Tekst źródłowy strony Prawo magdeburskie

Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu:

Twój adres IP znajduje się w zakresie adresów, który został zablokowany na wszystkich wiki Wikimedia Foundation.

Blokada została nałożona przez ‪EPIC‬. Podany powód to Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Początek blokady: 09:48, 2 lip 2024
Zakończenie blokady: 09:48, 2 lip 2025

Twój obecny adres IP to 206.189.44.186. Zablokowany zakres to 206.189.32.0/20.

Prosimy o uwzględnienie wszystkich powyższych informacji we wszelkich zapytaniach. Jeśli uważasz, że zostałeś zablokowany przez pomyłkę, możesz znaleźć dodatkowe informacje i instrukcje w globalnej polityce No open proxies.

Aby zakwestionować lub omówić blokadę, proszę wysłać prośbę o jej weryfikację na Meta-Wiki. Możesz również wysłać e-mail do kolejki VRT stewardów na adres stewards@wikimedia.org, podając wszystkie powyższe szczegóły.

Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować.

{{Przekierowanie|prawo niemieckie|[[system prawny Niemiec]]}}
[[Plik:AGAD Wladyslaw Jagiello, krol polski, przenosi miasto Lad nalezace do opactwa cystersow z prawa polskieg na niemieckie.png|thumb|upright=1.6|Władysław Jagiełło, król polski, przenosi w roku 1418 miasto Ląd, należące do opactwa cystersów, z [[Prawo Polski protofeudalnej|prawa polskiego]] na niemieckie ([[Archiwum Główne Akt Dawnych]])]]
'''Prawo magdeburskie''' ('''prawo niemieckie'''; {{w języku|la|Ius municipale magdeburgense}}, {{w języku|de|Magdeburger Recht}}) – średniowieczne [[Prawa miejskie|prawo miejskie]], wzorowane na prawie [[Magdeburg]]a. W 1035 Magdeburg otrzymał patent nadający miastu prawo do handlu i zjazdów. Prawo to spisane zostało z inicjatywy [[Arcybiskupi Magdeburga|arcybiskupa Magdeburga]] [[Wichman z Seeburga|Wichmana z Seeburga]] w 1188, stając się wzorcem dla podobnych regulacji wielu miast środkowoeuropejskich.

Prawo niemieckie – termin powstały w początkach XIII w. na [[Śląsk]]u i [[Morawy|Morawach]], początkowo jako prawo napływającej ludności, a następnie jako wzór przy organizacji samorządów [[Miasto|miejskich]] i [[Lokacja (historia)|lokacji]] polskich [[wieś|wsi]]. Prawo magdeburskie dla ujęcia całości życia prawnego składało się z dwóch spisów prawa, tj. obszerniejszego i bardziej wszechstronnego [[Zwierciadło saskie|Zwierciadła Saskiego]] ({{j|la|kursywa=tak|Speculum Saxonum}}) oraz prawa posiłkowego {{j|de|kursywa=tak|[[Weichbild]]}} dla miast. W kolejnych stuleciach prawo magdeburskie, lub tzw. ''magdeburgia'', stały się [[synonim]]em prawa miejskiego.

W Polsce prawo niemieckie stosowane było do 1791, kiedy [[Sejm Czteroletni]] przyjął ustawę [[Prawo o miastach|Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej]], która zniosła prawo niemieckie i określiła nowy ustrój miast; ustawa została w całości włączona do [[Konstytucja 3 maja|Konstytucji 3 maja]].

== Prawo magdeburskie na ziemiach polskich ==
[[Plik:Plan Wodzisławia 1810.jpg|thumb|upright=1.2|Plan [[Wodzisław Śląski|Wodzisławia Śląskiego]] z 1810, widoczne w miarę regularna sieć ulic przecinających się pod [[kąt prosty|kątem prostym]] oraz rynek (z [[ratusz]]em) i działki budowlane w kształcie prostokątów, które przylegają do niego krótszymi bokami]]

