Opiekun

Ten artykuł dotyczy opieki w rozumieniu przepisów prawa. Zobacz też: opieka jako czynność faktyczna.

Opiekun (opiekun prawny) – osoba powołana do ochrony interesów osobistych i majątkowych innej osoby, gdy ta takiej opieki potrzebuje (małoletni, osoba całkowicie ubezwłasnowolniona). Opiekun powinien zadbać o potrzeby życiowe osoby oddanej mu pod opiekę, powinien dbać także o jej majątek. Opiekun jest również przedstawicielem ustawowym swojego podopiecznego, czyli może dokonywać czynności prawnych w jego imieniu.

Stosunek prawny łączący opiekuna z podopiecznym nazywa się opieką lub opieką prawną. Opieka została uregulowana w tytule III Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 145-177).

Polskie prawo przewiduje dwa przypadki sądowego ustanowienia opiekuna:

• dla osoby małoletniej, gdy żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska albo gdy rodzice dziecka są nieznani^[1]. Opiekunem w miarę możliwości powinna zostać osoba wskazana przez rodziców (o ile nie zostali pozbawieni praw rodzicielskich) lub krewny albo inna osoba bliska dla małoletniego, o ile są takie osoby i nie stoi temu na przeszkodzie dobro małoletniego^[2]

• dla osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej – w pierwszym rzędzie opiekunem powinien zostać wyznaczony małżonek, w razie jego braku, jedno z rodziców, chyba że stoi temu na przeszkodzie dobro osoby mającej pozostawać pod opieką^[3]. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo nie ustanawia się opiekuna, jednak może zaistnieć potrzeba ustanowień dlań kuratora.

Możliwe jest także ustanowienie opiekuna prawnego przez rodzica, gdy nie jest on w stanie sprawować władzy rodzicielskiej nad dzieckiem (np. w sytuacji wyjazdu za granicę). Należy wówczas sporządzić akt notarialny o upoważnieniu danej osoby do opieki nad dzieckiem^[4].

Ustanowienie opiekuna może zostać dokonane wyłącznie przez sąd opiekuńczy, którym jest wydział rodzinny i nieletnich sądu rejonowego lub przez rodziców dziecka pełnomocnictwem notarialnym, zastępującym orzeczenie sądu. Opiekunem może być osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a jednocześnie osobą posiadająca pełnię praw publicznych (pozbawienie praw publicznych jest jednym ze środków karnych, jaki sąd może nałożyć na sprawcę przestępstwa)^[5]. Opiekunem nie może być również osoba uprzednio pozbawiona przez sąd praw rodzicielskich lub zwolniona z opieki^[6] albo skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim, albo osoba, wobec której orzeczono zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, lub obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu^[7]. Nie można ponadto ustanowić opiekunem osoby, w stosunku do której zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna^[8]. Opiekunem może być zarówno osoba posiadająca polskie obywatelstwo jak i cudzoziemiec, prawo nie przewiduje bowiem kryterium obywatelstwa dla opiekuna, choć ze względów praktycznych posiadanie takiego obywatelstwo może być korzystne.

Opiekun sprawuje pieczę nad osobą mu powierzoną, zarządza jej majątkiem, a także reprezentuje w dokonywaniu czynności prawnych i składaniu oświadczeń woli. Oznacza to, że powinien zapewnić jej środki do życia, mieszkanie i wyżywienie, w razie potrzeby wystąpić o świadczenia z ubezpieczeń społecznych (np. rentę) lub pomoc społeczną, zapewnić opiekę medyczną, realizację obowiązku szkolnego, itd^[9].

Opiekunowi dziecka nie wolno stosować wobec niego kar cielesnych^[10].

