Język jawajski

basa Jawa

Obszar	wyspa Jawa (Indonezja), Malezja, Surinam, Nowa Kaledonia
Liczba mówiących	ok. 68 mln (2015)[1]
Pismo/alfabet	łacińskie, jawajskie (dawniej arabskie – pegon(inne języki))
Klasyfikacja genetyczna
Języki austronezyjskie Języki malajsko-polinezyjskie Języki jawajskie Język jawajski
Status oficjalny
UNESCO	1 bezpieczny↗
Ethnologue	4 edukacyjny↗
Kody języka
ISO 639-1	jv
ISO 639-2	jav
ISO 639-3	jav
IETF	jv
Glottolog	java1253, java1254
Ethnologue	jav
GOST 7.75–97	ява 860
BPS	0088 3
WALS	jav
Występowanie
Języki Jawy i okolic
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku jawajskim Słownik języka jawajskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język jawajski (jaw. basa Jawa)^[2] – język z rodziny austronezyjskiej, którym posługuje się ok. 68 mln osób zamieszkujących zwłaszcza środkową i wschodnią część wyspy Jawa. W Indonezji jest objęty statusem języka regionalnego. Ma największą liczbę rodowitych użytkowników spośród języków austronezyjskich.

Obecnie zapisywany jest alfabetem łacińskim, który zakorzenił się w okresie kolonialnym.

Jawajski ma największą społeczność rodzimych użytkowników pośród języków austronezyjskich^[3][4][5]. Jest jednym z głównych języków Indonezji, zarówno pod względem liczby użytkowników, jak i znaczenia kulturowego^[6]. W tym kraju ma status języka regionalnego, posługuje się nim 40% ludności. Jest szerzony za pośrednictwem systemu edukacji, a także reprezentowany w mediach. Dzieli się na szereg zróżnicowanych dialektów, przy czym odmiana centralna, związana z historycznymi ośrodkami kultury jawajskiej (miastami Surakarta i Yogyakarta) i określona jako „kejawen”^[a] (M.P. Oakes 2009), pełni funkcję języka standardowego^[4][5].

Jest jednym z trzech głównych lokalnych języków Jawy (obok sundajskiego i madurskiego). Swoim zasięgiem obejmuje przede wszystkim środkową i wschodnią część wyspy. Wielu jego użytkowników zamieszkuje również prowincję Banten i Dżakartę, a także obszary poza Jawą, m.in. prowincję Lampung na Sumatrze (ze względu na program transmigracji)^[7]. Duże skupisko użytkowników języka jawajskiego występuje także w Malezji (ok. 300 tys. osób)^[8][9].

W użyciu jest także język indonezyjski, który dominuje w wielu sferach życia. Jawajski służy wśród Jawajczyków jako środek kontaktów domowych, przy czym traci na znaczeniu (na korzyść indonezyjskiego) w przypadku małżeństw mieszanych bądź rodzin zamieszkujących inne regiony kraju. Zanika także znajomość rodzimego pisma jawajskiego i hierarchicznych poziomów mowy^[10]. Jawajski nie opiera się też wpływom języka narodowego, w postaci zapożyczeń w języku ustnym i pisanym^[11]. Pozostaje jednak głównym językiem centralnej i wschodniej Jawy, powszechnie wykorzystywanym w codziennej komunikacji^[12]. Nie jest zagrożony wymarciem^[13][14].

Wykazuje znaczne wpływy sanskrytu i języków indyjskich. W jego piśmiennictwie, historycznie bogatym, stosowano pismo kawi (pochodzenia indyjskiego), a później pismo jawajskie i alfabet łaciński^[15]. Przez pewien okres (od XIV w.) był wykorzystywany alfabet arabski (wariant pegon(inne języki)), aczkolwiek w ograniczonym zakresie. Alfabet łaciński przyjął się w okresie kolonialnym^[16][17]. Tym niemniej pisany jawajski praktycznie nie występuje w przestrzeni publicznej^[10][18]. W literaturze dominuje język indonezyjski^[19]. Historycznie (od II poł. XIX w.) w jawajskim ukazywały się gazety; jawajski wypracował tradycję prasową jako pierwszy spośród języków austronezyjskich^[20]. Dzisiejsza pisownia jawajska, nie w pełni jednolita, jest wzorowana na ortografii indonezyjskiej (z ewentualnym wykorzystaniem dwuznaków th i dh oraz znaku é, zwłaszcza w słownikach i tekstach literackich)^[21].

Jawajski posłużył jako źródło słownictwa dla języka malajskiego (użyczając mu np. słów: rusak – „zepsuty”, patut – „właściwy”) i innych języków Azji Południowo-Wschodniej. Bardzo wczesne pożyczki jawajskie znalazły się w językach Filipin, w pozostałych językach Indonezji oraz w języku malgaskim^[22]. Pod wpływem języka jawajskiego pozostaje dziś język indonezyjski, który czerpie z niego wiele elementów słownictwa i składni^[23] (np. słowa bisa – „móc”, pintar – „mądry”^[24]; afiks ke-^[25]). Jawajski odegrał rolę w rozwoju języka potocznego Dżakarty^[26]. Jest jednym z najbardziej znaczących źródeł niekontrolowanych zapożyczeń w Indonezji^[27]. Zasoby słownikowe języka jawajskiego zostały też wykorzystane przy tworzeniu nowoczesnej terminologii narodowej^[28][29].

