Bitwa pod Warszawą (1944)

Ten artykuł dotyczy bitwy pod Warszawą w 1944 roku. Zobacz też: inne bitwy pod Warszawą.

Bitwa pod Warszawą

II wojna światowa, front wschodni
Czas	25 lipca – 5 sierpnia 1944
Miejsce	Mazowsze, okolice Pragi
Terytorium	Polska pod okupacją niemiecką
Przyczyna	operacja Bagration
Wynik	zatrzymanie natarcia radzieckiej 2 Armii Pancernej[a]
Strony konfliktu
ZSRR  III Rzesza
Dowódcy
Aleksiej Radzijewski Karl Decker
Siły
3 Korpus Pancerny 8 Korpus Pancerny 16 Korpus Pancerny 1 Dywizja Pancerno-Spadochronowa Hermann Göring 3 Dywizja Pancerna SS „Totenkopf” 4 Dywizja Pancerna 5 Dywizja Pancerna SS „Wiking” 19 Dywizja Pancerna 73 Dywizja Piechoty
Straty
406 poległych, 1271 rannych, 589 zaginionych, 284 czołgów i dział[4] 513 czołgów i dział
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons

Bitwa pod Warszawą (znana jako bitwa pancerna na przedpolach Warszawy, bitwa pod Radzyminem lub bitwa pod Wołominem) – bitwa stoczona w czasie II wojny światowej na prawym brzegu Wisły na wschód od Warszawy w dniach 25 lipca – 5 sierpnia 1944 roku pomiędzy radziecką 2 Armią Pancerną a niemieckimi oddziałami między innymi dywizjami Waffen-SS „Wiking” i „Totenkopf” oraz dywizją „Hermann Göring”. Bitwa zbiegła się z działaniem Armii Krajowej z radzymińskiego Obwodu „Rajski Ptak”, której oddziały w lipcu 1944 roku przystąpiły do akcji „Burza”.

W bitwie brały udział jednostki 3 Korpusu Pancernego, 8 Korpusu Pancernego i 16 Korpusu Pancernego z radzieckiej 2 Armii Pancernej w sile około 700 czołgów i dział, nacierającej od strony Lublina przez Dęblin oraz kilka dywizji pancernych wojsk niemieckich, a mianowicie: 1 Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”, 5 Dywizji Pancernej SS „Wiking”, 3 Dywizji Pancernej SS „Totenkopf” oraz 4 i 19 Dywizji Pancernej. Walki rozgrywające się na przedpolach Warszawy były ostatnim impulsem do podjęcia decyzji o rozpoczęciu powstania warszawskiego^[5]. W bitwie po obu stronach wzięło udział około 1000 czołgów, z czego ponad połowa została zniszczona w walce.

Pierwsze jednostki zwiadowcze Armii Czerwonej dotarły pod Warszawę pod koniec lipca 1944 roku, a 3 Korpus Pancerny nacierając od strony Mińska Mazowieckiego w kierunku północno-zachodnim podszedł na odległość 5 kilometrów od mostu na rzece Narew w Zegrzu, z zamiarem uchwycenia przepraw na Bugu i Narwi^[6]. Kontratak niemiecki rozpoczął się 30 lipca siłami XXXIX Korpusu Pancernego dowodzonego przez generała Karla Deckera^[7], w rejonie Radzymina. Już 1 sierpnia niemieckie 19 Dywizja Pancerna i 5 Dywizja Pancerna SS „Wiking” po spotkaniu się pod Okuniewem zamknęły pod Wołominem w okrążeniu 3 Korpus Pancerny, który po ciężkich walkach został zmuszony do odwrotu. W dniu 2 sierpnia jednostki radzieckie przeszły do defensywy. 3 Korpus Pancerny został rozbity^[8]. Walki trwały do 10 sierpnia. Z powodu ogromnych strat (szczególnie dotkliwych w czołgach^[7]), wojska 2 Armii Pancernej już od 6 sierpnia były luzowane przez jednostki z 70 i 47 Armii^[9].

