Podgórze (Kraków)
50°02′39″N 19°56′57″E/50,044167 19,949167
 nr rej. A-608 z 26 października 1981[1]
| |
 Widok Podgórza zza Wisły | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| część Dzielnicy XIII | |||
,_Podg%C3%B3rze,_Krak%C3%B3w,_Poland.jpg) Rynek Główny miasta Podgórza, zwany obecnie Rynkiem Podgórskim | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Miasto | |||
| Prawa miejskie |
1784–1810 i 1815–1915 | ||
| W granicach miasta |
1 lipca 1915 | ||
| Zarządzający | |||
Położenie na mapie Krakowa  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||
| 50°02′39″N 19°56′57″E/50,044167 19,949167
| |||
Podgórze (oficjalnie Wolne i Królewskie Miasto Podgórze) – obszar Krakowa obejmujący zachodnią część obecnej dzielnicy XIII. Dawniej samodzielne miasto, które otrzymało prawa miejskie 26 lutego 1784 (rzekomo jako Josephstadt, na co jednak brak przekonujących dowodów[2]). 1 lipca 1915 połączyło się z Krakowem[3][4] i zostało jego XXII dzielnicą katastralną.
Podgórze uzyskało prawa miejskie w 1784 roku, w 1810 roku włączone do Krakowa, ponowne nadanie praw miejskich w 1815 roku, połączone z Krakowem w 1915 roku[5].
W 1994 roku Podgórze wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Stradomiem, Piaskiem, Kazimierzem i Nowym Światem zostało uznane za Pomnik historii[6].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Po I rozbiorze Polski władze austriackie utworzyły nowy ośrodek administracyjny i gospodarczy. Początkowo tworzono go w oparciu o wieś Ludwinów, którą zamierzano rozbudować, jednak ostatecznie wybór padł na tereny dotychczas słabo zagospodarowane i zaludnione leżące naprzeciw Kazimierza u stóp Góry Lasoty (stąd nazwa Podgórze), gdzie rozchodziły się drogi do Krakowa, Wieliczki i Skawiny. Udogodnienia wprowadzone patentem cesarskim z 1781 r. przyciągnęły rzemieślników i kupców. Liczne przywileje cesarskie gwarantujące daleko idącą swobodę osobistą (zwolnienie ze służby wojskowej, wolność wyznania i in.), prowadzenia działalności gospodarczej (bezpłatny przydział gruntów, zwolnienie z podatków, pomoc finansowa itp.), a także przygraniczne położenie na brzegu spławnej rzeki i na połączeniu szlaków handlowych, zapewniły Podgórzu szybki rozwój (w 1787 r. miało już 108 domów), które zaczęło stanowić konkurencję handlową dla Krakowa.
W 1784 r. cesarz Józef II nadał Podgórzu prawa wolnego miasta królewskiego, a w 1785 r. herb:
- „W roku 1785 powstało z części tej wsi [Ludwinów] i kilku domów nad Wisłą zwanych Podgórzem miasto Podgórze. Cesarz Józef II nadał miastu wolność handlu i nazwał je Josefstadtem, ale to nazwisko ustąpiło dawniejszemu”[7].
III rozbiór Polski (1795) osłabił czynniki decydujące o uprzywilejowanej pozycji Podgórza. Jego rozwój nie następował już w takim tempie jak w pierwszej fazie.
W początkach XIX w. miasto przekształciło się w ośrodek o wyraźnym charakterze handlowo-przemysłowym. W 1809 r. w wyniku traktatu pokojowego z Schönbrunnu miasta: Kraków, Podgórze i Wieliczka wraz z otaczającymi je terenami włączone zostały do Księstwa Warszawskiego.
W 1810 r. wprowadzono centralistyczny system administracyjny wzorowany na francuskim, w konsekwencji Podgórze zostało włączone do Krakowa. Po raz pierwszy w historii granice administracyjne miasta Krakowa sięgnęły na południe poza główne koryto Wisły. Kraków został podzielony na cztery gminy (dzielnice); Podgórze zostało IV gminą, zachowując jednak odrębność administracyjną. W 1815 r. kongres wiedeński zdecydował o podziale ziem Księstwa Warszawskiego – odłączył Podgórze, które wróciło do Austrii, od terenów Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wisła została rzeką graniczną pomiędzy Wolnym Miastem Krakowem a Galicją.
W połowie XIX w. rozpoczęto budowę systemu fortyfikacji w obrębie Podgórza, m.in. ufortyfikowano kopiec Krakusa, który został otoczony fortem i głęboką fosą, oraz Krzemionki Podgórskie, na których wzniesiono dwie tzw. „baszty maksymiliańskie”. Na wzniesieniach stanowiących dalekie przedpola Podgórza wybudowano forty, m.in. w Prokocimiu, Rajsku, Wróblowicach, Skotnikach, Pychowicach, Bodzowie.
