Kozarze

Kozarze

wieś
Kozarze z lotu ptaka
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	wysokomazowiecki
Gmina	Ciechanowiec
Wysokość	130 m n.p.m.
Liczba ludności (2015)	428[2][3]
Strefa numeracyjna	86
Kod pocztowy	18-230[4]
Tablice rejestracyjne	BWM
SIMC	0395694
Położenie na mapie gminy Ciechanowiec Kozarze
Położenie na mapie Polski Kozarze
Położenie na mapie województwa podlaskiego Kozarze
Położenie na mapie powiatu wysokomazowieckiego Kozarze
52°40′11″N 22°28′25″E/52,669722 22,473611[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Kozarze – wieś w Polsce, położona w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, w gminie Ciechanowiec^[5][6]. Leży nad rzeką Nurzec.

W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa łomżyńskiego.

Nazwa wsi posiada budowę słowotwórczą opartą na strukturze morfologicznej, podobnie jak w przypadku miejscowości: Rybaki czy Piwowary^[7].

Wierni kościoła rzymskokatolickiego należą do parafii Najświętszej Maryi Panny z Fatimy w Ciechanowcu^[8].

Integralne części wsi Kozarze^[5][6]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0395702	Adamowo	część wsi

Można przypuszczać, że Kozarze istniały już w końcu XI w. W 1075 roku utworzono Biskupstwo mazowieckie, nadając mu ziemie również na wschodnim Mazowszu, w okolicy grodu w Święcku-Strumianach. Gród był otoczony zwartym kręgiem 44 wsi. W tym czasie nie były one wymieniane. W roku 1203 książę Konrad Mazowiecki potwierdził stan posiadania biskupstwa płockiego, wymieniając również wsie należące do kasztelanii święckiej. Dokument ten został w roku 1239 przepisany, zachowując się do naszych czasów. Według historyków zawiera on jednak niewątpliwie autentyczny stan posiadania biskupstwa mazowieckiego i to z czasów jego fundacji^[9].

W akcie tym wymienia się, że: Bucce, Suchinicowo, Cosane (Kozarze), Woynowo, należące również do grodu w Święcku, zostały nadane na uposażenie kościoła w Zuzeli^[10] przez Krystyna Pomianowicza^[11].

• początek XVI w. – Stanisław Kiszka^[12]
• 1542 – Jadwiga Ciechonowska c. Stanisława^[13]
• 1564 – Jan Szwejko (Świejko), który wszedł w posiadanie tej ziemi poprzez ożenek z ostatnią przedstawicielką rodu Ciechanowieckich, Anną^[14]
• królewski regestr poboru w powiecie drohiczyńskim z roku 1580 informuje, że posiadaczami wsi byli:
  • Mikołaj Kiszka, który płacił podatek od 7${\displaystyle {\tfrac {1}{2}}}$ włóki osiadłej (około 130 ha) i od jednego ogrodnika bezrolnego
  • ślachetny Stanisław Swejkowski z cześnikami swemi i dziatkami, niegdy Antoniego Swejka i z p. wdową Stanisławową (Agnes Sadowska c. Andreae Sadowskiego^[15]) z Tworkowic, Kozarzów z włók osiadłych 12 po złotemu, z półwłóczka 1 pustego, gr 5, Od ogrodników bezrolnych 10, po gr. 4^[16]
• w roku 1622 najprawdopodobniej część Kozarzy przeszła na własność Anny Iwanowskiej
• 1624 – Janusz Kiszka, odprzedał część wsi Konstantynowi Eustachemu Zalieskiemu, stolnikowi mścisławskiemu^[17]
• 1627 – Anna Iwanowska zbyła własność Janowi Stanisławowi Sapieże, który rok później przekazał pod zastaw 1000 złotych polskich 4 włóki Bożarskie wraz z poddanymi, pisarzowi ziemskiemu drohickiemu^[18]. W spisie maiętności Ciechanowieckiej, wykonanej na zlecenie nowego właściciela części wsi, wymienieni:
  • Mikołaj Jazgar, wawrzyniec gryczka, Woiciech griczka, Jakub kucaba, Stanisław Ruchai, Symon (?)ysik, każdy uprawiający czwierc ciągłą i podla siebie czynszową
  • Andrzej Parząnczyk pracujący na półwłoce ciągłej i podla siebie czynszową
  • Jan woicik pracujący na półwłoce ciągłej i podla siebie włokę cynszową
  • Ruchaiko zwanem gryczką posiadający półwłoczek kwi(?)sewski zczynszu
  • Andrzej Parzonka uprawiający półwłoki Tendirendzinski zczynszu