{{Zobacz też|Prawo Polski protofeudalnej}}
{{Zobacz też|Najstarsze lokacje miast w Polsce na prawie niemieckim}}
Na ziemie polskie przyniesione zostało przez niemieckich [[zasadźca|zasadźców]]. Z czasem wykształciły się lokalne odmiany, takie jak [[prawo poznańskie]], [[prawo średzkie]], [[prawo chełmińskie]]. Na prawie magdeburskim lokowano głównie miasta [[Śląsk]]a oraz znaczące miasta [[Małopolska|Małopolski]], [[Wielkopolska|Wielkopolski]] i [[Ruś Czerwona|Rusi Czerwonej]] w tym [[Kraków]], [[Poznań]] i [[Lwów]]. Miasta [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]] otrzymały przywileje przed 1454 gdy wchodziły w skład [[Państwo zakonu krzyżackiego|państwa krzyżackiego]]. W dawnej Polsce jedynie [[Elbląg]], [[Tczew]], [[Frombork]], [[Chojnice]], [[Braniewo]] i [[Hel (miasto)|Hel]] przejęły [[prawo lubeckie]], a nie magdeburskie. Inaczej przebiegał model lokacji miast na [[Mazowsze|Mazowszu]]. Pierwsze miasto tej dzielnicy, [[Płock]], zostało lokowane na [[prawo książęce|prawie książęcym]] w 1237. W 1257 [[Pułtusk]] i [[Łowicz]] w 1298 były miastami kościelnymi<ref>{{cytuj |autor = Norman Davies |tytuł = Boże Igrzysko |s = 284}}</ref>.

Pierwsze lokacje miejskie dokonały się na Śląsku w pierwszym czterdziestoleciu XIII wieku, czyli za panowania [[Henryk I Brodaty|Henryka Brodatego]]. Najstarszą znaną lokacją na prawie magdeburskim jest pouczenie z Magdeburga wydane dla Złotoryi ok. 1211 r. Miasta lokowane na prawie magdeburskim zachowywały łączność z Magdeburgiem poprzez zasięganie pouczeń tamtejszego sądu miejskiego w szczególnie skomplikowanych kwestiach prawnych. Sąd w Magdeburgu pozostawał instancją odwoławczą od wyroków sądów miast Małopolski do 1356, kiedy to jego rolę przejął [[Sąd wyższy prawa niemieckiego|Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego]] na zamku krakowskim, powołany przez króla [[Kazimierz III Wielki|Kazimierza Wielkiego]]. W tym czasie ustanowiono też [[Sąd Sześciu Miast|Sąd Komisarski Sześciu Miast]] jako sąd najwyższej instancji, właściwy dla wydawania pouczeń prawnych, będący równocześnie sądem królewskim.
{{Zobacz też|Sąd dominialny}}

=== Obszar miasta ===
[[Plik:Lwówek Ślaski Rynek kamieniczki1.jpg|thumb|[[Lwówek Śląski]] – wąskie fronty kamienic na Starym Mieście]]
Zwykle przy lokacji wytyczano centralnie położony kwadratowy bądź prostokątny [[rynek (urbanistyka)|rynek]], z miejscem dla [[ratusz]]a pośrodku. Z narożników rynku miały wybiegać pod kątem prostym po dwie prostopadłe do siebie ulice. Rozdzielały one osiem prostokątnych przestrzeni przeznaczonych pod zabudowę oraz tworzyły podstawę w miarę regularnej sieci ulic ciągnących się do miejskich wałów i rowów, zastąpionych później przez [[mury miejskie|mury]]. Duża część lokacji miast na prawie niemieckim odbywała się na obszarze lub w pobliżu już istniejących [[Średniowiecze|wczesnośredniowiecznych]] osad. Lokacja była więc nie tyle założeniem nowego miasta, co nowym etapem w życiu otwartego [[Podgrodzie|podgrodzia]] przy warownym [[Gród|grodzie]], który już dawno istniał. Niekiedy pierwsza lokacja była nieudana i miasto lokowano powtórnie. Często lokowanie miasta trwało kilka lat. Wraz z osadnikami niemieckimi pojawił się w Polsce murowany dom miejski ''lapideae'' – [[Kamienica (architektura)|kamienica]]. Wcześniej były tu tylko zamki, klasztory, drewniane dwory, karczmy i chałupy<ref name=Brückner>[[Aleksander Brückner]]. ''Encyklopedia staropolska'' (reprint: 1990) hasło ''Dom miejski''.</ref>.

