Kurpie Zielone

Kurpie Zielone

Kurpsie
Puszczaki
Puszczanie

Miejsce zamieszkania	Polska, Puszcza Zielona
Język	polski (gwara kurpiowska)
Religia	katolicyzm
Grupa	Polacy (Mazowszanie)
Multimedia w Wikimedia Commons

Kurpie Zielone – grupa etnograficzna ludności polskiej, zamieszkująca teren Puszczy Zielonej na Mazowszu, funkcjonująca również jako określenie regionu kurpiowskiego (inaczej: Kurpiowszczyzna).

Nieprawdziwa, choć popularna w XIX wieku, była teoria o karpackim pochodzeniu Kurpiów. Według Aleksandra Połujańskiego mieli przywędrować do Puszczy Ostrołęckiej „częścią z Karpat, już z innych okolic kraju”. Teorię argumentował podobieństwem słów „Kurpie” i „Karpaty” oraz analogiami w charakterze mieszkańców obu regionów (odwaga, bogata kultura ludowa, brak zależności pańszczyźnianych)^[1].

Jerzy Kijowski uznał za mało prawdopodobną tezę o pochodzeniu Kurpiów od Jaćwingów, wytępionych przez Krzyżaków w XIII wieku, podczas gdy zasiedlanie Puszczy Zielonej zaczyna się w XVII wieku. Nie wykluczył jednak, że pewnie niedobitki Jaćwingów przetrwały w Zagajnicy (południowej części Wielkiej Puszczy)^[2]. Kazimierz Wójcicki twierdził, że część osadników mogła do Puszczy Zielonej dotrzeć z Warmii, przy czym mylił Puszczę Zieloną z należącą do biskupów płockich Puszczą Białą^[2][3]. Hipotezę o zaludnieniu Puszczy Zielonej przez osadników z Warmii przedstawił również Wiesław Majewski, twierdząc, że przemawiają za tym wzmianki o przewadze wyznania rzymskokatolickiego na Kurpiach już około 1650 roku. Zdaniem Majewskiego jest to dowód na to, że przynajmniej w pierwszej większej fali kolonizacyjnej, ludność Puszczy zasiedlali liczniej Warmiacy (katolicy) niż Mazurzy (luteranie). Co więcej, według tego historyka na pochodzenie części Kurpiów z Warmii miałoby wskazywać podobieństwo gwar kurpiowskiej i warmińskiej^[4].

Adam Chętnik stwierdził, że „Kurpie są pokrewni Mazurom osiadłym po sąsiedzku; w Puszczakach nic obcego dostrzec nie można”^[5]. W pierwszych pracach podkreślał piastowskie pochodzenie Kurpiów, ubarwiał ich historię i tworzył narrację ku pokrzepieniu serc^[6]. Już wcześniej Ludwik Krzywicki stwierdził, że Kurpiów „należy uważać za odłam Mazurów pruskich mieszkający w granicach Królestwa, lub – jeśli chcemy – Mazurów za odłam Kurpiów przebywający w Prusach Wschodnich”^[7]. W okresie nowożytnym ludność przybywająca do Puszczy Zielonej z Prus stanowiła znaczny odsetek, ale osadników kurpiowskich w Prusach było znacznie mniej. Ludność przemieszczała się głównie z północy na południe^[2]. Na początku XX wieku Adam Braun pisał: „W puszczach mazowieckich osiedlili się przed wiekami Kurpie plemię mazurskie”^[8]. W okresie międzywojennym ks. Władysław Skierkowski zanotował: „W województwie białostockim, w częściach powiatów kolneńskiego i ostrołęckiego oraz północnej części powiatu przasnyskiego, województwa warszawskiego (...) mieszka od wieków prastary lud mazurski, Kurpiami zwany”^[9]. Użyte przez nich określenie „mazurski” odnosi się do ludności mazowieckiej. Mazur to bowiem określenie Mazowszanina^[10].