Razem tegoż właściciela w Kozarzach: włók ciągłych 2${\displaystyle {\tfrac {1}{2}},}$ czynszowych 4, domów osiadłych 9 z młynarzem, 1 dom pusty^[18].

• w roku 1639 Kozarze należały, prawdopodobnie w części, do Łukasza Ciechanowieckiego-Świejko^[19]
• 1649 – Kazimierz Leon Sapieha zbył część wsi, należącą wcześniej do Anny Kiszczanki (Iwanowskiej), Maciejowi Zadorowskiemu^[12]
• 1649 – Kazimierz Leon Sapieha zapisał w testamencie część wsi, Jerzemu Monwidowi Irzykowskiemu, podkomorzemu drohickiemu. Włościanie z Kozarzy mieli ustalony wymiar dziesięciny snopowej na 20 kop żyta rocznie
• 1673 – częściowym posesjonatem wsi był Nikodem Jabłonowski, pisarz nurski^[20]
• koniec XVII i początek XVIII – Marianna Bremerówna, primo voto Ossolińska, secundo voto Oborska
• 1703 – Franciszek Maksymilian Ossoliński
• 2 kwietnia 1806 – od Fryderyka von Kühlen’a Kozarze nabył Antoni Szczuka^[12]

Po podpisaniu pierwszego traktatu tylżyckiego Nurzec stał się rzeką graniczną. Mieszkańcy wsi (do 1807 r. parafia Ciechanowiec) zostali przydzieleni do parafii w Kuczynie. Dopiero w roku 1998 Biskup łomżyński Stanisław Stefanek erygował w północnej części Ciechanowca nową parafię, pw. NMP z Fatimy^[21], w której znalazły się Kozarze.

Po przeciwnej stronie Nurca, w obszarze od Ciechanowca do Tworkowic, stacjonował oddział wojsk rosyjskich. Obok Ciechanowca wyznaczono tzw. временый лагеръ, przy Tworkowicach Временный Артелериской Лагеръ. Pomiędzy nimi ulokowano постояны лагеръ^[22]. Żołnierze stacjonowali w obozie postojowym w tzw. pałatkach. Wały ziemne chroniące żołnierzy zachowały się do dziś.

W drugiej połowie wieku XVIII w miejscowości znajdowała się karczma będąca własnością rodu Ossolińskich, dzierżawiona przez ciechanowieckich żydów: Lejzora Dawidowicza oraz jego syna Tobiasza Lejzorowicza^[23]. Karczma istniała również w wieku XIX i na początku XX.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje, że w roku 1827 w Kozarzach w 23 domach żyło 174 mieszkańców.

Na początku XIX w. cegielnia funkcjonowała w obszarze późniejszego majątku Adamowo^[22]. W II połowie XIX w. w obrębie majątku Nowodwory, którego część należy współcześnie do Kozarzy również założono cegielnię^[24]. Z wypalonych tu cegieł wybudowano między innymi kościół parafialny w Kuczynie i zabudowania pałacowe rodziny Starzeńskich w Ciechanowcu-Nowodworach. Po drugiej wojnie światowej próbowano cegielnię uruchomić ponownie, lecz zrezygnowano z powodu niewielkich już złoży gliny.

Pod koniec XIX w. wieś w powiecie mazowieckim, gmina Klukowo, parafia Kuczyn. Osad 42. Grunty rolne o powierzchni 639 morgów^[24]. W roku 1929 wymieniony, gospodarujący na 118 ha ziemi w Adamowie, właściciel ziemski – Kołaczkowski Stan^[25].

W roku 1921 we wsi 51 gospodarstw i 292 mieszkańców (146 mężczyzn i 146 kobiet). Wszyscy zadeklarowali narodowość polską i wyznanie rzymskokatolickie. W folwarkach: Adamowo 1 dom i 6 mieszkańców, w Dominikowie 4 domy i 96 mieszkańców^[26].

