Eduard Engel

Eduard Engel

Data i miejsce urodzenia	21 listopada 1851 Słupsk
Data i miejsce śmierci	23 listopada 1938 Bornim k. Poczdamu
Zawód, zajęcie	historyk literatury, leksykograf, purysta językowy
Narodowość	niemiecka
Edukacja	1874 doktorat z językoznawstwa na Uniwersytecie w Rostocku
Alma Mater	Uniwersytet w Berlinie
Multimedia w Wikimedia Commons

Eduard Engel (ur. 12 listopada 1851 w Słupsku, zm. 23 listopada 1938 w Bornim k. Poczdamu) – niemiecki historyk literatury, purysta językowy, krytyk literacki, pisarz, leksykograf.

Urodził się w rodzinie niemiecko-żydowskiej. W Słupsku, który należał wówczas do pruskiej prowincji Pomorze, uczęszczał do szkoły podstawowej (Volksschule) i do gimnazjum. Studiował indoeuropeistykę, filologię klasyczną i romanistykę w Berlinie, w roku 1874 doktoryzował się w Rostocku na temat składni języka starofrancuskiego (dysertacja napisana po łacinie), przez długie lata pracował jako stenograf w Reichstagu. Był człowiekiem o wszechstronnych zainteresowaniach i wielorakich aktywnościach, m.in. w kolejnictwie, gdzie zainicjował określone reformy. Z jego inspiracji Niemcy wprowadziły podczas I wojny światowej czas letni. Za swoje zasługi został w roku 1931 honorowym członkiem Niemieckiego Stowarzyszenia Językowego (Deutscher Sprachverein). W latach trzydziestych ze względu na swoje żydowskie pochodzenie otrzymał od nazistów zakaz publikacji, nie wolno było powoływać się na jego prace. Zmarł w nędzy i zapomnieniu^[1].

Był autorem znaczących monografii z zakresu historii literatury angielskiej, francuskiej, prac na temat twórczości Goethego. Jego 2-tomowa historia literatury niemieckiej (1. wydanie: 1906) miała w roku 1929 swoją 38. edycję. Pisał nowele, a również teksty o tematyce historycznej. Jego monografia z zakresu stylistyki „Deutsche Stilkunst” (1911) do roku 1922 doczekała się 30 wydań^[2]. W latach 1879–1883 sprawował funkcję redaktora naczelnego prestiżowego czasopisma literackiego poświęconego literaturze światowej (też polskiej) i niemieckiej. Promował tam utwory młodych pisarzy^[3]. Engel należał do najbardziej aktywnych purystów językowych w Niemczech. Jest autorem obszernych prac na temat wyrazów obcych w języku niemieckim i ich zwalczania, w tym słownika zniemczającego (słownika z wyrazami obcymi jako hasłami, dla których proponowane są odpowiedniki rodzime)^[4], a również nietypowego słownika odwróconego: wyrazy rodzime (zniemczenia) jako hasła, wyrazy obce jako ekwiwalenty: Engel, Eduard: Deutsche Sprachschöpfer. Ein Buch deutschen Trostes, zweite verbesserte Auflage. Leipzig 1920. Uważał, że wyrazy obce zagrażają tożsamości języka niemieckiego i tożsamości narodowej. W jego pracach dominują więc motywy narodowe, które przyjmują nieraz charakter nacjonalistyczny, a nawet szowinistyczny^[5]. W swoich pracach Engel wyraża zaniepokojenie stanem języka niemieckiego i „barbaryzacją języka” (,,Sprachverwelschung“). Krytykuje pisarzy i naukowców niemieckich za nadmierne jego zdaniem używanie wyrazów pochodzenia obcego. Uczeni – mówi – starają się posługiwać jak najdoskonalszym sprzętem: astronom używa najostrzejszych soczewek, biolog najlepszych mikroskopów, tymczasem humanistyka niemiecka posługuje się narzędziem niedoskonałym: językiem zniekształconym i niejasnym, który uniemożliwia odpowiednie wyrażenie myśli^[6]. Uznając zasługi Engela w zakresie opisu języka niemieckiego, prac poprawnościowych, stylistyki, historii literatury, nie można zapominać o tym, że jego poglądy na temat zwalczania wyrazów pochodzenia obcego miały często charakter skrajny i szowinistyczny. Eduard Engel to bardzo znacząca, choć kontrowersyjna i nieco zapomniana postać niemieckiej kultury, przykład niemieckiego patriotyzmu, ale też nacjonalizmu. Wreszcie przykład ofiary antysemityzmu panującego w Niemczech w latach 30. XX wieku^[7][8].

• Katarzyna Kausa: Motive der Fremdwortbekämpfung bei Eduard Engel, [w:] (red.) Zenon Weigt, Die deutsche Sprache im Siegel vielfältiger Untersuchungen. Einblicke in die germanistische Nachwuchsforschung in Polen. Łódź 2010, s. 57-62.

• Lipczuk, Ryszard (2007): Geschichte und Gegenwart des Fremdwortpurismus in Deutschland und Polen. Frankfurt a. Main: Peter Lang, s. 86–94. ISBN 978-3-631-573884. Rec. Studia_Germanica_Gedanensia-r2012-t27-s328-331.pdf (muzhp.pl)[2]
• Lipczuk, Ryszard (2014): Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – Historia i współczesność. Kraków: Universitas. ISBN 97883-242-2332-9.
• Lipczuk, Ryszard (2022): Eduard Engel ze Słupska – niemiecki literaturoznawca, purysta, nacjonalista | Przegląd Dziennikarski (przegladdziennikarski.pl)[3]
• Sauter, Anke (2000): Eduard Engel: Literaturhistoriker, Stillehrer, Sprachreiniger. München. ISBN 3-926946-43-1.
• Sztandarska, Katarzyna (2020): Ekwiwalenty w słownikach zniemczających i spolszczających na podstawie prac Eduarda Engela i Władysława Niedźwiedzkiego. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. ISBN 978-83-7972-359-1.