Ofensywa Armii Czerwonej została powstrzymana^[2], aczkolwiek radzieckie dokumenty wojskowe z tego okresu, które przywołuje w swej pracy Mikołaj Iwanow, nie potwierdzają, iż nastąpiło to bezpośrednio na skutek porażki w bitwie pancernej^[10]. Elitarne dywizje niemieckie zatrzymały postępy 1 Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Istotnym powodem wstrzymania walk było również to, że wskutek szybkiego przesunięcia się linii frontu niebezpiecznie wydłużyły się linie zaopatrzenia^[11], przy czym jednak związane z tym problemy rozwiązano mniej więcej do połowy sierpnia^[12] . Zastopowanie ofensywy było korzystne dla Józefa Stalina z powodu wybuchu 1 sierpnia powstania w Warszawie^[11].

2 Armia Pancerna – generał lejtnant Aleksiej Radzijewski

• 3 Korpus Pancerny – generał major Nikołaj Wiedieniejew
• 8 Korpus Pancerny – generał lejtnant Aleksiej Popow
• 16 Korpus Pancerny – generał major Iwan Dubowoj^[13].

• 1 Dywizja Pancerno-Spadochronowa „Hermann Göring” (starła się z 3 Korpusem Pancernym)
• 3 Dywizja Pancerna SS „Totenkopf” (starła się z 3 Korpusem Pancernym^[8])
• 4 Dywizja Pancerna (starła się z 3 Korpusem Pancernym)
• 5 Dywizja Pancerna SS „Wiking” (starła się z 3 Korpusem Pancernym i 125 Korpusem Strzeleckim)
• 19 Dywizja Pancerna^[1] (starła się z 3 Korpusem Pancernym i 8 Korpusem Pancernym)
• 73 Dywizja Piechoty (starła się z 8 Korpusem Pancernym i 16 Korpusem Pancernym)^[14].

Radziecka propaganda i historiografia, a w ślad za nią historiografia Polski Ludowej wskazywały bitwę pod Warszawą jako jedną z głównych przyczyn, dla których Armia Czerwona musiała wstrzymać ofensywę na kierunku warszawskim i nie była w stanie przyjść z pomocą powstaniu warszawskiemu. To właśnie z powodu poniesionych ogromnych strat, wojska 2 Armii Pancernej już od 6 sierpnia miały być luzowane przez jednostki z 70 i 47 Armii^[9]. Część zachodnich historyków również jest zdania, że bitwa zatrzymała radziecką ofensywę na kierunku warszawskim^[1][2].

Zdaniem Mikołaja Iwanowa porażka spowolniła ofensywę 1 Frontu Białoruskiego, lecz w mniejszym stopniu niż przedstawiała to później radziecka propaganda. Mimo poniesionych strat 2 Armia Pancerna nie utraciła bowiem możliwości ofensywnych^[15]. W dokumentach z tego okresu, przechowywanych w Centralnym Archiwum MON Federacji Rosyjskiej, nie odnaleziono żadnej wzmianki o załamaniu natarcia na Warszawę ze względu na niemiecki opór^[10]. Radzieckie dowództwo oceniało przy tym, że niemiecki kontratak w rejonie Warszawy miał na celu jedynie zabezpieczenie ewakuacji na lewy brzeg Wisły – nie zaś zatrzymanie radzieckiego natarcia^[15]. 1 sierpnia dowodzący 2 Armią Pancerną generał Aleksiej Radzijewski wydał swoim oddziałom rozkaz przejścia do obrony, lecz miała to być jedynie przerwa taktyczna – niezbędna, aby uzupełnić zapasy amunicji i paliwa^[16]. Jeszcze 2 sierpnia radziecka „Prawda” zagrzewała czerwonoarmistów hasłem „na Warszawę!”^[17][18]. Piotr M. Majewski w swym artykule z 2004 roku oceniał, że „przegrana bitwa i konieczność zabezpieczenia linii komunikacyjnych mogły ograniczać zdolności uderzeniowe Armii Czerwonej nie dłużej niż 4 tygodnie”^[19]. Z kolei według Iwanowa już w połowie sierpnia 1 Front Białoruski był w stanie wznowić ofensywę i okazać konkretną pomoc polskim powstańcom w Warszawie^[12] .

