Przejdź do zawartości

Jodła

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jodła
Ilustracja
Morfologia (Abies alba)
Systematyka[1][2][3]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

nagonasienne

Klasa

iglaste

Rząd

sosnowce

Rodzina

sosnowate

Rodzaj

jodła

Nazwa systematyczna
Abies Mill.
Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754[4]
Typ nomenklatoryczny

A. alba P. Miller[4]

Synonimy
  • Picea D. Don ex Loudon[4]
  • Peuce Rich.[5]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Pokrój jodły górskiej

Jodła (Abies Mill.) – rodzaj zimozielonych drzew z rodziny sosnowatych (Pinaceae Lindl.). Obejmuje co najmniej 48 gatunków[6][5] występujących na półkuli północnej – najczęściej we wschodniej Azji oraz Ameryce Północnej. W Polsce naturalnie rośnie jodła pospolita (A. alba) tworząca bory jodłowe w Górach Świętokrzyskich, Karpatach oraz na Roztoczu[7].

Jodły dostarczają cenionego drewna oraz uprawiane są jako ozdobne, w tym cenione są ze względu na regularny pokrój jako choinki.

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]
Zasięg występowania poszczególnych gatunków jodły w Europie

Jodły rosną w lasach strefy klimatu umiarkowanego na półkuli północnej, w południowej części zasięgu związane są z obszarami górskimi[8]. Największe zróżnicowanie gatunkowe rodzaju występuje we wschodniej Azji (w sumie 25–27 gatunków[9], z czego w Chinach rosną 22 gatunki, w tym 14 to endemity)[10] i zachodniej części Ameryki Północnej i Centralnej (17–19 gatunków[9], z czego 11 na północ od Meksyku)[11]. W Europie, na Kaukazie i w basenie Morza Śródziemnego występuje 8–10 gatunków[9]. Na południu jodły sięgają do Ameryki Centralnej (Honduras[5]), północnej Afryki (Algieria) i Himalajów[11]. W południowej części zasięgu występują liczne gatunki endemiczne, o niewielkich zasięgach, np. jodła numidyjska A. numidica w górach Babor w Algierii, jodła hiszpańska A. pinsapo w Andaluzji, jodła sycylijska A. nebrodensis na Sycylii, jodła nadobna A. bracteata w górach Santa Lucia w Kalifornii[12]. Liczne gatunki zostały rozprzestrzenione jako uprawne, zarówno ozdobne, jak i na plantacjach w celu produkcji drewna[12]. W Polsce jedynym dziko rosnącym gatunkiem jest jodła pospolita A. alba, a ok. 30 uprawianych jest głównie w kolekcjach i parkach[8].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Szyszki jodły koreańskiej
Nasiona jodły Frasera
Szyszki męskie jodły greckiej
Pędy i igły jodły hiszpańskiej
Pokrój
Drzewa osiągające od ok. 20 m (jodła koreańska, balsamiczna i Frasera) do ponad 80 m wysokości (jodła olbrzymia, kalifornijska i szlachetna)[8]. Mają typowo monopodialny typ wzrostu – z wyraźną osią główną w postaci prostego, kolumnowego pnia[13]. Odgałęzienia boczne, poziomo rozpostarte, powstają cyklicznie, corocznie w formie nibyokółków, między którymi z pnia wyrastają tylko nieliczne i słabsze gałęzie[8][13]. Młode drzewa mają zwykle regularny, wąskostożkowaty kształt, u części gatunków stare okazy mają jednak korony kopulaste lub rozwichrzone, czasem z zagęszczonymi gałęziami w części szczytowej[8]. Kora zwykle jest cienka i gładka w popielatym lub szarym kolorze[7][8], często z widocznymi pęcherzami zawierającymi żywicę, na starych okazach pęka tarczkowato, u niektórych gatunków łuszczy się papierzasto (A. squamata, A. recurvata)[8]. Powierzchnia pędów jest gładka (wyraźnie bruzdowana tylko u A. homolepis i A. spectabilis, u niektórych gatunków też bywa charakterystycznie owłosiona), z okrągłymi śladami po liściach[8]. Ważną cechą diagnostyczną różniącą gatunki jest kształt, barwa i ożywicowanie pąków[8].
Liście
Wyrastają na pędach skrętolegle (czasem regularnie dookoła jak u jodły hiszpańskiej), nierzadko też układają się w dwa rzędy[12]. Igły spłaszczone, u podstawy charakterystycznie przewężone i skręcone i osadzone na tzw. stopkach. Liście są równowąskie i osiągają od ok. 1 do 6, rzadko 7 cm długości[8]. Z reguły są spłaszczone[13]. U części gatunków liście są wyraźnie zróżnicowane na część grzbietową (zieloną z rowkiem) i brzuszną (z jasnymi pasmami aparatów szparkowych), u innych nie są wyraźnie zróżnicowane – dookoła pokryte są nalotem woskowym i pasmami aparatów szparkowych[7][8]. Na wierzchołkach igły jodeł są często wycięte, rzadziej zaokrąglone lub zaostrzone[8].
Kwiaty
Jodły są jednopienne, tzn. ich kwiaty są rozdzielnopłciowe[8]. Szyszki męskie rozwijają się w kątach liści na pędach z ubiegłego roku. Są początkowo podługowate, z czasem walcowate, zwisające. Na ich osi znajdują się mikrosporofile, każdy z dwoma mikrosporangiami (woreczkami pyłkowymi)[10]. Szyszki te są zwykle czerwone, fioletowe lub niebieskie, często gęsto skupione na pędach[12]. Szyszki żeńskie są wzniesione pionowo, są siedzące lub rozwijają się na szypułkach[10], zwykle w czasie kwitnienia są zielone, fioletowe[12] lub różowe[8]. Tworzą się w górnej części korony[14]. Składają się z szerokich, zaokrąglonych łusek nasiennych, każda z dwoma zalążkami u nasady, oraz wąskich łusek wspierających widocznych zwłaszcza w czasie kwitnienia[8]. Dojrzewające szyszki drewnieją, a powiększające się łuski nasienne zwykle przykrywają łuski wspierające. Szyszki dojrzałe są brązowe, osiągają do 25 cm wysokości (najmniejsze są u A. sachalinensis var. gracilis – do 3 cm). Po dojrzeniu w ciągu jednego roku rozsypują się na drzewie, uwalniając tym samym nasiona[7][8].
Nasiona
Nieco trójkanciaste, ze skrzydełkiem[8].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]