Opiekun nie może reprezentować swojego podopiecznego w czynnościach prawnych dokonywanych z samym opiekunem (czynność prawna z samym sobą), z małżonkiem opiekuna lub jego krewnymi w linii prostej (rodzice, dziadkowie, dzieci, wnuki, itd. – bez ograniczeń co do stopnia pokrewieństwa) oraz krewnymi w linii bocznej – do II stopnia pokrewieństwa, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz osoby pozostającej pod opieką (np. darowizna). Gdyby jeden opiekun był wyznaczony do opieki na dwoma lub więcej podopiecznymi^[11], nie może również reprezentować ich w czynności prawnych pomiędzy nimi (np. sprzedaż komputera przez jednego z podopiecznych drugiemu, itp.)^[12].

Prawo wymaga, aby opiekun wykonywał swoje zadania z należytą starannością^[13]. Przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach opiekun powinien wysłuchać swojego podopiecznego, jeżeli pozwala na to jego rozwój umysłowy i stan zdrowia. Powinien przy tym uwzględniać w miarę możliwości rozsądne życzenia osoby oddanej mu pod opiekę^[14]. Ponadto opiekun musi uzyskiwać zgodę sądu opiekuńczego albo wyjątkowo sądu spadku (w formie postanowienia wydanego w postępowaniu nieprocesowym) we „wszelkich ważniejszych sprawach” – tj. w przypadku czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem^[15]. Za ważniejsze sprawy będą uznane, np. sprzedaż nieruchomości należącej do podopiecznego, zmiana jego imienia bądź nazwiska, umieszczenie go w domu pomocy społecznej, itd. Dokonanie czynności w takiej sprawie bez uprzedniego zezwolenia sądu będzie powodować bezwzględną nieważność tej czynności.

Co do zasady, opiekun sprawuje opiekę bezpłatnie. Jednak może zwrócić się do sądu opiekuńczego o wyznaczenie mu stałego lub jednorazowego wynagrodzenia, jeśli wykonywana przezeń opieka, a w szczególności zarządzanie majątkiem, wymaga znacznego nakładu pracy^[16].

Powyższe prawo nie dotyczy opiekuna ustanowionego pełnomocnictwem notarialnym^[17].

Sąd opiekuńczy powinien interesować się losem osoby pozostającej pod opieką, a w szczególności kontrolować, czy opiekun odpowiednio wywiązuje się ze swych zobowiązań. W tym celu sąd może na bieżąco zaznajamiać się z działalnością opiekuna, udzielać mu wskazówek, żądać wyjaśnień, a także zwrócić się o przedstawienie dokumentów związanych ze sprawowaniem opieki^[18]. Opiekun obowiązany jest co najmniej raz do roku składać sądowi opiekuńczemu sprawozdanie dotyczące osoby pozostającej pod jego opieką, a także rachunki z zarządu jej majątkiem. Sąd opiekuńczy może wyznaczyć częstsze terminy dla sprawozdań^[19]. Sąd bada sprawozdania i rachunki dostarczone przez opiekuna pod względem rzeczowym i rachunkowym, zarządza w razie potrzeby ich sprostowanie i uzupełnienie, oraz orzeka, czy i w jakim zakresie rachunki zatwierdza^[20].

Jeżeli sąd dojdzie do wniosku, że opiekun nie wywiązuje się właściwie ze sprawowania opieki może mu wydać odpowiednie polecenia, może także zwolnić go z opieki^[21], w szczególności gdy opiekun zaniedbuje swoje obowiązki albo występuje trwała przeszkoda w sprawowaniu opieki^[22].

Nadzór nad opiekunem ustanowionym aktem notarialnym sprawuje rodzic dziecka.

Opiekuna ustanowionego aktem notarialnym zwalnia rodzic dziecka rozwiązaniem aktu notarialnego lub sąd opiekuńczy właściwym postanowieniem^[23]. W takiej sytuacji, osoba zwolniona z opieki jest zobowiązana zwrócić akt pełnomocnictwa rodzicom dziecka^[24].

• kuratela
• kurator
• prawo rodzinne

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2023 r. poz. 2809)

• Tadeusz Smyczyński: Prawo rodzinne i opiekuńcze. Warszawa: C. H. Beck, 2016. ISBN 978-83-255-8393-4.