Fakt, iż działania zaczepne na kierunku warszawskim wstrzymano na ponad miesiąc, wynikał z decyzji politycznej^[19][20][21]. Iwanow oceniał, że wybuch powstania warszawskiego zaskoczył Stalina, stąd postawa ZSRR wobec polskiego zrywu była początkowo ambiwalentna^[22]. Dopiero gdy okazało się, że polski zryw nie wygaśnie zbyt szybko, a jego przywódcy reprezentują opcję niepodległościową, Moskwa miała przyjąć wobec powstania jednoznacznie wrogą postawę. 6 sierpnia z szeregów 2 Armii Pancernej niespodziewanie wycofano 1 pułk pontonowy, co można uznać za rezygnację z przeprawy przez Wisłę^[23]. Dwa dni później 2 Armia Pancerna została wycofana spod Warszawy i skierowana na odpoczynek, a na jej miejsce wprowadzono znacznie słabszą 47 Armię. Z okolic miasta wycofano także radzieckie 61 i 70 Armię, a także 1 Armię Wojska Polskiego^[24]. Radzieckie lotnictwo otrzymało zakaz prowadzenia lotów bojowych nad Warszawą (obowiązywał do 10 września), dozwolone były wyłącznie loty rozpoznawcze^[25]. Według Iwanowa z militarnego punktu widzenia wstrzymanie przez Armię Czerwoną natarcia na Warszawę było przy tym działaniem nie tylko bezsensownym, lecz wręcz szkodliwym. Zaniechano bowiem rozwijającej się pomyślnie ofensywy w kierunku Berlina oraz pozostawiono w rękach Niemców ważny węzeł komunikacyjny^[26]. Zdaniem Iwanowa można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że motywy tej decyzji były czysto polityczne^[27]. W dniach 10–15 września miały miejsce walki o prawobrzeżną Warszawę, a następnie 16–23 września o przyczółki warszawskie.

• Norbert Bączyk. Sowiecki 16 Korpus Pancerny pod Warszawą (29 lipca–6 sierpnia 1944). „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 4(65)/2 (244), 2013. 
• Władimir Bieszanow: Rok 1944. Dziesięć uderzeń Stalina. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12031-0.
• Chris Bishop: Zbrodnicze formacje. Dywizje Waffen-SS 1939-1945. Warszawa: 2015.
• Norman Davies, Powstanie ’44, Kraków 2007
• Mikołaj Iwanow: Powstanie Warszawskie widziane z Moskwy. Kraków: Wydawnictwo „Znak”, 2010. ISBN 978-83-240-1409-5.
• Mikołaj Iwanow: Powstanie warszawskie (nie)widziane z Moskwy. rp.pl, 2019-01-08. [dostęp 2020-01-29].
• Piotr M. Majewski. Największa bitwa miejska II wojny światowej. „Biuletyn IPN”. 8–9 (43–44), sierpień – wrzesień 2004. 
• Robert Wróblewski, Pancerne Wraki – Straty niemieckie w bitwie pancernej pod Warszawą w 1944 r. Militaria XX wieku, nr 5 (8) 2005 r.
• Janusz Kazimierz Zawodny: Powstanie Warszawskie w walce i dyplomacji. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994. ISBN 83-01-11572-6.
• II wojna światowa. Front wschodni. Warszawa: New Media Concept: dla Wydawnictw Narodowych, 2009. ISBN 978-83-7675-010-1.

• Co działo się na wschód od Wisły w czasie Powstania Warszawskiego?. powstanie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-17)]., Jan Sidorowicz, 8 września 2004
• Szczegółowy opis bitwy pod Warszawą (1944). o2wojnie.cba.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-29)].