Armia Radziecka

Armia Czerwona, ros. Красная Армия, pełna nazwa Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona Рабоче-Крестьянская Красная Армия - (od 1946 Armia Sowiecka, stosowane również polskie tłumaczenie: Armia Radziecka). Siły zbrojne Związku Radzieckiego.

23 lutego 1918 roku dotychczasowe siły zbrojne Rosji Radzieckiej, zwane Gwardią Czerwoną, na mocy dekretu Rady Komisarzy Ludowych zostały przekształcone w Robotniczo-Chłopską Armię Czerwoną. Początkowo była to formacja ochotnicza, bez stopni i rang, a oficerowie przez krótki okres - bo zaledwie do maja 1918 - wybierani byli demokratycznie. Wtedy też wprowadzono powszechną służbę wojskową, a do każdej jednostki przydzielono komisarzy politycznych (tzw. politruków). Co więcej nie byli to ludzie podlegli wyższym dowódcom liniowym, ale osobnemu pionowi komisarzy politycznych. Istniała więc dwuwładza na każdym szczeblu dowodzenia, najwyższego nie wyłączając (dowódca liniowy - politruk).

Poziom rozbudowy Armii Czerwonej ilustrują następujące liczby:

• czerwiec 1918 - stan 374 tys. ludzi. W tym:
  • w wojskach walczących - 225 tys. ludzi
  • w tym uzbrojonych - 200 tys. bagnetów i szabel.
• czerwiec 1919 - stan 2320 tys. ludzi. W tym:
  • w wojskach walczących - 1307 tys. ludzi.
  • w tym uzbrojonych - 355 tys. bagnetów i szabel.
• czerwiec 1920 - stan 4424 tys. ludzi. W tym:
  • w wojskach walczących - 1540 tys. ludzi.
  • w tym uzbrojonych - 250 tys. bagnetów i szabel.
• listopad 1920 - maksymalny poziom 5427 tys. ludzi. W tym:
  • w wojskach walczących - 1866 tys. ludzi.
  • w tym uzbrojonych - 499 tys. bagnetów i szabel.

Dane na podstawie:

РОССИЯ И СССР В ВОЙНАХ XX ВЕКА ПОТЕРИ ВООРУЖЕННЫХ СИЛ, Статистическое исследование, red. Г.Ф.Кривошеева, МОСКВА 2001

Od 1921 roku po opanowaniu sytuacji w europejskich granicach Rosji bolszewickiej, rozpoczął się proces redukcji armii z etatów wojennych na pokojowe. Podstawowy element z jakiego składały się armie sowieckie - dywizja strzelecka, zmniejszył swój etat z 58 tys. do 15 tys. żołnierzy.

Następnie etat dywizji zmniejszono jeszcze bardziej. Wynikało to częściowo z przejścia na organizację pułkową, zróżnicowanie ze względu na miejsce stacjonowania oraz wprowadzenie nowego systemu uzupełnień wojsk.

Poziom redukcji Armii Czerwonej ilustrują następujące liczby:

• lipiec 1921 - 2009 tys. ludzi.
• styczeń 1922 - 1354 tys. ludzi.

Za stan Armii Czerwonej w okresie międzywojennym odpowiadają reformy z lat 1924-1925.

Najważniejsza jest reforma przejścia na nowy system kompletowania piechoty i kawalerii, a więc głównych rodzajów wojska. Zakładała ona minimalną liczebność jednostek służących w ramach systemu kadrowego – skoszarowanego wraz z kadrami dowódców, a dominacje systemu kompletowania na zasadzie terytorialnej – milicyjnej (głównie szeregowi). System pozwolił utrzymywać w czasie pokoju stosunkowo małą armię (562 tys. w październiku 1924), a jednocześnie szkolić na letnich obozach masy przyszłych rezerwistów. Zaoszczędzono w ten sposób na utrzymaniu wojsk, co pozwoliło stopniowo powiększać stany zmagazynowanego uzbrojenia i je unowocześniać. I tak:

• w końcu 1921 roku armia dysponowała: 1497 tys. karabinów, 21.3 tys. karabinów maszynowych oraz 3388 działami.
• w końcu 1924 roku armia dysponowała: 1467 tys. karabinów, 28.1 tys. karabinów maszynowych oraz 3874 działami.
• w połowie 1927 roku armia dysponowała: 1599 tys. karabinów, 31.7 tys. karabinów maszynowych oraz 6413 działami.
• w końcu 1929 roku armia dysponowała: 1991 tys. karabinów, 42.4 tys. karabinów maszynowych oraz 9300 działami.

