Prokop z Gazy

Prokop z Gazy (ur. ok. 465, zm. ok. 528) – filozof bizantyński, kierownik szkoły retorycznej w Gazie, zwany „chrześcijańskim sofistą”.

Informacje na temat Prokopa pochodzą z jego listów i z mowy pogrzebowej jednego z uczniów – Chorycjusza z Gazy. Urodził się około 465 roku w Gazie. Kształcił się w Aleksandrii i w młodym wieku zasłynął z wymowy. Około 20 roku życia został nauczycielem retoryki. Nie przyjął zaproszeń do objęcia katedr w Berycie, Antiochii i Tyrze. Po krótkim okresie nauczania w Cezarei osiadł na stałe w ojczystej Gazie, gdzie jako opłacany przez gminę sofista prowadził dużą szkołę. Na pewno nie został wyświęcony na księdza, a chociaż ożenił się, wiódł bardzo ascetyczny tryb życia. Jako oficjalny mówca miejski wygłosił po 501 roku mowę na odsłonięcie pomnika cesarza Anastazjusza. Zmarł w 528 roku^[1].

We wspomnianym wyżej panegiryku na odsłonięcie pomnika cesarskiego, Prokop wychwala wedle wzorów Izokratesa i Eliusza Arystydesa najpierw czyny wojenne cesarza, a potem pokojowe, całość zaś wieńczy idąc w tym za Grzegorzem z Nazjanzu obszerną synkrezą, w której porównuje Anastazjusza z Cyrusem, Agezylausem i Aleksandrem Wielkim i dowodzi jego wyższości nad nimi. Obszerna Monodia na zburzenie Antiochii wskutek trzęsienia ziemi, prawdopodobnie w 526 roku, przepadła. Zachowało się natomiast kilka mów szkolnych ekfraz i etopei, znalezionych w pismach Libaniusza. Spośród nich najbardziej zainteresował uczonych opis zegara^[2], wydany w Berlinie w 1917 roku przez H. Dielsa. Spośród pozostałych, ekfrazy poświęcone malowidłom mitologicznym w Gazie stanowią ważne źródło do historii malarstwa starożytnego^[3].

Tym samym czystym attycyzmem co panegiryk i deklamacje odznacza się zbiór 163 listów Prokopa o charakterze towarzyskim, grzecznościowym i nauczającym. Prawdopodobnie został on wydany jeszcze za życia autora, skoro w listach 97. i 155. wymazano imiona własne. Focjusz w cod. 160 poświadcza, że pisał on również Metafrazy wierszy Homera, przekształcając je na różne style prozą^[2]. Focjusz pisał o nich, że objawiają one najlepiej jego zdolności i wprawę. Jakkolwiek nie był kapłanem pozostawił po sobie zbiór obszernych komentarzy w formie katen do kilku ksiąg Starego Testamentu: Kateny do Ośmioksiągu, Ksiąg Królewskich, Kronik, do Izajasza, Pieśni nad Pieśniami. Ich pochodzenie tłumaczy się tym, że w szkole gazejskiej oprócz świeckich autorów komentowano również autorów biblijnych. W swoich komentarzach Prokop nie sięga jednak do wcześniejszych chrześcijańskich prac egzegetycznych, za przewodnika swojej pracy obierając sobie Filona z Aleksandrii^[4]. Z plagiatu Mikołaja z Metony znana jest treść polemiki Prokopa z neoplatonikiem Proklosem. Przypisywanie mu autorstwa podręcznika epistolografii budzi wątpliwości badaczy^[2].

Focjusz nazywa Prokopa φιλόπονος (pracowity). Współcześni rozchwytywali jego pisma. Od VII wieku chętnie je ekscerpowali bizantyńscy leksykografowie i antologiści, m.in. Maksym Wyznawca, Makary Chrysokefalos. XIII-wieczni retorzy stawiali go na równi z klasykami. Jego maniera stylistyczna niewątpliwie odpowiadała bizantyńskiej wrażliwości bardziej niż styl klasyczny^[5]

Mowę Prokopa na cześć cesarza (P. in imperatorem Anastasium Panegirycus) wydał w 1917 w Berlinie K. Kempen. Listy i mowy wydali w 1963 roku w Ettal A. Garzya i R.J. Loenertz pod tytułem P. Gazei epistolae et declamationes. Z katen – Catena in Ecclesiasten wydał S. Laenza^[3].

• A.H. Armstrong (red.): The Cambridge History of Late Greek and Early Medieval Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-521-04054-9.
• Procopius Gazaeus, Opuscula rhetorica et oratoria, edidit E. Amato, Berlin-New York: de Gruyter, 2009 (coll. Bibliotheca Teubneriana).
• Rose di Gaza. Gli scritti retorico-sofistici e le Epistole di Procopio di Gaza, a cura di E. Amato, Alessandria: Edizioni dell'Orso, 2010 (coll. Hellenica).
• Robert Sawa: Prokop z Gazy. W: Encyklopedia katolicka. T. 16. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2012.
• Tadeusz Sinko: Zarys historii literatury greckiej. T. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1959.
• Tadeusz Sinko: Literatura grecka. T. 3 Cz. 1, Literatura grecka za cesarstwa rzymskiego (wiek I–III n.e.). Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1951.
• Emil Stanula, Prokop z Gazy [w:] César Vidal Manzanares, Pisarze wczesnochrześcijańscy I – VII w. Mały słownik, wyd. Verbinum, Warszawa 2001.