Ryksa Elżbieta

Ryksa Elżbieta

Portret królowej Ryksy
Królowa Czech
Okres	od 1303 do 1305
Jako żona	Wacław II
Poprzedniczka	Guta von Habsburg
Następczyni	Wiola Elżbieta cieszyńska
Królowa Polski
Okres	od 1303 do 1305
Jako żona	Wacław II
Poprzedniczka	Małgorzata Brandenburska
Następczyni	Jadwiga Bolesławówna
Królowa Czech i Polski
Okres	od 1306 do 1307
Jako żona	Rudolf III Habsburg
Poprzedniczka	Wiola Elżbieta cieszyńska
Następczyni	Anna Przemyślidka
Dane biograficzne
Dynastia	Piastowie
Data i miejsce urodzenia	1 września 1288 Poznań
Data i miejsce śmierci	19 października 1335 Brno
Ojciec	Przemysł II
Matka	Ryksa
Mąż	Wacław II Rudolf III Habsburg
Dzieci	Agnieszka
Multimedia w Wikimedia Commons

Ryksa Elżbieta (Reiczka Przemysł(aw)ówna, cz. Eliška Rejčka, ur. 1 września 1288 w Poznaniu, zm. 19 października 1335 w Brnie na Morawach) – królowa czeska i polska. Była jedyną córką króla polskiego Przemysła II i Ryksy szwedzkiej (po której otrzymała imię), córki zdetronizowanego władcy skandynawskiego Waldemara. Ryksa Elżbieta jest pierwszą Polką, której znamy dokładną datę urodzin i śmierci.

Wkrótce po swoich narodzinach (w 1288 r.) została osierocona przez matkę – ukochaną żonę władcy wielkopolskiego. Zgodnie z ówczesnymi zwyczajami Ryksa już w 1291 r., a więc w wieku zaledwie trzech lat została zaręczona z synem margrabiego brandenburskiego Albrechta III, Ottonem.

Dzieciństwo spędziła w klasztorze cysterek w Owińskach pod czujnym okiem starszej siostry ojca – Anny. Tam też zapewne doszły ją informacje o tragicznych wypadkach zaszłych w Rogoźnie 8 lutego 1296 r., kiedy to – w napadzie inspirowanym przez margrabiów brandenburskich z linii joanickiej dynastii askańskiej (tzw. linii na Stendal) – zginął zamordowany Przemysł II. Śmierć władcy wielkopolskiego całkowicie zmieniła sytuację geopolityczną w tej części Europy – wpłynęła też w oczywisty sposób na dalsze losy młodej osieroconej królewny. Opiekę nad Ryksą przejęła trzecia żona Przemysła II Małgorzata askańska (pochodząca ze sprzymierzonej z władcą wielkopolskim linii ottońskiej, zwanej także linią na Salzwedel), będąca równocześnie siostrą narzeczonego Piastówny. Z nieznanych przyczyn Małgorzata, pomimo zapisanej w Wielkopolsce oprawy wdowiej, wkrótce po śmierci męża zdecydowała się wyjechać do Brandenburgii zabierając ze sobą pasierbicę. Do planowanego małżeństwa ostatecznie nie doszło z powodu niespodziewanej śmierci narzeczonego 11 marca 1298 lub 1299.

Śmierć Ottona brandenburskiego na nowo skomplikowała sytuację Ryksy, zwłaszcza że jako córka ostatniego Piasta z linii wielkopolskiej była doskonałą partią dla każdego kandydata do korony polskiej. Nic więc dziwnego, że kiedy możnowładcy wielkopolscy w jednym ze swoich warunków objęcia tronu wobec Wacława II postawili sprawę ożenku króla czeskiego z Piastówną świeżo owdowiały Przemyślida (był o siedemnaście lat starszy) długo się nie zastanawiał i jeszcze przed swoją koronacją na króla Polski 25 lipca 1300 r. w Gnieźnie sprowadził Ryksę do Pragi.

W 1300 r. Ryksa nie osiągnęła jeszcze wieku sprawnego, wobec czego Wacław II zdecydował się poczekać z zaślubinami do osiągnięcia przez Piastównę piętnastego roku życia. Do tego czasu córką Przemysła II miała się opiekować spokrewniona z władcą czeskim wdowa po księciu krakowskim Leszku Czarnym, Gryfina. Ślub Ryksy Przemysłówny z Wacławem II Przemyślidą odbył się 26 maja 1303 r. w praskiej katedrze. Ceremonia ta została połączona z koronacją Ryksy, która z tej okazji przyjęła na życzenie męża imię Elżbieta, na królową czeską i polską. Uroczystego aktu dokonał za zgodą arcybiskupa mogunckiego i gnieźnieńskiego biskup wrocławski Henryk z Wierzbna. Pożycie małżeńskie młodej pary nie trwało zbyt długo, gdyż już dwa lata później, 21 czerwca 1305 r. Wacław II zmarł zostawiając Ryksie Elżbiecie tytułem oprawy wdowiej 20 000 grzywien srebra.