Wprowadzono również zasadę jednoosobowego dowództwa zarówno o kompetencjach administracyjnych jak i szkoleniowych wojsk i zlanie się kompetencji liniowych z politycznymi w jednych rękach. Dotyczy to głównie wyższych dowództw. I tak zatwierdzono instytucję Głównodowodzącego wszystkich Sił Zbrojnych ZSRR a został nim Ludowy Komisarz do spraw Wojsk i Sił Morskich. Miał on pod sobą Sztab Generalny RKKA (sprawy operacyjne), Dowództwo RKKA (sprawy administracyjne), Inspektorat RKKA (sprawy szkoleniowa), Polityczne Dowództwo RKKA ("politrucy"), Dowództwo Wojsk Lotniczych RKKA, Dowództwo Sił Morskich ZSRR i inne. Rzuca się w oczy podległość "politruków" najwyższemu dowódcy wojsk.

Struktura organizacyjna Armii Czerwonej w końcu lat dwudziestych wyglądała następująco:

1. Główna masa wojsk zebrana była administracyjnie w 8 okręgach wojskowych: Moskiewskim, Leningradzkim, Nadwołżańskim, Syberyjskim, Północno Kaukaskim, Ukraińskim, Białoruskim oraz Środkowo Azjatyckim. Ponadto niezależnie od tej struktury na niebezpiecznych odcinkach granicznych istniały 2 samodzielne armie: Samodzielna Armia Dalekiego Wschodu oraz Armia Kaukaska.
2. Trzonem wojsk pozostała piechota. Organizowano ją tradycyjnie w dywizje strzeleckie. W 1929 roku było ich 69, przy czym aż 46 kompletowanych było na zasadzie terytorialnej. W tym ostatnim przypadku w dywizjach znajdowało się po około 2000 ludzi wymieniających się co kwartał, co oznacza 15 do 20% etatu wojennego tych dywizji (w dywizjach skoszarowanych stosunek ten wynosił 50 do 70%). Większość dywizji zebrana była w 19 Korpusów Strzeleckich.
3. Rolę wojsk szybkich odgrywała tradycyjnie kawaleria. Organizowano ją zarówno w dywizje jak i brygady. W 1929 roku istniało 14 dywizji i 7 brygad. 3 dywizje kompletowano na zasadzie terytorialnej. Natomiast brygady formowano z poszczególnych narodów ZSRR. Skoszarowane dywizje połączono w 4 Korpusy Kawalerii.
4. Pozostałe rodzaje broni pełniły ciągle funkcje wybitnie pomocnicze. Artyleria wzmacniała swą potęgę głównie przez rozbudowę w ramach jednostek piechoty i kawalerii. Od 1926 roku istniała niewielka artyleryjska Rezerwa Naczelnego Dowództwa w sile 4 pułków. Jednostki pancerne skompletowały zaledwie 1 pułk czołgów. Lotnictwo liczące nieco ponad 500 maszyn od 1927 roku zaczęto powoli koncentrować, tworząc mieszane brygady lotnicze, zasadniczo po 1 na okręg wojskowy.

Nowym etapem w rozwoju Armii Czerwonej jest okres wielkich przeobrażeń w gospodarce sowieckiej związany z tzw. "pięciolatkami". Zaczęły się one dosyć chaotycznie w 1929 roku rozbudową bazy przemysłowej wyraźnie ukierunkowanej na potrzeby wojska. Pierwsze korzyści zaczęły pojawiać się w 1931 roku. Wtedy też Armia Czerwona zsynchronizowała swoje plany rozwoju z możliwościami nowego przemysłu:

• do końca 1931 roku zamierzano zgromadzić uzbrojenie dla: 122 dywizji strzeleckich, 19 dywizji i brygad kawalerii, 24 pułków i 23 dywizjonów artylerii. W większych ilościach pojawić się miał nowoczesny sprzęt. Do końca roku miało istnieć 530 czołgów i 1534 samoloty.
• w roku 1932 liczbę dywizji strzeleckich podniesiono do 140, pułków artylerii do 30, czołgów do 1375, samolotów do 2454.
• w roku 1933 miano zebrać uzbrojenie dla 150 dywizji strzeleckich, rozwinąć dywizjony artylerii w pułki (razem 53 pułki) oraz podnieść liczbę czołgów do 3567 a samolotów do 3869.
• w roku 1934 zamierzano dojść do 4500 czołgów i 4975 samolotów.