W 1939 r. Kozarze na krótko znalazły się pod okupacją niemiecką, a na mocy porozumienia rosyjsko-niemieckiego z dnia 23 sierpnia 1939 i dodatkowego, tajnego protokołu z dnia 28 września 1939 pod rosyjską. W obszarze pobliskiego majątku Dominikowo znajdowało się polowe lotnisko rosyjskie oraz szkoła kadetów^[12], natomiast w Adamowie, również wysiłkiem mieszkańców Kozarzy, Sowieci zbudowali cztery bunkry, wchodzące w skład Linii Mołotowa. Pod piąty wykonano wykopy, lecz z powodu niemieckiego uderzenia w dniu 22 czerwca 1941 zaplanowanego zadania nie ukończono.

Wyzwolenie Kozarzy spod okupacji hitlerowskiej nastąpiło 13 sierpnia 1944 roku^[27].

• okres pierwszych Piastów i rozbicia dzielnicowego – Mazowsze
• 1320–1358 – Litwa
• sierpień 1358–około 1428 – Mazowsze
• 1428–1440 – Litwa
• 1440–1446 – ziemia drohiczyńska i mielnicka zostały zajęte przez Bolesława IV^[28]
• 1446–1513 – województwo trockie na Litwie^[12]
• 1513–1569 – województwo podlaskie w ramach Wielkiego Księstwa Litewskiego
• 1569–1795 – województwo podlaskie w ramach Korony Królestwa Polskiego
• 1795–1807 – Prusy Nowowschodnie, Powiat drohiczyński
• 1807–1815 – Księstwo Warszawskie, Powiat tykociński
• 1815–1914 – Królestwo Kongresowe, od 1867 Powiat mazowiecki
• 1915–1918 – Generalne Gubernatorstwo Warszawskie
• II Rzeczpospolita – Powiat wysokomazowiecki
• od 10 IX–28 IX 1939 – okupacja niemiecka
• 29 IX 1939 – 22 VI 1941 – (okupacja sowiecka) – obwód białostocki
• 22 VI 1941–13 VIII 1944 – Prusy Wschodnie, Bezirk Bialystok
• 1944–31 XII 1972 – Powiat wysokomazowiecki
• 1 I 1973 – 31 V 1975 – Powiat siemiatycki
• 1 VI 1975–31 XII 1998 – Województwo łomżyńskie, Gmina Ciechanowiec
• od 1I 1999 – Województwo podlaskie, Powiat wysokomazowiecki

W wyniku reformy rolnej z lat 1944–1945 w obrębie Kozarzy znalazł się w całości pobliski majątek ziemski Adamowo (ostatni przedwojenny właściciel Józef Gromada), jak i w dużej części Dominikowo (wchodzący w skład posiadłości ziemskiej Nowodwory) – ostatni właściciel Michał Starzeński.