Według autora ''Krótkiej nauki budowniczej'' z roku 1659 „nigdzie, tylko przy mieście i to wielkim, cegły nie dostaniesz, jako rzeczy drogiej i kosztownej...”. Jeszcze do XVIII wieku można było zauważyć obok wielkich i małych kamienic w Krakowie i Poznaniu „lepianki z chrustu plecione, kurne”. Ulice i domy nie miały początkowo napisów ani numerów. Orientowano się pobliskimi kościołami, warsztatami rzemieślników lub godłem karczmy. Stąd późniejsze nazwy ulic: ''Szewska'', ''Garncarska'', ''Pod Murzynem'', ''Pod Trzema Koronami''{{r|Brückner}}.

[[Plik:00151 Links im Bild die Nordfassade des galizischen Marktplatzes im Freilichtmuseum in Sanok, 2011.jpg|thumb|Wąskie fronty drewnianych (zubożonych) podcieniowych domów mieszczańskich [[Dom przysłupowy|przysłupowych]] i zrębowych zwrócone szczytem do placu w zrekonstruowanym [[Galicyjski Rynek|miasteczku galicyjskim w Sanoku]]]]
Miasto urządzał ''[[zasadźca]]'', organizując werbunek osadników na podstawie umowy z panem feudalnym – przywileju lokacyjnego. Książę określał w nim prawa i obowiązki zasadźcy (który zwykle potem zostawał ''[[sołtys]]em'' lub ''[[wójt]]em'') oraz pozostałych mieszkańców. Zasadźca z fachowymi [[Geometra|mierniczymi]] wytyczał plan przyszłego miasta, w którym ew. odstępstwa od regularnej sieci ulic wynikały z istniejącej już zabudowy, np. z położenia murowanych kościołów.

[[Plik:Wroclaw 1.jpg|thumb|[[Rynek we Wrocławiu]] – widoczne zastosowanie zasad prawa magdeburskiego]]
[[Plik:Poznań Stary Rynek, domki budnicze (2).jpg|thumb|[[Stary Rynek w Poznaniu]] – wąskie fronty zrekonstruowanych kamienic]]
Powierzchnię miasta dzielono na działki budowlane w kształcie prostokątów, które do ulic przylegały krótszymi bokami. Dlatego zdarzają się kamienice, które mają tylko dwa okna na każdym piętrze. Właściciel dwóch sąsiednich działek mógł wybudować dom z szerokim czterookiennym frontem.

Większe miasta obwodzono murami z [[baszta]]mi. Zabudowa była ciasna, uliczki wąskie i błotniste. Na środku rynku stały [[ratusz]] i [[sukiennice]] mieszczące kramy. Domy murowane w rynku bywały wielopiętrowe, i należały do [[patrycjat (średniowiecze i nowożytność)|patrycjatu]], pod murami fortyfikacji gnieździła się biedota. Boczne uliczki zajmowali [[rzemieślnik|rzemieślnicy]], na ogół zgrupowani według specjalności. Byli oni zorganizowani w [[cech]]y, czyli zrzeszenia rzemieślników tego samego zawodu. Pozostałością po nich są nazwy ulic w miastach lokowanych w średniowieczu, np. Szewska, Kaletnicza, Piekarska, Garbary. Większe miasta posiadały [[wodociąg]]i, zastępujące prymitywne [[Studnia|studnie]]. Na terenach położonych dalej od centrum zabudowa stawała się coraz rzadsza, a domy budowano głównie z drewna.

Miasta lokowane na prawie magdeburskim posiadały własne władze: dziedzicznego wójta i ławę miejską, tj. zespół kilkuosobowy, pełniący funkcję sądu miejskiego. Obok tego pojawiało się z czasem przedstawicielstwo patrycjatu miejskiego, tzw. Rada miejska z [[burmistrz]]em na czele.

[[Wójt]] był w mieście przedstawicielem właściciela (pana) miasta. Zarządzał miastem w jego imieniu i sprawował sądy według surowego prawa magdeburskiego. W sądach towarzyszyli mu [[Ławnik (sądownictwo)|ławnicy]] spośród [[Mieszczaństwo|mieszczan]]. Wyroki sądu wykonywano przy [[pręgierz]]u. Za kradzież drobną karano obcięciem uszu, za poważniejszą – ręki<ref>{{Cytuj |url = https://www.tvn24.pl/krakow,50/bratobojcza-walka-przestroga-dla-zlodziei-tajemnica-noza-z-sukiennic,838439.html |tytuł = Przez wieki ostrzegał: nie kradnij, bo stracisz rękę! Dziś kusi złodziei |opublikowany = tvn24.pl |data = 20 maja 2018 |data dostępu = 2018-05-20}}</ref>. Wójt pobierał szóstą część czynszów należnych księciu i trzecią część pieniężnych kar sądowych. Posiadał rzeźnię, jatki mięsne, młyny i łąki.

