Prusy Zachodnie
| prowincja | |||||
| 1773–1824 1878–1922 | |||||
| |||||
| Hymn: Westpreußenlied (Hymn Prus Zachodnich) | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Siedziba | |||||
| Data powstania |
1773 | ||||
| Data likwidacji |
1922 | ||||
| Powierzchnia |
25,534 km² | ||||
| Populacja (1910) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
56.1 osób/km² | ||||
| Tablice rejestracyjne |
I D[1] | ||||
Położenie na mapie.svg)
| |||||
Prusy Zachodnie (niem. Provinz Westpreußen) – prowincja państwa pruskiego, powstała na początku 1773, po I rozbiorze Polski i włączeniu koronnych, czyli Pomorza Gdańskiego bez Gdańska – anektowany po II rozbiorze, ziemi chełmińskiej bez Torunia – również anektowany po II rozbiorze, Powiśla, Warmii, wschodnich Kujaw do Królestwa Prus. Dodatkowo obejmowała okręg nadnotecki (Bydgoszcz). Stolicą prowincji został Kwidzyn, a od 1793, po II rozbiorze Gdańsk. W 1905 powierzchnia prowincji wynosiła 25 534,9 km² i zamieszkiwało ją 1 641 936 mieszkańców.
Zmiany terytorialne
[edytuj | edytuj kod]
Z początku Prusy Zachodnie dzieliły się na dwa departamenty: gdański i kwidzyński[potrzebny przypis], w 1818 przemianowane na rejencje o tych samych nazwach. Po pokoju w Tylży w 1807 obszar prowincji zmniejszył się o tereny wokół Bydgoszczy, Ziemię Chełmińską z Toruniem, które przeszły do Księstwa Warszawskiego, oraz o terytorium Gdańska ogłoszonego wolnym miastem. W 1814 Gdańsk, a w 1815 ziemia chełmińska z Toruniem wróciły do Prus Zachodnich. Odtąd Westpreußen obejmowały ten sam teren (aż do 1918). W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823.
W wyniku traktatu wersalskiego od Prus odpadła większa część Pomorza Gdańskiego z ziemią chełmińską, Kociewiem i częścią Kaszub. Przy Niemczech pozostały zachodnie skrawki Westpreußen (powiaty: Wałcz, Złotów i Człuchów), które wraz z pozostałymi przy Niemczech fragmentami prowincji poznańskiej złożyły się na prowincję o nazwie Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie. Wschodnia część prowincji z powiatami Kwidzyn, Sztum, Malbork, Susz i Elbląg została dołączona do Prus Wschodnich i funkcjonowała w ich ramach jako rejencja zachodniopruska. Gdańsk z okolicami został w 1920 ogłoszony wolnym miastem.
W 1938 prowincja Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie została rozwiązana i rozdzielono ją między sąsiednie: Brandenburgię, Śląsk i Pomorze. Powiaty wałecki, złotowski i człuchowski wcielono do prowincji pomorskiej.
W wyniku okupacji niemieckiej 1939–1945 powstał Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, nieco większy od prowincji zachodniopruskiej w latach 1815–1918 (doszły powiaty bydgoski, lipnowski, rypiński, wyrzyski oraz miasto Bydgoszcz; poza granicami pozostały powiaty człuchowski, złotowski i wałecki). Obejmował on dużą część przedwojennego województwa pomorskiego (bez powiatów inowrocławskiego, nieszawskiego, szubińskiego i włocławskiego), rejencję zachodniopruską (której przywrócono nazwę: rejencja kwidzyńska) i Wolne Miasto Gdańsk. Na jego czele stał Albert Forster jako gauleiter NSDAP i zarazem Namiestnik Rzeszy. Po 1945 nazwa Prusy Zachodnie wyszła w Polsce z obiegu, choć nadal używana jest w Niemczech na określenie Pomorza Gdańskiego, zamiennie z nazwą Pommerellen[2] (termin Pommern zarezerwowany jest w Niemczech tylko dla dawnej prowincji pomorskiej).
Prowincja posiadała swój hymn, zwany Westpreussenlied, którego twórcami byli P. Felske i H. Hartmann.
Demografia, warunki naturalne i gospodarka
[edytuj | edytuj kod]Prusy Zachodnie miały charakter krainy rolniczej – pola uprawne zajmowały 54%, a łąki i pastwiska 18% powierzchni prowincji – i o stosunkowo wyższym zalesieniu (21% powierzchni) niż sąsiadujące prowincje Prus[3]. Również odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy niż średnia dla Prus, a wskaźnik urbanizacji niższy[4][5][6].
Około połowy mieszkańców prowincji wyznawało wiarę katolicką, co wynikało przede wszystkim ze zbliżonego odsetka ludności polskiej, przy czym z biegiem lat odsetek katolików rósł i przed końcem XIX wieku przekroczył 50%.[4][5][6].
| Rok | Liczba ludności | Liczba ludności mieszkająca w miejscowościach pow. 2 tys. mieszkańców | Odsetek osób wyznania ewangelickiego | Odsetek osób wyznania rzymskokatolickiego | Odsetek osób wyznania żydowskiego | Odsetek osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie | Odsetek osób zatrudnionych w handlu i usługach | Odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie i hodowli zwierząt | Przyrost naturalny |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1875[4] | 1 342 750 | 26,6% | 48% | 49% | 2%, | 18% | 7% | 65% | 15‰ |
| 1895[5] | 1 494 360 | brak danych | 48% | 50% | 1,5% | 25% | 9% | 66% | 21‰ |
| 1910[6] | 1 703 474 | 40% | 46% | 52% | 0,8% | 26%[a] | 10%[a] | 64%[a] | 17‰[b] |
Udział ludności mówiącej językiem polskim lub pokrewnym zmieniał się w czasie, spadając z 51,9% w 1819 roku do 35,5 w 1910[7]. Był również zróżnicowany regionalnie, od 0,27 w powiecie elbląskim do 79,44 w lubawskim (w 1905).