• 1944 – przygotowanie budynku szkoły do prowadzenia zajęć
   Osobny artykuł: Szkoła Podstawowa w Kozarzach.
• połowa lat 50. – doprowadzenie programu I Polskiego Radia z radiowęzła w Ciechanowcu za pomocą linii napowietrznej. Odbiornikami były tzw. toczki, zwane również kołchoźnikami. Instalacja działała do końca lat 60.
• koniec lat 50. – położenie nowego bruku w części wioski
• 1959 – zbudowano nową szkołę. W starej urządzono dwa mieszkania dla nauczycieli
• grudzień 1960 – doprowadzenie energii elektrycznej, oświetlenie wioski lampami ulicznymi
• początek lat 60. – Kółko rolnicze zostało wyposażone w podstawowy sprzęt
• 1963 – utworzenie strefy przeciwpożarowej w środkowej, najbardziej zagęszczonej części wsi – wymiana słomianego przykrycia dachów na ognioodporne przykrycie dachówkowe lub eternitowe
• połowa lat 60. – utwardzenie żwirem pozostałej części drogi prowadzącej do Ciechanowca
• 1974 – urządzenie przez członków LZS boiska piłki nożnej na tzw. wądoliskach, przy współpracy z władzami Gminy w Ciechanowcu
• 1975 – zorganizowanie Klubu Rolnika, wyposażenie pomieszczenia w stoliki, krzesła, szafki
• 1979 – adaptacja budynku szkoły podstawowej na potrzeby Domu Pomocy Społecznej dla 18 pensjonariuszy
• 1981 – położenie dywanika asfaltowego na żwirowej części drogi
• 1985 – rozpoczęcie budowy nowych obiektów DPS, gdzie umiejscowiono też kaplicę pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego, dostępną również dla mieszkańców wioski. Inwestycję ukończono w roku 1994
• początek lat 90. – budowa remizy strażackiej z przestronną salą i zapleczem kuchennym. Strażacy dysponują jednym wozem bojowym
• początek lat 90. – doprowadzenie wody ze studni głębinowej w Ciechanowcu z możliwością podłączenia węży strażackich do sieci wodnej
• 1995 – uruchomienie oczyszczalni mechaniczno-biologicznej przy Domu Pomocy Społecznej o przepustowości 40 m³/d.
• 2001 – przebudowa i wyasfaltowanie brukowanej części drogi
• 2005 – położenie chodnika z jednej strony zmodernizowanej drogi^[29]
• wrzesień 2008 – zakup średniego samochodu strażackiego dla OSP^[30]
• 2010 – opracowanie Planu odnowy miejscowości Kozarze^[31]
• 2011:
  • IV-VIII – prace nad przebudową świetlicy wiejskiej wraz z zagospodarowaniem otoczenia^[32]
  • 3 IX – w pięćdziesiątą rocznicę powstania, OSP w Kozarzach otrzymała sztandar ufundowany przez instytucje, firmy i osoby prywatne^[33]
  • XII – przebudowa drogi dojazdowej do remizy OSP^[34]
• 2015:
  • IV-VI – montaż kolektorów słonecznych wraz z oprzyrządowaniem
  • X – położenie instalacji światłowodowej w związku z „Budową nadbużańskiej szerokopasmowej sieci dystrybucyjnej – realizacja I i II etapu” w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podlaskiego na lata 2007–2013^[35]

W roku 2009 Kozarze były najbardziej zaludnioną wsią w gminie (4,7% ogółu populacji). Na 103 zabudowania, niewiele ponad dwadzieścia rodzin zajmowało się prowadzeniem gospodarstwach rolnych. Kilka osób pracowało w pobliskim Ciechanowcu, a kilkunastoosobowa grupa w Domu Pomocy Społecznej, w którym mieszka stała, 114 osobowa grupa pensjonariuszy. Kilkadziesiąt osób pobierało rentę lub emeryturę. Naliczono również 14 osób bezrobotnych^[36].

Wykres liczby ludności Kozarzy:

^{[37][24][38][39][31][40][41][42]}:

Klimat ma charakter umiarkowany, przejściowy z wyraźnym wpływem czynników kontynentalnych. Lato trwa średnio 60–70 dni, a zima 100–110. Według A. Górniaka Kozarze leżą w obrębie mazowieckiego regionu klimatycznego, subregion nadbużański. Suma rocznych opadów wynosi około 600 mm. Ich największa intensywność przypada od kwietnia do września (60%). Dominują wiatry zachodnie – 23,9% o średniej prędkości 2,3 m/s.

Płynący w pobliżu Nurzec wyznacza naturalną granicę między Wysoczyzną Wysokomazowiecką a Drohiczyńską. Wysokości względne pomiędzy poszczególnymi formami morfologicznymi dochodzą do kilkunastu metrów, a nachylenia terenu sięgają miejscami ponad 20°.

W okolicy przeważają sosnowe lasy o umiarkowanemu zwarciu podszytu.

Część wsi zawiera się w tzw. Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Bugu i Nurca.