Elementy pochodzenia jawajskiego są najbardziej widoczne w językach używanych w pobliżu Jawy^[30]. Wskutek kontaktu z kulturą jawajską języki sundajski, madurski i balijski wykształciły systemy poziomów mowy (hierarchiczne warstwy słownictwa), gdzie język wysoki cechuje się przeważającym udziałem zapożyczeń jawajskich^[22].

Wyróżnia się trzy okresy rozwoju języka jawajskiego: starojawajski, czyli kawi (do XIII w., okres rozwiniętej tradycji literackiej), średniojawajski (XIII–XVII w.), nowojawajski (od XVII w.), genetycznie powiązany z kawi^[15].

Pośród regionalnych dialektów jawajskich, poza jawajskim centralnym z Surakarty i Yogyakarty, zidentyfikowano grupę wschodnią (obejmującą miasta Surabaja, Malang i Pasuruan) oraz grupę zachodnią (Banten, Cirebon i Tegal). Wszystkie dialekty jawajskie są zasadniczo wzajemnie zrozumiałe^[4][5]. Dialekt miasta Cirebon uchodzi czasem za formę mieszaną łączącą składniki sundajskie i jawajskie. Cechy leksyki i morfosyntaktyki sugerują jednak, że stanowi odmianę jawajskiego, z pewnym udziałem elementów obcych^[3]. Dzisiejszy dialekt banyumasan (z Purwokerto) odznacza się archaicznymi i swoistymi cechami językowymi, w zakresie słownictwa i wymowy^[31][32]. Język jawajski Surinamu uległ znacznym zmianom w stosunku do języka wyjściowego, do czego przyczynił się kontakt z językami sranan tongo i niderlandzkim^[33]. Przez redaktorów bazy danych Ethnologue został sklasyfikowany jako oddzielny język^[34]. Odrębny jest również jawajski używany przez Jawajczyków w Nowej Kaledonii, silnie czerpiący z leksyki francuskiej^[35].

Jawajski dzieli wspólny rodowód z językiem malajskim (i indonezyjskim), ale pokrewieństwo tych języków jest dość dalekie^[36].

• Rzeczowniki są zasadniczo nieodmienne, zaimki dzierżawcze często są doczepiane do rzeczownika, np. anak „córka”, anakku „moja córka”
• W liczbie mnogiej rzeczownik ulega podwojeniu, o ile mnogość nie wynika z kontekstu (wong telu – „trzy osoby”)^[37]: anak-anakku „moje córki”

• Przymiotniki są nieodmienne, stawia się je po określanym rzeczowniku, np. mobil gedhe „duży samochód”

• Czasowniki nie odmieniają się przez osoby, np. aku ngomong „mówię”, kowe ngomong „mówisz”, dheweke ngomong „mówi” itd.
• Czasownik jest nieodmienny, np. aku ngomong „mówię”, aku ngomong „mówiłem”, lecz w czasie przyszłym poprzedzony jest partykułą arep: aku arep ngomong „powiem”

Szyk zdania w języku jawajskim należy do typu SVO, czyli jest podobny do polskiego: Aku kadang-kadang moco buku „Czasami czytam książki”.

Język jawajski ma trzy warianty społeczne (ang. speech levels), cechujące się przede wszystkim różnicami w słownictwie:

• ngoko – język prosty, używany w sytuacjach swobodnych przez większą część społeczeństwa
• krama (kromo) – język formalny, używany w sytuacjach oficjalnych
• madya – forma pośrednia, uprzejma, używana np. w rozmowie z nieznajomymi.

Przykłady

UWAGA: W poniższej tabelce można kliknąć symbol przy nazwie odmiany, by zmienić kolejność haseł.

Odnotowano, że użycie różnych poziomów mowy osłabia się na korzyść języka nieformalnego (ngoko)^[38][39]. Zasób dostępnych poziomów mowy różni się w zależności od lokalizacji (obszary miejskie lub wiejskie) i miejscowego dialektu^[40][41]. W nowoczesnym społeczeństwie dobór odpowiedniego poziomu mowy bywa kłopotliwy, co często skutkuje przejściem na język indonezyjski^[42].

Wśród ludności jawajskiej w Surinamie i Nowej Kaledonii znana jest jedynie odmiana ngoko^[43].