Powyższy projekt znalazł swoje odbicie w strukturze organizacyjnej RKKA:

1. Aby wystawić na wojnę 150 dywizji strzeleckich podniesiono gotowość bojową istniejących dywizji już w czasie pokoju. Doprowadziło to do zwiększenia liczby dywizji kadrowych, skoszarowanych i zaniechaniu rozwijania dywizji terytorialnych. Na początku 1935 roku sowieci dysponowali 84 dywizjami w tym 43 można uznać za kadrowe.
2. Rozwinięto również kawalerię, którą rozbudowano nawet nieco ponad plan. Na początku 1935 roku dysponowano 20 dywizjami i 2 brygadami. Wśród dywizji znalazło sie 5 jednostek kawalerii górskiej.
3. Najistotniejszy był jednak rozwój broni pancernej. Już w 1933 roku istniała spora siła uderzeniowa reprezentowana przez 2 korpusy i 6 samodzielnych brygad zmechanizowanych. W 1934 roku rozpoczęło się formowanie kolejnych 2 korpusów zmechanizowanych.
4. Wzrosła w siłę artyleria pozadywizyjna. Masowo pojawiające się pułki trafiały częściowo do Rezerwy Naczelnego Dowództwa i w znacznej sile do 20 istniejących już Korpusów Strzeleckich.
5. Struktura organizacyjna lotnictwa także nabierała nowych kształtów. Od 1933 roku formuje się już korpusy bombowe dalekiego zasięgu składające się z 3 jednorodnych brygad.

Systematyczny proces rozbudowy trwał w następnych latach. Do końca 1937 roku, a więc do końca drugiej "pięciolatki" zamierzano skompletować uzbrojenie, które pozwoliłoby wystawić: 160 dywizji strzeleckich, 22 dywizje kawalerii oraz 6 korpusów zmechanizowanych. Jeśli chodzi o ciężkie uzbrojenie dałoby to 45 tys. dział (w latach 1935-36 limit podniesiono o dodatkowe 5 tys. dział), 15 tys. czołgów oraz 7500 samolotów.

W rzeczywistości na 01.01.1938 Armia Czerwona dysponowała następującym uzbrojeniem:

• 35.5 tys. dział (limit zrealizowany w 70%).
• 3 tys. moździerzy (limit zrealizowany w 52%).
• 200 tys. karabinów maszynowych (limit zrealizowany w 74%).
• 3600 tys. karabinów (limit zrealizowany w 84%).

Opierając się na powyższych zapasach RKKA dokonywała ciągłej rozbudowy organizacyjnej swych wojsk:

1. Piechota pod koniec 1937 roku osiągnęła stan 96 dywizji, przy czym na zasadzie terytorialnej służyło ich już tylko 36. Sowieci dysponowali więc 60 skoszarowanymi dywizjami, które można było podnieść w krótkim czasie do etatu wojennego (9 z nich wzmocniono w celu obsady Rejonów Umocnionych w pasie fortyfikacyjnym tzw. "Linii Stalina"). Dywizje były połączone w 25 Korpusów Strzeleckich.
2. Silnie rozbudowano kawalerię. W końcu 1937 roku osiągnęła ona stan 32 dywizji (22 z nich połączono w 7 Korpusów Kawalerii).
3. Wojska Pancerne osiągnęły rozmiary nieporównywalne do żadnego innego kraju w Europie. W końcu 1937 roku dysponowały: 25 brygadami zmechanizowanymi, 4 brygadami ciężkich czołgów, 2 brygadami sam. panc. oraz 3 brygadami zmotoryzowanymi. Część z nich zebrana była w 4 Korpusy Zmechanizowane (7 brygad zmechanizowanych, 3 brygady zmotoryzowane), a ponadto pułki i bataliony czołgów włączono do większości dywizji piechoty i kawalerii. Dawało to siłę 11300 czołgów w linii.
4. Ciągłe tworzenie nowych formacji wojskowych doprowadziło również do reorganizacji struktury administracyjnej wojsk. W 1935 roku teren kraju podzielono na 12 okręgów wojskowych: Moskiewski, Leningradzki, Nadwołżański, Syberyjski, Północno Kaukaski, Białoruski, Środkowo Azjatycki, Zabajkalski, Zakaukaski, Uralski, Kijowski i Charkowski. Pozostawiono tylko jedną armię samodzielną (Samodzielna Armia Dalekiego Wschodu). W 1936 roku wprowadzono również wojska do sojuszniczej Mongolii (57 Korpus).

Wybuch 1 września 1939 roku II Wojny Światowej zastał RKKA w trakcie realizacji kolejnego planu rozbudowy wojsk, ściśle zgranego w czasie z trzecią "pięciolatką". Jego realizacja rozpoczęła się w styczniu 1938 roku i miała zakończyć się w styczniu 1943 roku.