Zestawienie powierzchni użytków

Rodzaj użytku	Hektarów	%
Ziemia orna	439,55	64,3
Łąki	9,36	1,37
Pastwiska	63,20	9,25
Lasy	128,89	18,16
Sady	2,32	0,34
Użytki kopalniane	0,10	0,01
Nieużytki	6,14	0,90
Drogi	17,42	2,55
Grunty zabudowane	15,04	2,20
Rowy	1,49	0,22

Zestawienie klasowości

Klasa ziemi ornej	Hektarów	%
RIIIb	17,53	3,99
RIVa	208,95	47,54
RIVb	103,99	23,66
RV	67,99	15,47
RVI	40,98	9,32
RVIz	0,12	0,03

•  Osobny artykuł: Ochotnicza Straż Pożarna w Kozarzach.
  , jednostka typu „S”, Kozarze 9B, 18-230 Ciechanowiec
• Stowarzyszenie na rzecz osób niepełnosprawnych „NATURA”, Kozarze 63, 18-230 Ciechanowiec
• Stowarzyszenie „TUTOR”, Kozarze 93, 18-230 Ciechanowiec
• Dom Pomocy Społecznej

• dwa gospodarstwa agroturystyczne, w tym jedno o profilu artystyczno-ekologicznym
• cztery zakłady świadczące usługi remontowo-budowlane
• zakład krawiectwa damskiego, ciężkiego i męskiego
• sklep spożywczy
• firma handlu stałego i obwoźnego

• Adam Wilkowski (1897–1941) – kapłan diecezji płockiej
• Stanisław Tenderenda (1898–1984) – ksiądz katolicki, prałat, profesor w Seminarium Duchownym w Płocku
• Stanisław Wilkowski (1914–1969) – kapelan, redaktor
• Czesław Wilkowski (1916–2009) – ksiądz katolicki, Kanonik Honorowy Kapituły Kolegiackiej Sejneńskiej
• Zdzisław Tadeusz Mikołajczyk (1928–2007) – ksiądz katolicki, prałat, kapelan Jego Świątobliwości

• dwa domy drewniane z początku XX w.
• cmentarz–mogiła zbiorowa, z okresu II wojny światowej, przy drodze do Ciechanowca. Pochowano tu około 200 Polaków, Żydów, jeńców radzieckich rozstrzelanych w latach 1941–1944. Wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. A-427, decyzją wojewody łomżyńskiego z dnia 30 grudnia 1991 r.^[43]
• mogiła zbiorowa – zlokalizowana w lesie, między wsią Kozarze i Zaszków. Granitowa płyta memoratywna z napisem: Wymordowani przez okupanta hitlerowskiego w czerwcu 1944 r. Cześć Ich Pamięci. Pochowano tu 80 niezidentyfikowanych osób narodowości polskiej^[44]
• przydrożny krzyż z roku 1890,za którym pochowani są zabici z okresu I wojny światowej
• fragment czółna (dłubanki), długości 5,35 m, z I w. p.n.e., znaleziony nad urwiskiem Nurca, wykonany z drewna dębowego, konserwowany w latach 1999–2004 w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie. Współcześnie zabytek jest wyeksponowany w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu^[45].

11 listopada 2019 roku podjęto procedurę związaną z ustanowieniem herbu i flagi wsi. Wybrano dziewięcioosobową Komisję społeczną, w tym przewodniczącego.^[46] 4 grudnia ogłoszono konkurs otwarty na projekt herbu i flagi.^[47] 3 lipca 2020 roku Komisja społeczna podjęła uchwałę w sprawie wzorów herbu i flagi dla wsi Kozarze.^[48]

Herb: Tarcza typ hiszpański, zielona, przedzielona w pas białą falą symbolizującą wody rzeki Nurzec. Na górnej części kozioł srebrny (biały) ze złotymi (żółtymi) rogami i kopytami, zwrócony w lewo. Na środku dolnej części srebrne koło młyńskie. Młyn w Kozarzach funkcjonował przez kilka wieków. Koło młyńskie jest jednocześnie symbolem mozolnej, rolniczej pracy. Po lewej i prawej stronie tarczy, na wskroś, dwa stojące, złote (żółte) kłosy pszenicy, w odbiciu lustrzanym

Flaga: Barwy identyczne jak w herbie. Proporcje płata w stosunku 5:8. Płat zielony, podzielony białą, poziomą falą symbolizującą wody rzeki Nurzec na dwa, w stosunku ¾ do ¼. Na górnej części (¾) kozioł srebrny (biały) ze złotymi (żółtymi) rogami i kopytami, zwrócony w lewo

• Kozarzew, Kozarzewek, Kozarzewo