Pałac w Morągu

Pałac w Morągu

Dohna-Schlößchen / Dohna’sches Schlösschen

nr rej. 66 z 27 czerwca 1953[1]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Miejscowość	Morąg
Typ budynku	pałac
Styl architektoniczny	barok
Architekt	Johann Caspar Hindersin (przebudowa 1717-1719)
Rozpoczęcie budowy	1562
Ukończenie budowy	1571
Ważniejsze przebudowy	1717-1719 (barokowa przebudowa po pożarze)
Zniszczono	1697 (pożar miasta) 1945 (ofensywa radziecka)
Odbudowano	1717-1719, 1975-1985
Pierwszy właściciel	Achacy zu Dohna
Położenie na mapie Morąga Pałac w Morągu
Położenie na mapie Polski Pałac w Morągu
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Pałac w Morągu
Położenie na mapie powiatu ostródzkiego Pałac w Morągu
Położenie na mapie gminy Morąg Pałac w Morągu
53°54′42,6″N 19°55′32,0″E/53,911833 19,925556
Multimedia w Wikimedia Commons

Pałac w Morągu (Pałac rodu zu Dohna, Pałac Dohnów) (niem. Dohna-Schlößchen, Dohna’sches Schlösschen^[2][3]) – zabytkowy^[4] pałac wraz z niewielkim zespołem parkowym znajdujący się w Morągu w powiecie ostródzkim w województwie warmińsko-mazurskim.

Obiekt wybudowany w latach 1562–1571 w stylu barokowym, jako miejska rezydencja pruskiego rodu szlacheckiego zu Dohna, wielokrotnie przebudowywany. Obecnie mieści się w nim Muzeum im. Johanna Gottfrieda Herdera, będące oddziałem Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.

Pałac położony jest w centrum Morąga, około 46 km na północny zachód od Olsztyna, 45 km na południowy wschód od Elbląga i 28 km na północ od Ostródy. W mieście krzyżują się drogi wojewódzkie nr 519, 527 i 528, nieopodal natomiast znajduje się jezioro Skiertąg.

Pochodzący pierwotnie z Saksonii, członkowie rodu zu Dohna pojawili się na terenie Prus w połowie XV wieku (prawdopodobnie w 1454 roku^[5]) jako rycerze zakonu krzyżackiego, natomiast za protoplastę rodziny uznaje się rycerza Stanislausa (zm. 1504/1505)^[5]. Wiadomo, iż za zasługi dla Zakonu otrzymał on w 1469 roku, na wieczne użytkowanie, dobra Wilczęta (niem. Deutschendorf) i Karwiny (Karwinden), co było zaczątkiem wielkiej rodowej fortuny^[5]. Majątek znacznie powiększył jeszcze, otrzymując w 1525 roku i obierając sobie za główną siedzibę wieś Słobity (Schlobbiten), jego syn Peter (1482–1553)^[5]. Syn Petera Achacy wzniósł w Słobitach pierwszy dom, lecz pierwszy pałac był dziełem dopiero kolejnego potomka, Abrahama w XVII wieku^[5]. W międzyczasie Dohnowie stali się właścicielami kolejnych dóbr, w tym m.in. w Morągu.

Do czasów budowy pałacu w Słobitach, główną siedzibą rozrastającego się rodu Dohnów był zameczek w Morągu^[6]. W roku 1561 lub 1562 Achacy zu Dohna kupił tam działkę, na której znajdowały się fragmenty gotyckich murów miejskich wraz z basztami obronnym^[7]. Z wykorzystaniem północno-zachodniego narożnika murów jako jednej ze ścian wzniósł w latach 1562–1571^[8], bądź jak podają inne źródła dopiero w 1595 roku^[9] (niektóre z kolei tę datę wymieniają jako pierwszą przebudowę pierwotnego założenia^[7]), rodową miejską rezydencję, tzw. Zameczek Dohnów. Posiadłości w Morągu przez wieki były jedynie częścią wielkiego majątku rodu zu Dohna, w których posiadaniu pozostawało kilkanaście miejscowości na terenie byłych Prus Wschodnich.

Dzięki swojej zamożności i koneksjom z dworem cesarskim w 1900 roku przedstawiciel rodu Richard Wilhelm zu Dohna-Schlobitten (1843–1919) został podniesiony, przez ostatniego cesarza Niemiec i króla Prus Wilhelma II, do rangi i godności dziedzicznego księcia^[6].

W 1697 roku wielki pożar strawił sporą część starej zabytkowej zabudowy Morąga. Ucierpiał także pałac Dohnów wraz z bogatymi wnętrzami i rodowym archiwum, który przez następne lata pozostawał w ruinie^[10]. W latach 1717–1719, na zlecenie rodu, został odbudowany i przebudowany na bardziej reprezentacyjną pałacową rezydencję przez pruskiego architekta Johanna Caspara Hindersina (1677-1738)^[8]. Powstały budynek barokowy, założony został na planie nieco bardziej otwartej podkowy z nieregularnym dziedzińcem i dwoma pawilonami flankującymi bramę^[11], która do kompleksu dobudowana została w 1731 roku^[7]. Ponadto na przypałacowym dziedzińcu w 1741 roku ustawiono kompleks zegarów słonecznych o nieznanym dzisiaj przeznaczeniu^[9].