Przewidywano wystawienie na wypadek wojny 170 dywizji strzeleckich o wysokich etatach wojennych (zebrane w 45 Korpusów Strzeleckich), 29 dywizji kawalerii (część zebrana w 5 Korpusów Kawalerii), 47 brygad w wojskach pancernych (w tym 12 brygad w 4 Korpusach Pancernych) oraz 124 pułki artylerii pozadywizyjnej (korpuśnej i Rezerwy Naczelnego Dowództwa). Gdyby wojna się przedłużała zamierzano zgromadzić w ciągu pół roku uzbrojenie dla kolejnych 30 dywizji strzeleckich. Liczba czołgów w linii po doliczeniu jednostek pancernych w dywizjach piechoty i kawalerii miała osiagnąć 17300 pojazdów.

Jednak wraz z narastającym napięciem miedzynarodowym trzeba było modyfikować ten plan. Ta poprawiona machina mobilizacyjna została wprowadzona w ruch latem 1939 roku (15.08.1939). Wyglądało to nastepująco:

• W latach 1937-1939 doszło do kilku reorganizacji podziału administracyjnego Armii Czerwonej w skali kraju. Latem 1939 ZSRR podzielone było na 14 okregów wojskowych. Do dotychczasowych dołączyły Kaliniński i Orłowski Okręg Wojskowy. Ponadto dwa nadgraniczne: Białoruski i Kijowski otrzymały status Specjalnych Okręgów Wojskowych (we wrześniu 1939 przemianowane odpowiednio w fronty: Białoruski i Ukraiński). Zniknęła Samodzielna Armia Dalekiego Wschodu podzielona na dwie mniejsze (1 armia, 2 armia).
• Rozpoczął się proces formowania tzw. grup armijnych, które w 1939 roku zostały przekształcone w dowództwa armii. W 1938 roku w związku z kryzysem sudeckim na granicy zachodniej wystawiono 6 takich zgrupowań: Witebska Grupa Armijna (od września 1939 jako 3 armia), Bobrujska Grupa Armijna (od września 1939 jako 4 armia), Żytomierska Grupa Armijna (od września 1939 jako 5 armia), Winnicka Grupa Armijna (od września 1939 jako 6 armia), Odeska Grupa Armijna (od września 1939 jako 13 armia)oraz Kawaleryjska Grupa Armijna (od września 1939 jako 12 armia). W 1939 roku dołączyły do tego: Mińska Grupa Armijna (od września 1939 jako 11 armia), Nowogrodzka Grupa Armijna (od września 1939 jako 8 armia). Ponadto w Mongolii stacjonujące tam wojska przemianowano w 1 Grupę Armijną. Kolejne zgrupowania wystawiono już w trakcie wrześniowej mobilizacji. Moskiewski Okręg Wojskowy wystawił dowództwo 10 armii, a Kaliniński Okręg Wojskowy dowództwo 7 armii i Grupy Konno-Zmechanizowanej. Pojawiła się takżę Murmańska Grupa Armijna.
• Piechota która tuż przed mobilizacją osiagnęła stan 98 dywizji strzeleckich (zniknęły dywizje terytorialne), rozpoczęła proces rozbudowy 25 sierpnia 1939 roku (rozkaz Ludowego Komisarza Obrony z 15.08.1939). 36 dawnych dywizji terytorialnych rozwinęło do poziomu dywizji każdy ze swoich 3 pułków strzeleckich (tzw. "trojczatki"). W ten sposób do 62 dywizji kadrowych dołączyło 108 dywizji drugiego rzutu. Ponieważ w między czasie wystawiono 3 dodatkowe dywizje, piechota osiągnęła stan 173 jednostek tego typu (październik 1939). Proces uzupełniania tych dywizji żołnierzami rozpoczął się we wrześniu 1939 roku po przez powołania rezerwistów w 7 okręgach wojskowych.

Zawodowy korpus oficerski utworzono dopiero w 1935. W lata1937-1939 w pokazowych procesach podczas czystek stalinowskich skazano i stracono wielu wyższych oficerów, m.in. Michaiła Tuchaczewskiego, naówczas w randze marszałka ZSRR.

W przededniu ataku Niemiec hitlerowskich na ZSRR Armia Czerwona liczyła około 5,7 mln żołnierzy. Podczas II wojny światowej pod broń powołano około 15-20 mln osób, z czego poległo 7-10 mln. Po wojnie liczebność stałej armii była stopniowo redukowana z pięciu do około dwóch milionów.