W Podgórzu wydawano lokalne pismo. Był nim społeczno-literacki tygodnik „Podgórzanin”, wydawany i redagowany przez Karola Breuera. Pierwszy jego numer ukazał się 1 stycznia 1900 r. Wydano 22 numery „Podgórzanina”. Ich treść stanowi m.in. kronikę codziennego życia mieszkańców Podgórza na przełomie wieków[8].
W 1913 r. Prezydent m. Krakowa Juliusz Leo określił Podgórze jako „perłę w pierścieniu gmin Kraków otaczających”, co było dowodem uznania dla osiągnięć miasta. Wśród społeczności Podgórza istniała duża niechęć do połączenia z Krakowem, ostatecznie jednak w 1913 r. Rada Miasta Podgórza uchwaliła połączenie z Krakowem, oficjalnie ogłoszone dopiero w 1915 r. Uroczystość połączenia Królewskiego Wolnego Miasta Podgórze i Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa odbyła się 5 lipca 1915 pośrodku „trzeciego mostu”, zwanego również mostem Krakusa. Kolejne lata były okresem zrastania się organizmów obu miast. J. Karpiniec podaje 22 sierpnia 1914 jako datę włączenia Podgórza do Krakowa[9]. Potwierdzeniem tego może być informacja w Telegramach Gazety Lwowskiej:
Wiedeń, 28 sierpnia. Wiener Ztg. ogłasza Najw. sankcyę[10] uchwalonego przez Sejm galicyjski projektu ustawy w sprawie połączenia Podgórza z Krakowem, w sprawie wyłączenia Podgórza z powiatu wielickiego, jakoteż w sprawie zmiany §§ 18, 42, 48, 49, 53, 54, 62, 67, 85 i 90 statutu m. Krakowa[11].
2 marca 1910 Rada Miejska w Podgórzu uchwaliła przyznanie obywatelstwa honorowego miasta burmistrzowi Franciszkowi Maryewskiemu[12]. 17 marca 1914 uchwałą Rada Miasta Podgórze przez aklamację tytuły honorowego obywatelstwa Podgórza otrzymali Kazimierz Gałecki, Witold Korytowski i Juliusz Leo[13].
Na początku XX wieku lekarzem miasta Podgórza był dr Kazimierz Smorągiewicz (zm. 1912)[14][15][16][17][18].
W czasie II wojny światowej, w latach 1941–1943 na terenie dzielnicy istniało getto żydowskie, do którego przesiedlono ludność żydowską z całego terenu Krakowa. Po jego likwidacji mieszkańców wywieziono do obozu pracy przymusowej w Płaszowie, a następnie do obozów zagłady, gdzie większość zginęła w komorach gazowych. W płaszowskim obozie w wyniku głodu, chorób i egzekucji straciło życie ok. 80 tys. osób.
W 1991 roku, po reformie administracyjnej, Kraków podzielono na osiemnaście dzielnic samorządowych. Dzielnica XIII objęła historyczną część Podgórza, część Ludwinowa, Płaszów, Rybitwy i Przewóz.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Fort św. Benedykta – ciekawy przykład architektury obronnej w formie wieży maksymiliańskiej
- Kopiec Krakusa – kopiec, będący jakoby grobowcem legendarnego Kraka
- Dworek Pod Białym Orłem (pierwszy ratusz Podgórza)
- Magistrat (drugi ratusz Podgórza) – wzniesiony w latach 1844–1854 przy Rynku Podgórskim
- Stary Cmentarz Podgórski – najstarsza nekropolia Podgórza, jednocześnie najstarszy cmentarz komunalny w Krakowie
- Zajazd Pod św. Benedyktem
- Willa Kryształ (w gminnej ewidencji zabytków)
-
Podgórski ratusz, drugi i ostatni. -
Główne ulice Podgórza
widziane z Rynku Podgórskiego:
ulica Bolesława Limanowskiego. -
i ulica Kalwaryjska. -
Ulica Parkowa, widok w kierunku Rynku Podgórskiego, wieża Kościoła św. Józefa. -
Kopiec Krakusa i Rękawka oraz odpust św. Benedykta (2016). Symbole Podgórza. -
-
-
Kładka nad aleją Powstańców Śląskich i wieża telewizyjna SLR Krzemionki. -
Ulica Legionów Józefa Piłsudskiego. -
Ulica Jana Zamoyskiego. -
Ulica Węgierska. -
Ulica Krakusa. -
Ulica Rękawka. -
Ulica Dąbrówki. -
Ulica św. Kingi. -
Ulica Celna. -
Ulica Stroma. -
Ulica Krzemionki. -
Ulica Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. -
Ulica Śliska.
