Służba jeniecka Wojska Polskiego II RP

Służba jeniecka Wojska Polskiego II RP – służba Wojska Polskiego zajmująca się przyjęciem jeńców z obszaru wojennego i ich rozdziałem do obozów stałych, rozlokowanych na obszarze krajowym oraz odpowiedzialna za ochronę i bezpieczeństwo jeńców osadzonych w obozach, a także za warunki bytowe i sanitarne.

W drugiej dekadzie listopada 1918 w Ministerstwie Spraw Wojskowych zorganizowany został Wydział Jeńców. Szefem wydziału został kpt. Konrad Sztobryn. 23 grudnia 1918 wydział został zlikwidowany, a jego zadania przejął Referat do Spraw Jeńców Sekcji Opieki M.S.Wojsk.

12 lutego 1919 kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych, płk Jan Wroczyński rozkazał dowódcy Generalnego Okręgu Warszawskiego zorganizować Komendę Obozu Jeńców Wojennych w Kazuniu Polskim według zatwierdzonego przez siebie etatu. Zgodnie z etatem skład osobowy komendy wynosił dwóch oficerów (komendant obozu i lekarz), sześciu podoficerów (sierżant sztabowy, sierżant rachunkowy, 2 plutonowych, podoficer prowiantowy, podoficer sanitarny), 42 szeregowców, w tym pisarz i sanitariusz oraz jednego urzędnika wojskowego gospodarczego. Środki lokomocji stanowiła bryczka i wóz ciągnione przez cztery konie zaprzęgowe. Ponadto komenda posiadała dwa konie wierzchowe^[1].

28 marca 1919 utworzona została Inspekcja Obozów Jeńców i Internowanych. Zgodnie z etatem, skład osobowy inspekcji liczył dwóch oficerów: inspektora (w stopniu pułkownika lub podpułkownika) i adiutanta (podporucznik). Zadaniem inspekcji była kontrola wszystkich obozów jeńców, internowanych i zakładników. W ramach kontroli inspekcja zobowiązana była badać nadzór nad jeńcami i środki zapobiegające ucieczkom, przyjęte w danym obozie oraz warunki życia jeńców i stan sanitarny. Inspekcja podlegała bezpośrednio Ministrowi Spraw Wojskowych i jemu też składała meldunki z przeprowadzonych kontroli. Inspektor był uprawniony do wydawania zarządzeń zmierzających do likwidacji stwierdzonych uchybień. Inspektorem obozów jeńców i internowanych mianowany został ppłk Otton Górski, a adiutantem – ppor. Włodzimierz Freitag^[2].

5 lipca 1919 przy M.S.Wojsk. powołana została Komisja dla Spraw Jeńców. Zadaniem komisji była klasyfikacja jeńców w obozach oraz kwestie związane z urlopowaniem i zwonieniem jeńców.

Na początku 1920 zniesiony został Inspektorat Obozów Jeńców, a jego kompetencje przejęła Sekcja Mobilizacyjna Oddziału I Sztabu M.S.Wojsk. W tym samym czasie w Oddziale IV Etapowym Naczelnego Dowództwa powołana została Sekcja Jeńców, którą kierował mjr Józef Sas-Hoszowski.

Z dniem 10 marca 1920 rozwiązana została Komisja dla Spraw Jeńców przy M.S.Wojsk., a jej uprawnienia przejął Oddział II Sztabu ministerstwa^[3]

20 lipca 1920 przy Departamencie VIII Budownictwa M.S.Wojsk. ustanowione zostało tymczasowe, nadetatowe stanowisko inżyniera do spraw Obozów Jeńców, uprawnionego do kontaktowania się z Oddziałem I Sztabu M.S.Wojsk^[4].

W sierpniu 1920 powołana została Komisja do Spraw Obozu Jeńców w Strzałkowie pod przewodnictwem gen. ppor. Józefa Prokopowicza.

W listopadzie 1920 na podstawie rozporządzenia MSWojsk. Oddział I Sztab Nr 22547/Mob. powołano Kierownictwo Wymiany Jeńców Wojennych, któremu podporządkowano Sekcję Jeńców Wojennych Naczelnego Dowództwa i Wydział Jeńców MSWojsk. Kierownictwo było instytucją przejściową, powołaną w czasie demobilizacji i podporządkowaną Sekcji Mobilizacyjnej Oddziału I Sztabu MSWojsk^[5].

18 stycznia 1921 utworzona został Sekcja Jeńców, którą podporządkowano szefowi Oddziału I Sztabu M.S.Wojsk. W styczniu 1921 sekcja przeniesiona została do Oddziału II Sztabu M.S.Wojsk., a w maju tego roku do Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

W latach 1919–1920 zorganizowane zostały następujące obozy jenieckie i internowanych:

• Obóz Jeńców Nr 1 w Strzałkowie
• Obóz Internowanych Nr 1 w Krakowie-Dąbiu
• Obóz Jeńców Nr 2 w Wadowicach
• Obóz Jeńców Nr 3 w Łańcucie (mjr piech. Stanisław Peszkowski)
• Obóz Internowanych Nr 4 w Pikulicach (DOGen. Lwów)
• Obóz Jeńców Nr 5 w Szczypiornie
• Obóz Internowania nr 6 w Aleksandrowie Kujawskim
• Obóz Jeńców Nr 7 w Tucholi (DOGen. Pomorze)
• Obóz Internowanych Nr 10 w Kaliszu
• Obóz Internowanych Nr 11 w Toruniu (DOGen. Pomorze)
• Obóz Internowanych Nr 12 w Częstochowie
• Obóz Koncentracyjny Nr 14 w Ostrowcu^[6]
• Obóz Internowanych nr 15 w Toruniu
• Obóz Internowanych Nr 16 w Zduńskiej Woli
• Obóz Internowanych Nr 17 w Sosnowcu
• Obóz Internowanych Nr 20 w Radomiu
• Obóz Koncentracyjny Nr 21 w Białymstoku (płk Bolesław Antoszewicz)^[7]
• Obóz Koncentracyjny Nr 23 we Lwowie (mjr Gabriel Gliga)^[8]
• Obóz Koncentracyjny Nr 24 w Puławach^[9] (Stacja Rozdzielcza Jeńców i Internowanych)

