikami. Trzy ołtarze – główny, św. Stanisława i św. Trójcy, wzorowane były na rzymskich wzorach, a wykonali je architekci – Jan Henryk Klemm i Gottfried Schulz. Dobudowano też dwie wieże według projektu Jana Henryka Klemma. Sztukaterie wykonał Gottfried Schulz, a freski malował Antoni Herliczka^[22] . Z tego okresu pochodzi nowy budynek wikarówki, piętrowa plebania oraz nowe organy. W dniu 26 maja 1782 r. w uroczystość św. Trójcy nowy proboszcz ks. Antoni Betański konsekrował na nowo kościół, któremu nadano potrójne wezwanie: św. Trójcy, Wniebowzięcia Matki Bożej i św. Katarzyny. Kościół jest siedzibą parafii św. Katarzyny, należącej do dekanatu Tyczyn, diecezji rzeszowskiej.
• Pałac Wodzickich wraz z 11 hektarowym parkiem oraz budynki gospodarcze (II. poł. XIX / pocz. XX w.), w stylu historyzującym, eklektycznym. Obecnie w pałacu mieści się Liceum^[23]
• Kapliczka św. Jana Nepomucena z końca XVIII w., przebudowana w XIX w.^[24]
• Budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.

• Piramida wieku mieszkańców Tyczyna w 2014 roku^[25].

• Kościół rzymskokatolicki – parafia św. Katarzyny w Tyczynie^[26]
• Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Tyczynie^[27]

• Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, do której została włączona Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza w Tyczynie
• Zespół Szkół w Tyczynie im. Władysława Orkana
• Szkoła Podstawowa im. Stanisława Staszica w Tyczynie

W mieście działa klub sportowy MKS „Strug” Tyczyn, rozgrywający mecze na stadionie miejskim. Największym sukcesem klubu jest zdobycie w sezonie 2002/2003 Pucharu Polski na szczeblu wojewódzkim^[28]. W mieście znajduje się hala sportowa^[29].

 Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Tyczynem‎.

• Społeczne Muzeum Regionalne w Tyczynie
• Stary cmentarz żydowski w Tyczynie
• Nowy cmentarz żydowski w Tyczynie

• JerzyJ. Axer JerzyJ. (red.), Polski dyplomata na papieskim dworze. Wybór listów Jerzego z Tyczyna do Marcina Kromera (1554–1585), Warszawa: PIW, 1982 .
• AnnaA. Berdecka AnnaA., Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370. Chronologia i rozmieszczenie, „Przegląd Historyczny”, 65 (4), 1974, s. 593-624 .
• JózefJ. Fajkowski JózefJ., JanJ. Religa JanJ., Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945, Warszawa: Książka i Wiedza, 1981 .
• AdamA. Fastnacht AdamA., Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1962 .
• AdamA. Fastnacht AdamA., Tyczyn, [w:] AdamA. Fastnacht, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, t. 3, Kraków: Societas Vistulana, 2002, s. 199–202 [zarchiwizowane z adresu 2023-02-03] .
• AndrzejA. Gliwa AndrzejA., Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), „Prace Historyczno-Archiwalne”, 13, 2003, s. 129–184, ISSN 1231-3335 .
• FeliksF. Kiryk FeliksF., StefanS. Mateszew StefanS., Zarys dziejów Tyczyna do roku 1772, [w:] 600 lat Tyczyna (1368–1968), TadeuszT. Kowalski (red.), Rzeszów: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Rzeszowie, 1973, s. 11–74 .
• Jerzy AntoniJ.A. Kostka Jerzy AntoniJ.A., Kostkowie herbu Dąbrowa, Koszalin: Polimer, 2010, s. 79, 81, 82, 108, 109, 110, 114, 115, 118, 119, 120, 256, 257, ISBN 978-83-89976-40-6 .
• JanJ. Nieciecki JanJ., Tyczyńskie malowidła Antoniego Herliczki, wybitnego malarza dworu Jana Klemensa Branickiego, [w:] Z dziejów Tyczyna i regionu, A.A. Zielecki (red.), Tyczyn 1998, s. 373-401 .
• FranciszekF. Piekosiński FranciszekF., Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1, 1178–1386, Kraków: Akademia Umiejętności, 1876 .{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "wolumin".
• FranciszekF. Piekosiński FranciszekF., Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 4, Kraków: Akademia Umiejętności, 1905 .{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "wolumin".
• OktawO. Pietruski OktawO., KsaweryK. Liske KsaweryK., Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. 13, Lwów: Seyfarth i Czajkowski, 1888 .{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "wolumin".
• FranciszekF. Sikora FranciszekF., Pilecki h. Leliwa Jan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981a, s. 268 .
• FranciszekF. Sikora FranciszekF., Pilecki (Granowski) h. Leliwa Jan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981b .
• EwaE. Wac EwaE., Kilka uwag o działalności gospodarczej panów z Pilicy w XIV–XVI wieku, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica”, 21 (3), 2004, s. 475-484 .
• Polski słownik biograficzny, t. 11, Wrocław 1964–1965 . Brak numerów stron w książce.

• Tyczyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 693 .
• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Tyczyn