Prawo magdeburskie zostało wprowadzone po raz pierwszy na obecnym terytorium Polski w [[Złotoryja|Złotoryi]], na [[Dolny Śląsk|Dolnym Śląsku]] (w 1211), a następnie w [[Lwówek Śląski|Lwówku Śląskim]] i [[Opole|Opolu]] (w 1217), [[Środa Śląska|Środzie Śląskiej]] (przed 1235), [[Wrocław]]iu (w 1242), [[Szczecin]]ie (w 1243), [[Bochnia|Bochni]], [[Poznań|Poznaniu]] i [[Głogów|Głogowie]] (w 1253), [[Bytom]]iu (w 1254), [[Kraków|Krakowie]] i [[Wodzisław Śląski|Wodzisławiu Śląskim]] (w 1257). Nie tylko miasta w [[Polska w okresie rozbicia dzielnicowego|Polsce dzielnicowej]], ale również wiele miast na [[Pomorze|Pomorzu]] było lokowanych na prawie magdeburskim, m.in. [[Stargard]] (w 1243), [[Gryfino]] (w 1254) oraz [[Police]] (w 1260). W [[Prusy Wschodnie|Prusach Wschodnich]] np. [[Olecko]] (w 1560).

Miasta były wspomagane ulgami celnymi oraz przywilejami ekonomicznymi, z których najbardziej pożądane było ''[[prawo składu]]'' – zobowiązujące przejezdnych kupców do zatrzymania się w mieście i wystawienia wiezionego towaru na sprzedaż. Prawo takie na [[Sól kuchenna|sól]], [[ołów]] i [[miedź]] otrzymały Kraków i [[Kazimierz (Kraków)|Kazimierz]].

=== Osadnictwo ===
Przyjęcia norm prawa magdeburskiego nie należy utożsamiać z [[kolonizacja na prawie niemieckim|kolonizacją niemiecką]] w Polsce, gdyż prawem tym posługiwano się w wielu miejscowościach zamieszkanych wyłącznie przez Polaków. Jednakże w początkowym okresie osadnictwa na prawie niemieckim od XIII do poł. XVI wieku liczba ludności niemieckiej w miastach i wsiach mogła wynosić nawet 50%. Również pierwszymi zasadźcami i wójtami byli w tych miejscowościach w większości Niemcy, którzy następnie ściągali osadników z Saksonii, Czech i Moraw.

Intensywna kolonizacja od XIII do XV wieku spowodowała, że stworzona wówczas sieć miast i wsi przetrwała do XIX wieku.

<!-- Od początku XII wieku przybywali głównie Niemcy i Wallonowie, najpierw na Śląsk. Spustoszenia tatarskie przyspieszyły osadnictwo. -->

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.glogow.pl/tzg/historie/lokacja_na_prawie_niemieckim.htm Lokacja na prawie niemieckim] – M. Rokaszewicz

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Średniowieczne prawo miejskie]]
[[Kategoria:Historia gospodarcza Polski]]
[[Kategoria:Magdeburg]]
[[Kategoria:Hasła kanonu polskiej Wikipedii]]

Szablony użyte w tym artykule:

Szablon:Cytuj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Dmbox (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Ikona (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:J (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css (edytuj)
Szablon:Przekierowanie (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:R (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:W języku (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Zobacz też (edytuj)
Moduł:Cytuj (edytuj)
Moduł:Cytuj/dane (edytuj)
Moduł:Cytuj/dostęp (edytuj)
Moduł:Cytuj/firewall (edytuj)
Moduł:Ikona (edytuj)
Moduł:Ikona/dane (edytuj)
Moduł:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Lang (edytuj)
Moduł:Lang/data (edytuj)
Moduł:Sprawdź (edytuj)
Moduł:String (edytuj)
Moduł:Wikidane/data (edytuj)
Moduł:Wikidane/format/string (edytuj)
Moduł:Łatki (edytuj)

Wróć do Prawo magdeburskie.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo_magdeburskie”