Podczas II wojny światowej pałac został poważnie zniszczony przez armię radziecką w czasie ofensywy w Prusach Wschodnich w początkach 1945 roku^[8]. Dopiero w latach 1975–1985, dzięki zaangażowaniu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, został odbudowany i przebudowany z przeznaczeniem na pomieszczenia kulturalne^[8]. Od 1986 roku pałac jest własnością Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, które posiada tu swój oddział o nazwie Muzeum im. Johanna Gottfrieda Herdera. Prezentuje ono najwybitniejszego Morążanina-Herdera oraz sztukę i rzemiosło artystyczne regionu byłych Prus oraz dzisiejszych Warmii i Mazur^[8]. W 1990 roku w pałacu gościł ówczesny prezydent Republiki Federalnej Niemiec Richard von Weizsäcker^[12].

Obecnie zabytkowy budynek pałacu, jak i jego otoczenie oraz wnętrza utrzymane są w bardzo dobrym stanie.

Obecny wygląd pałacu Dohnów w Morągu to efekt jego odbudowy i przebudowy z I poł. XVIII wieku, kiedy to nadano mu styl barokowy. Pałac założony jest na planie podkowy, która pozostaje nieco bardziej otwarta, a dzięki dobudowanym w późniejszym okresie budynkom i bramie powstał półzamknięty dziedziniec. Pierwotnie budowla pałacu została wzniesiona przy pomocy i z wykorzystaniem licznych elementów średniowiecznych murów miejskich oraz baszt Morąga. Są one wciąż widoczne na wysokości pierwszego piętra w ścianie zewnętrznej budynku.

Otoczony niewielkim parkiem pałac jest dwukondygnacyjną, a miejscami trójkondygnacyjną budowlą, o jednolitych, mało zdobionych elewacjach. Elementem wyróżniającym się z bryły głównej jest stożkowata wieża nakryta blaszaną kopułą, wbudowana między dwa skrzydła.

Na skwerze przed pałacem znajduje się skonstruowany w 1741 roku barokowy zegar słoneczny. Jest to jedyna tego typu i bardzo rzadka w tej części Polski konstrukcja. Niegdyś składała się z kilku zegarów i pełniła niesprecyzowaną obecnie funkcję. Kolumna trzonu zegara składa się z kilku elementów o kształcie sześcianu, wykonanych z piaskowca, które dodatkowo zwieńczone są kamienną kulą^[9].

W pałacu rodu zu Dohna znajduje się aktualnie oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie – założone w 1986 Muzeum im. Johanna Gottfrieda Herdera. Poza kilkoma stałymi ekspozycjami w muzeum okazjonalnie pojawiają się wystawy czasowe czy rocznicowe, jak np. Pamiątki kampanii napoleońskiej w Prusach Wschodnich 1807 r. czy Z herbem w tle. Portrety i kartusze herbowe ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie^[8].

Natomiast główna część ekspozycji poświęcona jest patronowi muzeum i najwybitniejszemu z mieszkańców Morąga – niemieckiemu filozofowi i poecie Johannowi Herderowi. Prezentowane są tam jego najwybitniejsze dzieła czy traktaty filozoficzne, eksponaty związane z filozofem oraz portrety, zarówno samego Herdera, jak i członków jego rodziny^[8].

W kolejnych czterech salach znajdują się ekspozycje poświęcone przeglądowi historycznych wnętrz mieszkalnych. Są one zatytułowane tematycznie, zgodnie z okresami jakie prezentują: komnata barokowa z przełomu XVII i XVIII wieku, salonik biedermeierowski z lat 1815–1850, gabinet w typie II Cesarstwa z lat 1852–1870 oraz salonik secesyjny z przełomu XIX i XX wieku^[8].

Na II piętrze natomiast znajduje się wystawa Sztuka Prus Książęcych XVI-XVIII wieku, która prezentuje kolekcję eksponatów ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w zakresie kultury artystycznej Prus Książęcych, ze szczególnym uwzględnieniem portretów i malarstwa epitafijnego tych ziem^[8].

W sali balowej pałacu, jedynej, która wciąż posiada oryginalne detale, zachowane z pierwotnego założenia, znajduje się ekspozycja Portret dworski XVI-XIX wieku, prezentująca portrety najbardziej zasłużonych rodów szlacheckich dawnych Prus^[8].

Z kolei w galerii portretu i grafiki holenderskiej XVII wieku znajdują się głównie ryciny, panoramy czy portrety, ukazujące krajobraz kulturowy Niderlandów, w szczególności Holandii w okresie powstania Zjednoczonych Prowincji pod rządami dynastii orańskiej^[8].

W 1953 roku pałac w Morągu został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: 66 z 27.06.1953)^[1].

• Cmentarz rodziny zu Dohna