• K. Alexander Adelaar: Contact languages in Indonesia and Malaysia other than Malay. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 695–711, seria: Trends in Linguistics. Documentation 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.695. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC 1013949454. (ang.).
• K. Alexander Adelaar. Malay: A short history. „Oriente Moderno”. 19 (80) (2), s. 225–242, 2000. DOI: 10.1163/22138617-08002002. ISSN 0030-5472. OCLC 7991883864. JSTOR: 25817713. (ang.). 
• K. Alexander Adelaar: Loanwords in Malagasy. W: Martin Haspelmath, Uri Tadmor (red.): Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2009, s. 717–746. DOI: 10.1515/9783110218442.717. ISBN 978-3-11-021844-2. OCLC 642692803. (ang.).
• Hywel Coleman: The English Language as Naga in Indonesia. W: Pauline Bunce, Robert Phillipson, Vaughan Rapatahana, Ruanni Tupas (red.): Why English?: Confronting the Hydra. Bristol: Multilingual Matters, 2016, s. 59–71, seria: Linguistic Diversity and Language Rights 13. DOI: 10.21832/9781783095858-007. ISBN 978-1-78309-585-8. OCLC 947953901. (ang.).
• Michael C. Ewing: Grammar and Inference in Conversation: Identifying clause structure in spoken Javanese. Amsterdam: John Benjamins Publishing, 2005, seria: Studies in Discourse and Grammar 18. DOI: 10.1075/sidag.18. ISBN 978-90-272-9390-9. OCLC 237390949. [dostęp 2022-03-07]. (ang.).
• Tom Hoogervorst: Language policy and the politics of language. W: K. Alexander Adelaar, Antoinette Schapper (red.): The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia. Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 225–235. DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0017. ISBN 978-0-19-253426-2. ISBN 978-0-19-880735-3. OCLC 1449546728. (ang.).
• Beng Soon Lim, Gloria R. Poedjosoedarmo: Bahasa Indonesia and Bahasa Melayu: convergence and divergence of the official languages in contemporary Southeast Asia. W: Gerhard Leitner, Azirah Hashim, Hans-Georg Wolf (red.): Communicating with Asia: The Future of English as a Global Language. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 2016, s. 170–187. DOI: 10.1017/CBO9781107477186. ISBN 978-1-107-47718-6. ISBN 978-1-107-06261-0. OCLC 919041829. (ang.).
• Francesca Romana Moro, Peter Slomanson: Heritage languages and the study of Malayo-Polynesian diasporas. W: K. Alexander Adelaar, Antoinette Schapper (red.): The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia. Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 251–261. DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0019. ISBN 978-0-19-253426-2. ISBN 978-0-19-880735-3. OCLC 1449546728. (ang.).
• Simon Musgrave: Language Shift and Language Maintenance in Indonesia. W: Peter Sercombe, Ruanni Tupas (red.): Language, Education and Nation-building: Assimilation and Shift in Southeast Asia. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2014, s. 87–105. DOI: 10.1057/9781137455536_5. ISBN 978-1-137-45553-6. OCLC 888035738. (ang.).
• Michael P. Oakes: Javanese. W: Bernard Comrie (red.): The World’s Major Languages. Wyd. 2. Abingdon–New York: Routledge, 2009, s. 819–832. DOI: 10.4324/9780203301524. ISBN 978-1-134-26156-7, ISBN 978-0-203-30152-4. ISBN 978-0-415-35339-7. OCLC 282550660. (ang.).
• Michael P. Oakes, Bambang Kaswanti Purwo: Javanese. W: Bernard Comrie (red.): The World’s Major Languages. Wyd. 3. Abingdon–New York: Routledge, 2018, s. 838–851. DOI: 10.4324/9781315644936. ISBN 978-1-315-64493-6. ISBN 978-1-138-18482-4. OCLC 1003273207. (ang.).
• Alexander K. Ogloblin: Javanese. W: K. Alexander Adelaar, Nikolaus Himmelmann (red.): The Austronesian Languages of Asia and Madagascar. Abingdon–New York: Routledge, 2005, s. 590–624. DOI: 10.4324/9780203821121. ISBN 978-0-7007-1286-1. OCLC 53814161. (ang.).
• Soepomo Poedjosoedarmo: Javanese Influence on Indonesian. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1982, seria: Pacific Linguistics D-38, Materials in languages of Indonesia 7. DOI: 10.15144/PL-D38. ISBN 0-85883-261-5. OCLC 10256072. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
• James Neil Sneddon: The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society. Sydney: University of New South Wales Press, 2003. ISBN 978-0-86840-598-8. OCLC 54106302. (ang.).
• James Neil Sneddon, K. Alexander Adelaar, Dwi N. Djenar, Michael C. Ewing: Indonesian: A Comprehensive Grammar. Wyd. 2. Abingdon–New York: Routledge, 2010. DOI: 10.4324/9780203720882. ISBN 978-0-203-72088-2, ISBN 978-1-135-87351-6. ISBN 978-0-415-58154-7. OCLC 822561575. (ang.).
• Subhan Zein: Language Policy in Superdiverse Indonesia. Abingdon–New York: Routledge, 2020, seria: Routledge Studies in Sociolinguistics. DOI: 10.4324/9780429019739. ISBN 978-0-429-01973-9. ISBN 978-0-367-02954-8. LCCN 2019031403. OCLC 1139891689. (ang.).

Zobacz hasło jawajski w Wikisłowniku

• Javanese, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2009-03-06]  (ang.).
• Alfabet jawajski na portalu Omniglot (ang.)
• Język jawajski na portalu Seasite (ang.)
• Język jawajski na portalu Mylanguages (ang.)