Rządy syna i następcy Wacława II (pasierba Ryksy) Wacława III trwały jeden rok. Jego śmierć 4 sierpnia 1306 r. w wyniku skrytobójczego zamachu, wobec wygaśnięcia głównej linii dynastii Przemyślidów, ponownie uczyniła Ryksę Elżbietę świetną kandydatką na żonę dla kandydata na opróżniony tron czeski i polski. Nowym władcą został ostatecznie syn króla rzymskiego Albrechta I Habsburga Rudolf III Habsburg, który w celu umocnienia swojej pozycji 16 października 1306 r. poślubił w Pradze młodziutką wdowę po Wacławie II. Zdaniem współczesnych mu dziejopisów, Rudolf prawdziwie pokochał swoją żoną. Jak czytamy u Ottokara Stryjskiego, zakochał się namiętną miłością w pięknej, siedemnastoletniej królowej-wdowie Ryksie. Jednak również to małżeństwo nie trwało zbyt długo, gdyż już 3 lipca 1307 r. Rudolf, nie zdoławszy uporać się nawet z wewnętrzną opozycją, zmarł po krótkiej chorobie. Także śmierć drugiego męża przyniosła Piastównie okrągłą sumę 20 000 grzywien srebra. W wieku niespełna dziewiętnastu lat Ryksa Elżbieta została już dwukrotną wdową.

Królowa za uzyskane po mężach pieniądze zdecydowała się ostatecznie wykupić w formie zastawu kilka miast położonych niedaleko wschodnich granic Czech z głównym ośrodkiem w Hradcu, który od Ryksy otrzymał wówczas przydomek Hradec Králové. Nie od razu jednak udało się objąć zakupione dzierżawy, a to na skutek skomplikowanej sytuacji politycznej w Czechach. W trwającej wojnie domowej pomiędzy Henrykiem Karynckim a bratem Rudolfa Fryderykiem Habsburgiem Ryksa Elżbieta poparła zdecydowanie swojego szwagra, w związku z czym musiała ratować się ucieczką z zajętych przez Henryka terytoriów. Dopiero w sierpniu 1308 r. królowa mogła powrócić do Hradca, gdzie w swoich dobrach zajęła się propagowaniem kultury i sztuki (z jej fundacji powstał gotycki kościół św. Ducha).

W 1310 r. tron czeski objął nowy władca Jan Luksemburski, żonaty z córką Wacława II z pierwszego małżeństwa Elżbietą. Rządy Jana spotkały się z dość znaczną opozycją czeskich możnowładców, których zdecydowała się poprzeć również Ryksa Elżbieta. Jednym z powodów znalezienia się Ryksy Elżbiety w opozycji względem Jana Luksemburskiego była urażona duma królowej po wywyższeniu córki Wacława II, a swojej pasierbicy, Elżbiety. Drugim była osoba lidera antyluksemburskiej opozycji, najwyższego marszałka, Morawianina Henryka z Lipy, z którym królowa rozpoczęła ścisłą współpracę. Wkrótce pomiędzy Ryksą a Henrykiem wywiązał się romans, który z powodów politycznych nie mógł jednak zakończyć się ślubem zakochanych (chodziło tu nie tylko o nierówność stanów, ale także fakt, że ewentualne małżeństwo spowodowałoby możliwość wystąpienia Henryka z Lipy z pretensjami do tronu). W celu osłabienia pozycji potężnego możnowładcy w 1315 r. Jan Luksemburski pozbawił Henryka wszystkich urzędów i zdecydował się na jego uwięzienie. Pozycja królowej była jednak w Czechach na tyle silna, że Jan, nie chcąc ryzykować wojny domowej, w kwietniu 1316 r. ostatecznie zwolnił Henryka z więzienia.

Pomimo tych pojednawczych gestów ze strony Luksemburga, Ryksa kontynuowała swoją niezależną politykę wydając w 1317 r. swoją jedyną córkę za mąż za księcia jaworskiego Henryka, który w celu zabezpieczenia pozycji teściowej wprowadził do Hradca swoją załogę wojskową. Niespodziewanie już rok później doszło w wyniku pośrednictwa króla rzymskiego Ludwika Bawarskiego do podpisania ugody w Domažlicach, na mocy której Henryk z Lipy wrócił do łask Jana Luksemburskiego (odzyskał urząd najwyższego marszałka, a w 1321 r. został morawskim hetmanem ziemskim), a królowa sprzedała swoje dobra we wschodnich Czechach i osiedliła się razem z ukochanym w Nowym Brnie. Stosunki pomiędzy Janem a Ryksą od tej pory układały się poprawnie, a nawet można zauważyć pewną słabość króla czeskiego względem Piastówny, co ujawniło się chociażby w fakcie zatwierdzenia i rozszerzenia nadań córki Przemysła II wobec klasztoru cysterek na Morawach.

26 sierpnia 1329 r. zmarł Henryk z Lipy, co Ryksa Elżbieta niezwykle przeżyła. Zdecydowała się wtedy ostatecznie wstąpić do klasztoru starobrneńskiego, który tak hojnie wyposażyła. Cztery lata później razem z córką Agnieszką udała się na długą pielgrzymkę po sanktuariach Nadrenii, z której wróciła po kilku miesiącach.

Ryksa Elżbieta (zwana w literaturze czeskiej piękną Polką) zmarła 19 października 1335 r., w wieku 47 lat, w klasztorze cysterek w Starym Brnie i została pochowana u boku swojego ukochanego Henryka z Lipy. W swoim testamencie poczyniła różne zapisy na rzecz instytucji kościelnych w Czechach i Polsce (zwłaszcza w Poznaniu).

Ryksa Elżbieta dwukrotnie wychodziła za mąż:

• Z pierwszym mężem Wacławem II miała córkę Agnieszkę (1305–1337) urodzoną 15 czerwca 1305 na kilka dni przed śmiercią ojca. Agnieszka była późniejszą żoną Henryka I jaworskiego.
• Drugie małżeństwo z Rudolfem III Habsburgiem było bezdzietne.

• Piękna Polka