Trudności z poprawnym zrozumieniem określenia „mazurski” ma również twórca teorii o pochodzeniu Kurpiów do Prusów, Sławomir Klec Pilewski, według którego „Kurpie nie przemieścili się podczas podboju Prus, oni już w Puszczy mieszkali (...). Ich folklor nie był importem i w niczym nie był podobny do słowiańskiego. Był on taki sam jak Prusów (...). Kurpie byli i są rdzennymi Prusami, zamieszkującymi Puszczę Zieloną od dawien dawna i jest ona ich ziemią, która w jakimś stopniu jest przedłużeniem miododajnej Barcji”^[11]. Błędnie stwierdza, że Kurpie zamieszkiwali Puszczę Zieloną już w czasach pruskich. Klec Pilewski odwołuje się też do spopularyzowanego w XIX wieku, a omówionego przez Adama Dobrońskiego określenia „Gocie”, błędnie nazywającego Kurpi Białych^[12]. Związki między Kurpiami a Mazurami w Prusach Wschodnich, które na początku XX wieku i w międzywojniu opisywał Chętnik, Klec Pilewski traktuje jako argument na poparcie swojej tezy, błędnie interpretując określenie „Mazurzy pruscy”^[11]. Odnosi się ono do ludności, która zasiedliła Prusy Książęce, emigrując z Mazowsza^[10].

Zasiedlanie Puszczy Zielonej nasiliło się w XVII wieku^[7]. Wcześniej było to osadnictwo sezonowe związane z pracą w puszczy należącej do książąt mazowieckich, potem królów polskich^[13]. Po potopie szwedzkim zaczyna się stałe osadnictwo najczęściej o charakterze rolniczym^[2]. W Puszczy Zielonej były też osady, które powstały w I połowie XVII wieku, jak np. Jednorożec^[14]. Część osadników zamieszkujących Zagajnicę stanowili emigranci z luterańskich Prus Książęcych, część chłopi pańszczyźniani – uciekinierzy z majątków szlacheckich, część szlachta, w tym banici^[2]. Aleksander Połujański pisał o nich: „Kurpie są potomkami rozmaitych familii polskich, losem lub własną swawolą poniżonych, które straciwszy prawo cywilne w kraju, jako wygnańcy lub za nieżyjących uważani, dla ocalenia swego życia zmuszeni byli kryć się w puszczy ostrołęckiej”^[1]. Zofia Niedziałkowska stwierdziła, że Puszczę Zieloną zasiedliła „ludność pochodzenia włościańskiego z Mazur pruskich – z Prus Książęcych oraz Mazowsza właściwego”^[15].

Błotniste ziemie i lasy nie sprzyjały osadnictwu rolniczemu, stąd pierwotnie główne źródło utrzymania dla Kurpiów stanowiła puszcza. Pierwsi osadnicy pojawili się w XV wieku, wioski powstały sto lat później. Do puszczy napływała ludność ze wschodniego Mazowsza, szukając schronienia przed napadami, a także chłopi zbiegli przed pańszczyzną oraz inni ścigani przez prawo^[2].

Pierwsi mieszkańcy Kurpiowszczyzny zajmowali się rybołówstwem i myślistwem. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kurpie słynęli ze swoich umiejętności strzeleckich. W czasie insurekcji kościuszkowskiej to właśnie z nich rekrutowano członków elitarnych oddziałów strzelców celnych – prekursorów snajperów^[16][17]. Sławę zdobyli też Kurpie w czasie powstania listopadowego, kiedy podpułkownik Józef Zaliwski utworzył z nich oddziały partyzanckie – „Kurpiki ostrołęckie”^[18]. W regularnym Wojsku Polskim sformowany z Kurpiów w tym okresie został również ochotniczy 6 Batalion Strzelców Celnych zwany potocznie 6. Batalionem Kurpiów^[19][20].

Kurpie trudnili się również bartnictwem na podstawie królewskich przywilejów (prawo bartne, przywilej trwał do 1801 roku), wydobyciem oraz obróbką bursztynu, rzemiosłami drzewnymi i tkactwem. Pracowali też jako smolarze, węglarze i flisacy. Rozwój rolnictwa nastąpił w okresie XVII–XIX wieku. Osady kurpiowskie początkowo oddalone od siebie później, z wytrzebieniem lasów, zaczęły się skupiać w większe wioski. Kurpiowszczyznę w drugiej połowie XVIII wieku mogło zamieszkiwać około 12 000 ludzi^[21].

Uwłaszczenie chłopów na terenie Puszczy Zielonej przebiegało wolniej niż w innych częściach Królestwa Polskiego. Gospodarstwa rzadko miały więcej niż 20 mórg, a ziemie były nieurodzajne^[22]. Ubóstwo i szybki przyrost liczby ludności skutkowały czasową lub stałą emigracją. Na zarobek udawano się za Przasnysz lub za Kolno, a także do Prus Wschodnich. Za oceanem osiedlano się w Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Argentynie^[23][24][25].