Od września 1920 roku dowódcą obozu był mjr Józef Chlebowski, a dowódcą Oddziału Dozorczo-Wartowniczego ppor. Leon Grzegorczak^[10]

• Obóz Internowanych w Łukowie
• Obóz Internowanych w Płocku
• Obóz Internowanych w Różanach (DOGen. Warszawa)
• Obóz Internowanych w Ostrowie Lubelskim (DOGen. Lublin)
• Stacja Rozdzielcza Jeńców i Internowanych w Stryju
• Stacja Rozdzielcza Jeńców i Internowanych we Lwowie
• Stacja Rozdzielcza Jeńców i Internowanych w Dorohusku
• Stacja Rozdzielcza Jeńców i Internowanych w Białymstoku
• Obóz Koncentracyjny dla Górnoślązaków w Krakowie
• Obóz Izolacyjny w Siedlcach (DOGen. Lublin)
• Obóz Izolacyjny w Dęblinie^[6]
• Punkt Koncentracyjny Jeńców 4 Armii^[11]
• Punkt Koncentracyjny Jeńców 6 Armii w Kowlu^[12]
• Punkt Koncentracyjny Jeńców Brześć nad Bugiem^[13]
• Punkt Wyżywienia Jeńców Równe^[6]
• Punkt Wymiany Jeńców Równe^[14]

 Osobne artykuły: Obozy internowanych żołnierzy armii URL w Polsce i Jeńcy sowieccy w niewoli polskiej (1919-1921).

W 1939, w przypadku konfliktu zbrojnego z Niemcami, zgodnie z planem mobilizacyjnym "W", Wojsko Polskie zakładało zorganizowanie dwóch obozów jeńców ze szpitalami, sześciu obozów rozdzielczych i siedmiu punktów zbornych.

Wykaz jednostek służby jenieckiej. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących, którymi w większości były rejonowe komendy uzupełnień (RKU) oraz nazwy oddziałów piechoty i kawalerii, w oparciu o które przeprowadzana była mobilizacja.

w I rzucie mobilizacji powszechnej:

• Obóz Rozdzielczy Jeńców Nr 11 Modlin (RKU Warszawa Miasto I + 32 p)
• Obóz Rozdzielczy Jeńców Nr 31 Białystok (RKU Białystok + 42 pp)
• Obóz Rozdzielczy Jeńców Nr 41 Skierniewice (RKU Skierniewice + 18 pp)
• Obóz Rozdzielczy Jeńców Nr 51 Bochnia (RKU Bochnia + szwadron zapasowy 3 pułku ułanów)
• Obóz Rozdzielczy Jeńców Nr 61 Rawa Ruska (RKU Lwów Powiat + 19 pp)
• Obóz Rozdzielczy Jeńców Nr 91 Brześć (RKU Brześć + 35 pp)

• Punkt Zborny Jeńców Nr 11 (RKU Warszawa Miasto I + 21pp)
• Punkt Zborny Jeńców Nr 21 (RKU Kowel + 50 pp)
• Punkt Zborny Jeńców Nr 31 (RKU Wilno Miasto + 6 pp Leg.)
• Punkt Zborny Jeńców Nr 41 (RKU Łódź Miasto I + 31 pp)
• Punkt Zborny Jeńców Nr 51 (RKU Kraków + 20 pp)
• Punkt Zborny Jeńców Nr 61 (RKU Lwów Miasto + 19 pp)
• Punkt Zborny Jeńców Nr 91 (RKU Brześć + 35 pp)

w II rzucie mobilizacji powszechnej:

• Obóz Jeńców Lubaczów (I/39 pp)
• Obóz Jeńców Pińczów (RKU Pińczów + 4 pp Leg.)

Szpitale dla obozów w Lubaczowie i Pińczowie mobilizować miała Kadra Zapasowa 10 Szpitala Okręgowego w Przemyślu, a ochronę zapewnić pododdziały wartownicze, wystawiane na terenie Okręgu Korpusu Nr X. Organizację obu szpitali miano rozpocząć 22 dnia mobilizacji powszechnej, a zakończyć rozwinięciem w 27 dniu mobilizacji. Każdy ze szpitali dysponować miał 500 łóżkami w dwóch oddziałach chirurgicznych, dwóch oddziałach wewnętrznych i jednym oddziale zakaźnym.

• Rozkazy Dowództwa Okręgu Generalnego „Kielce”. [dostęp 2018-05-08].
• Spis oficerów służących czynnie w dniu 1.6.1921 r.. Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1921.
• Regina Czarnecka, Organizacja Sztabu Generalnego WP (Naczelnego Dowództwa WP) w latach 1918-1921, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej Nr 26 z 2003
• Regina Czarnecka, Organizacja Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWojsk.) w latach 1918-1921, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej Nr 27 z 2005
• Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny "W", Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Oficyna Wydawnicza "Ajaks" i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3