,_Podgorze,Krakow,Poland.JPG)
,_Maryewskiego_street,_Podg%C3%B3rze,_Krakow,_Poland.jpg)
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2021-03-09].
- ↑ Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI - XVIII, Kraków 1994, s. 560-561, Cytat: Od dawna utrzymuje się twierdzenie, wywołujące zresztą stałe polemiki, że nowemu miastu nadali Austriacy na cześć cesarza nazwę Josephstadt. (...) Tymczasem w żadnych aktach urzędowych nie występuje nazwa Josephstadt. Przeciwnie, patent cesarski z 1784 r. używa nazwy "Podgórze", a nawet wyraźnie stwierdza, że nowe miasto ma być utrzymane przy teraźniejszej nazwie. Sprawa Josephstadtu nie jest jednak tylko jakąś legendą, jak chcą niektórzy. Najwyraźniej projekty wprowadzenia takiej nazwy istniały i nie dopiero po 1784 r. lecz już w początkach powstania osady.
- ↑ Ustawa z dnia 22. sierpnia 1914 w przedmiocie połączenia król. woln. miasta Podgórza z slot. król. miastem Krakowem, wyłączenia tegoż miasta z okręgu Rady powiatowe] Wielickiej, oraz w przedmiocie zmiany §§ 18, 42, 48, 49, 53, 54, 62, 67, 85 i 99 statutu stoł. król. miasta Krakowa Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1915, cz. III, nr 15
- ↑ Obwieszczenie Prezydyum e. k. galicyjskiego Namiestnictwa z dnia 18. czerwca 1915 L. 12.470/pr., którem w porozumieniu z Wydziałem krajowym wyznacza się na zasadzie art. XV ustawy z dnia 22. sierpnia 1914 Dz. u. kr. Nr. 15 z r. 1915 termin, w którym terytoryum miasta Podgórza przejdzie pod zarząd Rady miejskiej i Magistratu król. stoł. miasta Krakowa Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1915, cz. VI, nr 31
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 60–61.
- ↑ Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 418).
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa 1884: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 Tom V, s. 476.
- ↑ Marek Żukow-Karczewski, „Krakowska” i inne. Krótka historia wzlotów i upadków krakowskiej prasy, „Gazeta Krakowska”, 24 (13937), 29–30 I 1994.
- ↑ Jan Karpiniec, Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka, Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych Tom II, Lwów: sgł. Kasa im. J. Mianowskiego, Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1932, s. 29.
- ↑ Sankcya oznaczała zatwierdzenie przez Cesarza prawa uchwalanego przez reprezentacje krajowe (sejmy) – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I, s. 62.
- ↑ Gazeta Lwowska nr 196 z 29 sierpnia 1914 r. s. 5. [online], jbc.bj.uj.edu.pl [dostęp 2019-12-08].
- ↑ Kronika. Uczczenie burmistrza Maryewskiego. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 101 z 4 marca 1910.
- ↑ Rada Miasta Podgórze. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 87 z 18 marca 1914.
- ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1901. Lwów: 1901, s. 374.
- ↑ Kronika. Z Podgórza. „Nowa Reforma”, s. 3, nr 141 z 22 czerwca 1905.
- ↑ Nowiny krakowskie. „Naprzód”, s. 3, nr 282 z 14 października 1906.
- ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: 1911, s. 461, 910.
- ↑ Kronika. Zmarli. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 167 z 24 lipca 1912.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Miasto, którego nie będzie. (Połączenie Podgórza z Krakowem). „Nowości Illustrowane”. 13, s. 2–4, 28 marca 1914.
- Atlas Miasta Krakowa, praca zbiorowa IG UJ, PPWK, 1988, ISBN 83-7000-067-3.
- Antoni Henryk Stachowski (red.), Encyklopedia Krakowa, Warszawa – Kraków: PWN, 2000, ISBN 83-01-13325-2.
- Jarosław Żółciak (red.), Wolne Król. Miasto Podgórze-Płaszów-Rybitwy-Przewóz, Zarys przemian historycznych, Kraków: Rada Dzielnicy XIII, 1996, ISBN 83-908027-0-8.
- Jacek Salwiński (red.), Podgórze: przewodnik po Podgórzu, prawobrzeżnej części Krakowa, Kraków 2004, ISBN 838-9640-16-3.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Historia Podgórza. podgorze.ovh.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)].
- Artykuły o historii oraz zabytkach Podgórza
- http://podgorze.pl/
- Podgórze 3, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 380.