W XIX wieku, opisując Kurpiów, podkreślano ich swoisty „dziki i szorstki” charakter, skłonność do uniesień i mściwość, ale też gościnność, „zręczność niezwykłą ciała, wytrzymałość na wszelkie trudy”^[26]. Specyficzne środowisko i historyczne doświadczenia są przyczyną, dla której tzw. kurpiowski charakter utożsamiany jest z uporem, oszczędnością i umiłowaniem wolności^[27].

Mit Kurpiów ukształtowały wydarzenia w XIX wieku. Podczas powstania listopadowego^[28][29][30] oraz styczniowego^[31][32][33] w Puszczy Zielonej miały miejsce liczne bitwy i potyczki z zaborcą.

Głównymi ośrodkami folkloru kurpiowskiego w Puszczy Zielonej są Kadzidło, Łyse i Myszyniec^[34].

Peryferyjność Mazowsza, a w jego granicach peryferyjność Puszczy Zielonej, izolacja regionu (naturalna bariera w postaci lasów i bagien wymuszająca samowystarczalność), duża odległość od większych ośrodków miejskich, opóźnienie rozwoju gospodarczego wynikające z późnego zagospodarowania nieurodzajnych ziem – to czynniki wpływające na wykształcenie się odrębności kulturowej Kurpiów w Puszczy Zielonej^[35].

Charakterystycznymi elementami kultury materialnej są stroje, hafty, ozdoby bursztynowe, kurpiowskie chaty, zdobienia w drewnie i rzeźby, wycinanki, kwiaty z krepiny oraz ozdobne palmy na Niedzielę Palmową. Elementy folkloru, w tym gwara kurpiowska, zachowały się do dziś^[34].

 Osobne artykuły: strój kurpiowski i gwara kurpiowska.

W 2009 r. prof. Jerzy Rubach opracował zasady pisowni zielonokurpiowskiego dialektu literackiego. Uwzględniają one występowanie w tym narzeczu głosek nieznanych językowi ogólnopolskiemu, które zapisywane są literami: ï, é (znane też w dawnej polszczyźnie), ë, å (staropolskie á). Ó oznacza w dalszym ciągu głoskę osobną od u. W dialekcie zielonokurpiowskim nie występuje natomiast litera i, wobec czego spółgłoski miękkie ć, ś, ń, ź, dź zapisywane są wyłącznie jako ć, ś, ń, ź, dź. W związku z mazurzeniem nie występuje również litera ż^[36]. Nowe zasady pisowni zostały bardzo szybko przyjęte przez Związek Kurpiów i są rozpowszechniane i utrwalane w kolejnych publikacjach po kurpiowsku i na temat dialektu kurpiowskiego^[37].

Kultywowaniem i zachowaniem kultury kurpiowskiej zajmuje się Związek Kurpiów^[34]. W latach 1991–2006 istniał Związek Gmin Kurpiowskich. Działają zespoły folklorystyczne i twórcy ludowi. Odbywają się cykliczne imprezy:

• Miodobranie Kurpiowskie – Myszyniec
• Mazowiecki Plener Rzeźbiarski – Charciabałda
• Ogólnopolskie Dni Kultury Kurpiowskiej – Nowogród
• Na łowy – gmina Czarnia
• Niedziela Palmowa – gmina Łyse
• Kartoflisko – gmina Turośl
• Zorenczynowka – gmina Zbójna
• Kurpiowskie granie – gmina Lelis
• Wesele Kurpiowskie – gmina Kadzidło
• Święto Folkloru Kurpiowskiego – Zawady, gmina Baranowo
• Niedziela Kadzidlańska – gmina Kadzidło
• Śladami Kurpiów – gmina Kadzidło
• Ginące Zawody – gmina Kadzidło
• Święto kukurydzy – Dylewo, gmina Kadzidło
• Dni Kultury Kurpiowskiej (Przyjechał Kurpś do...)

W literaturze Kurpie występują m.in. w powieści historycznej Noc saska Władysława Rymkiewicza, gdzie opisano udział Kurpiów w wojnie północnej (1700-1721) oraz Krzyżakach^[38] i Potopie Henryka Sienkiewicza. Kurpiowski region widać także w serialu kostiumowym Czarne chmury – Odcinek 5/10 Czarna sakwa (1973)^[39][40][41].

• Skansen Kurpiowski
• Stach Konwa
• Adam Chętnik

• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. Przyjechał Kurpś do Warsiawy

Zobacz hasło Kurpie w Wikisłowniku

• Kurpie – wszystko o Kurpiach
• Muzeum Kurpiowskie w Wachu
• Związek Kurpiów
• Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce
• Kurpie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 936 .
• Kurpie Zielone, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 200 .
• Kurpie w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej