Język khmerski

Ten artykuł od 2021-10 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

ភាសាខ្មែរ

Obszar	Kambodża, Wietnam, Tajlandia, Chiny
Liczba mówiących	16 mln
Pismo/alfabet	khmerskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki austroazjatyckie Języki mon-khmer Język khmerski
Status oficjalny
język urzędowy	Kambodża
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	km
ISO 639-2	khm
ISO 639-3	khm
IETF	km
Glottolog	khme1253, cent1989
Ethnologue	khm
WALS	khm
Występowanie
Rozprzestrzenienie dialektów języka khmerskiego
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku khmerskim Słownik języka khmerskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język khmerski (khm. ភាសាខ្មែរ) – jeden z najważniejszych języków z grupy mon-khmer w ramach rodziny austroazjatyckiej. Jest językiem urzędowym Kambodży. Jest drugim spośród języków austroazjatyckich pod względem liczby użytkowników, posługuje się nim 16 mln ludzi^[1].

Z punktu widzenia typologii jest to język izolujący. Kategorie gramatyczne są w nim realizowane syntaktycznie i leksykalnie, a fleksja w zasadzie nie występuje. Istnieją elementy derywacji leksykalnej w postaci użycia prefiksów oraz infiksów, jednak proces ten nie ma charakteru produktywnego.

W przeciwieństwie do wielu innych języków Azji Południowo-Wschodniej, khmerski nie jest językiem tonalnym^[2][3]. Wykazuje znaczące wpływy sanskrytu i pali. Zapisywany jest przy użyciu pisma khmerskiego, należącego do typu alfabetyczno-sylabicznego^[3][4].

Przedstawione poniżej wartości fonetyczne są jedynie przybliżeniem i nie uwzględniają poszczególnych wariantów w obrębie jednego fonemu.

1. spółgłoski:
   • k, d, t, n, b, p, m, r, l, s, h, f – wymowa zbliżona do języka polskiego
   • c – wymowa zbliżona do polskiego ć, jednak język jest odrobinę bardziej cofnięty
   • w – wymawia się jako głoskę dwuwargową, bądź wargowo-zębową, w zależności od otoczenia
   • y – wymawia się tak jak polskie j
   • ñ – wymawia się tak jak polskie ń
   • ŋ – w przybliżeniu odpowiada wymowie podkreślonej części słowa bank (tylko szybka wymowa)
   • k^h, t^h, p^h, c^h – spółgłoski z dodanym przydechem
   • q – zwarcie krtaniowe
2. samogłoski:
   • krótkie – i, ɨ, u, e, o, a, ɑ, ə
   • długie – aa, ee, uu, ii, ɑɑ, ɔɔ, ɛɛ, ɨɨ, əə, oo
   • długie dyftongi – ae, ao, ei, iə, əɨ, ɨə, uə, ɔə, aə, ou
   • krótkie dyftongi – oə˘, uə˘, eə˘

Istotne jest to, że rozbicie dyftongów, jak również niektórych długich samogłosek na dwie części składowe nie zawsze da w efekcie dwie krótkie samogłoski, tak jak wynikałoby to z zapisu. əɨ ≠ ə + ɨ. Dość często spotyka się tu również iloczas. W efekcie w zapisie schematycznym długie samogłoski i dyftongi traktowane są jako odrębne i niepodzielne jednostki (V może oznaczać tak krótką samogłoskę, jak długą samogłoskę czy dyftong).

Sylaba w języku khmerskim ma postać CCVC, może się więc składać maksymalnie z grupy spółgłosek, samogłoski lub dyftongu oraz spółgłoski. Możliwe są również kombinacje nieobejmujące wszystkich tych elementów:

1. CV
2. CCV
3. CVC
4. VC
5. V

W niektórych wyrazach zapożyczonych występują grupy po trzy spółgłoski, jednak użytkownicy języka mają tendencję do rozdzielania ich dodatkową samogłoską zgodnie ze schematem CCCV → CVCCV. Powstaje wtedy słowo dwusylabowe.

Wyrazy języka khmerskiego niebędące zapożyczeniami składają się z maksimum dwóch sylab. Dość częste jest zjawisko eufonii na styku dwóch sylab. Najczęściej polega to na zmianę dźwięku m na inny dźwięk nosowy, odpowiadający pod względem artykulacji następującej po nim spółgłosce zwartej.

Pismo khmerskie jest systemem sylabicznym. Najmniejszą jednostką dźwiękową, którą może reprezentować pojedyncza litera, jest sylaba. Dla przykładu litera ក symbolizuje całą sylabę /kɑɑ/. Po dodaniu litery oznaczającej samogłoskę – ា – otrzymujemy sylabę កា /kaa/ (zatem brak symbolu samogłoskowego paradoksalnie oznacza konkretną samogłoskę). Każdy znak spółgłoskowy jest przypisany do jednej z dwu serii (I i II, lub słaba i silna). Seria spółgłoski determinuje wartość dźwiękową następującej samogłoski. Tak więc symbol samogłoskowy (lub jego brak) można przeważnie odczytać na dwa sposoby (będą to dwa oddzielne fonemy).

Wszystkie symbole dźwięków nosowych z wyjątkiem ណ należą do II serii. W pozycji wygłosowej spółgłoski zwarte wymawiane są bardzo słabo, wygłosowy dźwięk /-k/ przechodzi praktycznie w zwarcie krtaniowe /-q/. Przykład: កក odczytamy /kɑɑq/.

• យ /yɔɔ/
• រ /rɔɔ/
• ល /lɔɔ/
• វ /wɔɔ/
• ស /sɑɑ/, w wygłosie /-h/
• ហ /hɑɑ/
• ឡ /lɑɑ/
• អ /qɑɑ/ – litera ta umożliwia zapisanie sylaby składającej się z samej samogłoski

Spółgłoski dźwięczne pogrubiono.

Na pomarańczowo oznaczono symbol spółgłoski (I seria w lewej kolumnie, II seria w prawej kolumnie). Niektóre samogłoski zapisuje się nad, niektóre pod, inne przed, za, lub naokoło spółgłoski. Zawsze jednak samogłoska wymawiana jest po spółgłosce, do której jest przypisana.

Samogłoski niezależne funkcjonują w khmerskim zapisie podobnie do spółgłosek – zawierają one początkową spółgłoskę (przeważnie jest to /q-/), jak i samogłoskę. Większość samogłosek niezależnych posiada więcej niż jeden wariant wymowy, przy czym nie ma spójnych zasad określających, jak należy odczytać dany symbol w konkretnym słowie.

• ឥ – អិ អ៊ិ អី
• ឦ – អី
• ឧ – អុ អ៊ុ អោ
• ឩ – អូ អ៊ូ
• ឪ – អូវ
• ឯ – អែ
• ឰ – អៃ
• ឱ – អោ
• ឲ – អោ
• ឳ – អៅ
• ឫ – រឹ
• ឬ – រឺ
• ឭ – លឹ
• ឮ – លឺ

Możliwe warianty wymowy zapisano za pomocą zwykłych spółgłosek/samogłosek.

W piśmie khmerskim nie występują odstępy między poszczególnymi wyrazami. Odstęp pełni za to funkcję podobną (lecz nie dokładnie identyczną) do przecinka w zapisie łacińskim. Ponadto stosuje się następujące znaki interpunkcyjne:

• ។ – sygnalizuje koniec zdania, lub wielozdaniowej wypowiedzi ściśle zintegrowanej znaczeniowo
• ៕ – oznacza zazwyczaj koniec rozdziału, lub całego tekstu
• ៚ – odpowiednik ៕ stosowany w tekstach poetyckich i religijnych
• ៙ – otwiera teksty literackie i religijne
• ៖ – pełni podobną rolę do łacińskiego dwukropka
• ៗ – oznacza podwojenie poprzedzającego słowa lub frazy
• – (dywiz) – służy do oznaczania podziału wyrazu między wierszami.

Ponadto we współczesnych tekstach często stosuje się łacińskie znaki interpunkcyjne (nawiasy okrągłe, dwukropek, przecinek, średnik, wielokropek, wykrzyknik, znak zapytania).

Khmerskie cyfry zorganizowane są w system dziesiętny.

• ០ – 0
• ១ – 1
• ២ – 2
• ៣ – 3
• ៤ – 4
• ៥ – 5
• ៦ – 6
• ៧ – 7
• ៨ – 8
• ៩ – 9

Tak więc liczbę 278 405 zapiszemy ២៧៨៤០៥.

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

W języku khmerskim budowa zdania twierdzącego wygląda następująco: podmiot, który nie może zostać pominięty; czasownik (zawsze w formie bezokolicznikowej, gdyż w języku tym nie ma koniugacji); dopełnienie (z tym że jeśli użyty jest przysłówek – stawia się go zawsze na końcu). Określniki czasów (przyszły – នឹង [podobne do angielskiego future simple], teraźniejszy កំពុង [podobne do angielskiego present continuous], przeszły បាន [podobne do włoskiego passato prossimo]) zajmują miejsce bezpośrednio przed czasownikami.

• język północnokhmerski

• Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655  (pol.).

• Khmer, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2009-06-26]  (ang.).
• The Khmeric Branch. SEAlang Projects. [dostęp 2023-04-19]. (ang.).
• Khmer Dictionary. SEAlang Projects. [dostęp 2023-04-19]. (ang.).