Rośliny jednopienne[7], często szybko rosnące – w dobrych warunkach wiele gatunków osiąga 30 m wysokości już po 30 latach[12]. Zapylenie i rozsiewanie nasion następuje za pomocą wiatru (→ anemogamia). Na ogół są to rośliny rosnące na glebach żyznych[12].

Drewno
Bezżywiczne i jasne[14].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj jest drugim pod względem zróżnicowania gatunkowego w obrębie rodziny sosnowatych (po sośnie Pinus). Uznawanych jest ok. 48–49 gatunków[13][5], przy czym jeszcze w końcu XX wieku, a nawet w XXI wieku, wciąż opisywane były nowe gatunki występujące w południowo-zachodnich Chinach i w Meksyku[13][15]. Jodła nadobna A. bracteata w obrębie rodzaju jest siostrzana względem wszystkich pozostałych gatunków (tworzy klad bazalny), wskazując przy tym zachodnią część Ameryki Północnej jako ośrodek pochodzenia współczesnych przedstawicieli rodzaju[16]. Rodzaj tradycyjnie dzielony jest od końca lat 80. XX wieku na 10 sekcji, ale w badaniach molekularnych nie wszystkie one mają potwierdzony monofiletyczny charakter. Zatarte są granice między m.in. sekcjami Abies i Piceaster, Momi i Pseudopicea oraz Grandis i Oiamel[16].

Podział rodzaju na sekcje i gatunki[17][16][5]

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na regularny pokrój jodły często uprawiane są jako drzewa ozdobne w parkach. Z tego samego powodu młode drzewka, zwykle pochodzące z plantacji, wykorzystywane są jako choinki strojone w czasie świąt Bożego Narodzenia[12]. Żywica jodły balsamicznej w postaci balsamu kanadyjskiego wykorzystywana jest w lecznictwie, optyce i technice mikroskopowej[14].

Drewno znajduje zastosowanie w stolarstwie, w budownictwie wodnym, górnictwie, do produkcji papieru, do wyrobu skrzynek, zabawek, instrumentów muzycznych. Proste pnie wykorzystywano jako maszty w budownictwie okrętowym[14].

Drewno jodeł wykorzystywane było już w Starożytności – Grecy z drewna jodłowego wyrabiali wiosła, gdyż jest ono lekkie i bardzo trwałe w wodzie. Rzymianie używali do pisania tabliczek z drewna jodły, ponieważ jest ono miękkie. Z drewna jodłowego miano zbudować konia trojańskiego, a Dedal zbudował z niego kreteńską „krowę” królowej Pazyfae. Król Salomon miał wyłożyć tarcicami jodłowymi podłogę w Świątyni Jerozolimskiej[18].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Pinales : Pinaceae, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  3. ↑ M.J.M. Christenhusz i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
  4. ↑ a b c Index Nominum Genericorum (ING). Smithsonian Institution. [dostęp 2013-08-14]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e Abies Mill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-08].
  6. ↑ Abies. The Plant List. [dostęp 2014-12-04]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e Część II. W: Adam Marosz: Drzewa i krzewy iglaste. Kraków: Officina Botanica, 2006, s. 35. ISBN 978-83-922115-2-5. (pol.).
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy iglaste. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 66-76. ISBN 83-01-05225-2.
  9. ↑ a b c S.A. Semerikova, V.L. Semerikov, Phylogeny of firs (genus Abies, Pinaceae) based on multilocus nuclear markers (AFLP), „Russian Journal of Genetics”, 52 (11), 2016, s. 1164–1175, DOI: 10.1134/S1022795416110132 [dostęp 2021-04-08] (ang.).
  10. ↑ a b c Abies Miller. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-08].
  11. ↑ a b Richard S. Hunt: Abies Miller. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-08].
  12. ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 44. ISBN 0-333-73003-8.
  13. ↑ a b c d e Aljos Farjon: A Handbook of the world’s conifers. Leiden, Boston: Brill, 2017, s. 57-58. ISBN 978-9004177185.
  14. ↑ a b c d Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 337. ISBN 83-214-1305-6.
  15. ↑ Abies jaliscana (Martínez) Mantilla, Shalisko & A.Vázquez. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-08].
  16. ↑ a b c Christopher J. Earle: Abies. [w:] The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2021-04-08].
  17. ↑ Genus Abies Mill.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2021-04-08].
  18. ↑ Marek Żukow-Karczewski, Jodła – dumne drzewo, "AURA", nr 2/1995
Sosnowate
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jodła&oldid=75016961”