Podział administracyjny
[edytuj | edytuj kod]
Stolicą Prus Zachodnich było miasto Danzig (dziś: Gdańsk). Tworzyły je dwie rejencje: rejencja gdańska (Regierungsbezirk Danzig) oraz rejencja kwidzyńska (Regierungsbezirk Marienwerder)
Rejencja gdańska
[edytuj | edytuj kod]1. Powiaty miejskie:
2. Powiaty ziemskie:
- Berent (Kościerzyna)
- Danzig (Gdańsk)
- Danziger Höhe (Gdańskie Wyżyny)
- Danziger Niederung (Gdańskie Niziny)
- Dirschau (Tczew)
- Elbing (Elbląg)
- Karthaus (Kartuzy)
- Marienburg (Westpr.) (Malbork)
- Neustadt i. Westpr. (Wejherowo)
- Preußisch Stargard (Starogard Gdański)
- Putzig (Puck)
Rejencja kwidzyńska
[edytuj | edytuj kod]1. Powiaty miejskie:
2. Powiaty ziemskie:
- Briesen (Wąbrzeźno)
- Deutsch Krone (Wałcz)
- Flatow (Złotów)
- Graudenz (Grudziądz)
- Konitz (Chojnice)
- Kulm (Chełmno)
- Löbau (Lubawa)
- Marienwerder (Kwidzyn)
- Rosenberg i. Westpr. (Susz)
- Schlochau (Człuchów)
- Schwetz (Świecie)
- Strasburg i. Westpr. (Brodnica)
- Stuhm (Sztum)
- Thorn (Toruń)
- Tuchel (Tuchola)
Nadprezydenci Prus Zachodnich (1816–1919)
[edytuj | edytuj kod]| Lata urzędowania | Nadprezydent | Lata życia |
|---|---|---|
| 1816 – 1829 | Theodor Heinrich von Schön | 1773 – 1856 |
| 1878 – 1879 | Heinrich Karl Julius von Achenbach | 1829 – 1899 |
| 1879 – 1888 | Karl Adolf August Ernst von Ernsthausen | 1827 – 1894 |
| 1888 – 1891 | Adolf Hilmar von Leipziger | 1825 – 1891 |
| 1891 – 1902 | Gustav Heinrich Konrad von Gossler | 1838 – 1902 |
| 1902 – 1905 | Clemens Gottlieb Ernst von Delbrück | 1856 – 1921 |
| 1905 – 1919 | Ernst Ludwig von Jagow | 1853 – 1930 |
| 1919 – 1920 | Bernhard Schnackenburg | 1867 – 1924 |
Od 3 grudnia 1829, do 1 kwietnia 1878 Prusy Zachodnie były połączone z Prusami Wschodnimi.
Wykaz miast 1773–1824 i 1878–1922 (stan ludności na 1 grudnia 1905)
[edytuj | edytuj kod]
_COA.jpg){kind=small}
_COA.svg){kind=small}
Miasta
[edytuj | edytuj kod].jpg)
Populacja największych miast prowincji na przełomie XIX i XX wieku:
| miasto | pop. 1890 | pop. 1900 | pop. 1910 | rejencja | województwo w 1771 | źródło | 2014 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Gdańsk | 120,338 | 140,563 | 170,337 | gdańska |  pomorskie
|
[8] | 
|
| 2. | Elbląg | 41,576 | 52,518 | 58,636 | gdańska |  malborskie
|
[9] |
|
| 3. | Toruń | 27,018 | 29,635 | 46,227 | kwidzyńska | chełmińskie
|
[10] |
|
| 4. | Grudziądz | 20,385 | 32,727 | 40,325 | kwidzyńska | chełmińskie
|
[11] |
|
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Von Preussen, Pruski Horyzont: Przedwojenne tablice rejestracyjne w Prusach [online], Pruski Horyzont, 18 lutego 2015 [dostęp 2024-04-24].
- ↑ Alpen-Adria-Universität Klagenfurt – Enzyklopädie des europäischen Ostens: Pommern (Landschaft). eeo.aau.at. [dostęp 2021-07-03]. (niem.).
- ↑ Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer &Muhlbrecht, 1900, s. 21.
- ↑ a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1880. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1880, s. 1,6,13,15,16.
- ↑ a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 1,4,8-9,11.
- ↑ a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 1,5,9,18–19,20.
- ↑ Leszek Belzyt: Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815–1914. Marburg: 1998, s. 17.
- ↑ Informationsseite - DENIC eG [online], www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-25] (niem.).
- ↑ Informationsseite - DENIC eG [online], www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
- ↑ Informationsseite - DENIC eG [online], www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-01] (niem.).
- ↑ Informationsseite - DENIC eG [online], www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-30] (niem.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]| 1815 | |
|---|---|
| 1822–1850 |
|
| 1867 | |
| 1919–1920 |
|
| 1922 |
| Rosja (Zabór rosyjski) |
| ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Prusy (Zabór pruski) | |||||||||||||
| Austria (Zabór austriacki) |
| ||||||||||||
| Protektorat Austrii, Prus i Rosji (1815–1846) | |||||||||||||
