Wikipedystka:Joanna Kośmider/Kore (wersja 2)

Wydania obcojęzyczne

2008 – węg. Koré: avagy az orvoslás lelke^[6], 2010 – lit. Kora: apie ligonius, ligas ir medicinos sielos paieškas^[7], 2012 – ang. Kore: On Sickness, the Sick, and the Search for the Soul of Medicine^[8][9], 2012 – hiszp. Core: sobre enfermos, enfermedades y la búsqueda del alma de la medicina^[10], 2012 – niem. Auf der Suche nach der Seele der Medizin: über den Sitz des Bewusstseins, das Rezept für die ewige Jugend und andere Geheimnisse des Lebens^[11].

Tytuł swojej książki o poszukiwaniach duszy medycyny „gdzieś między życiem a śmiercią, zdrowiem a chorobą, nauką a sztuką, a także – w miłości” Andrzej Szczeklik wyjaśniał słowami^[12][d]

We wstępie do książki Adam Zagajewski przypomina wykład, który wygłosił w roku 1959 C.P. Snow (1905–1972). Wykład opublikowano pod tytułem The two Cultures and the Scientific Revolution^[14]. Dotyczył pojawienia się rozłamu między dwoma kulturami, dwoma rodzajami erudycji i wrażliwości – naukową i humanistyczną. Zdaniem Zagajewskiego ten rozłam pogłębia się z biegiem czasu, co w medycynie prowadzi do zmniejszania się bezpośredniego kontaktu dwóch ludzi – lekarza i pacjenta (Twarz lekarza niewiele się już różni od ekranu komputera, od okładki pism, takich jak Lancet czy Nature, od książeczki czekowej^[15]). Na tak opisanym tle została przedstawiona sylwetka autora książki^[15]:

Sztuka lekarska polega m.in. na poprawnym rozpoznaniu choroby na podstawie wielu różnych, często niewyraźnych objawów – „znaków”, które musi odebrać wykształcony i wrażliwy lekarz. Mimo wielkiego postępu technik diagnostycznych poprawna diagnoza nadal nie jest łatwa i oczywista (Objawy i cienie, s. 9–22). Szczególnie duże trudności sprawiają badania uwzględniające elementy neurologii i neuropsychologii, w tym m.in. zaburzenia procesów poznawczych lub psychicznych (O mózgu, s. 25–49). Tej duchowej sfery ludzkiego życia (antropologia filozoficzna) dotyczą takie pytania, jak: Czym jest dusza? …samoświadomość? Co pozwala nam budzić się ze snu z pełną świadomością ego – własnej osobowości? (Poszukiwanie duszy, s. 51–74). W świetle współczesnej immunologii „ja” jest tym, co układ immunologiczny – intensywnie badany od początku XX wieku – przyjmuje za „swoje”, nie wywołujące odpowiedzi odpornościowej (Odbicie świata, jakie w sobie nosimy, s. 77–92).

Poziom dzisiejszej wiedzy o prawach natury jest wysoki, ale medycyna nadal leży na pograniczu nauki i sztuki – wciąż jest aktualne zdanie: Natura lubi się chować, które wypowiedział Heraklit, składając dzieło swojego źycia pod posągiem Artemidy – Matki Natury. Aby dotrzeć do prawdy, wciąż trzeba Naturę „brać na tortury eksperymentu”, jak radził Francis Bacon. Nowoczesne techniki badań medycznych, pochodzące z obszaru nauk ścisłych, są coraz doskonalsze, jednak lekarz nie może ograniczać się do wyników takich badań – musi nieustannie doskonalić sztukę rozmowy z pacjentem, sztukę budzenia zaufania (Arkana sztuki i rygory nauki, s. 95–122).

Dzięki sukcesom biochemii rozwinęła się genetyka kliniczna (np. diagnostyka prenatalna), poznano mechanizmy kilku groźnych zakaźnych chorób neurodegeneracyjnych. Wciąż są poszukiwane metody bardziej skutecznej terapii nowotworów (Genetyka i nowotwory, s. 125–141). Rozszyfrowanie struktury DNA i wyjaśnienie mechanizmu dziedziczności spowodowało przyspieszenie badań procesów ewolucji, od biogenezy przez kolejne etapy do dzisiaj. Temu postępowi towarzyszy odwieczny spór między ewolucjonistami i kreacjonistami, których postawy trudno pogodzić (Prawdy biologii a wiara, s. 143–159). Rozwiązanie problemu biogenezy wymaga odpowiedzi na podstawowe pytanie, czym jest życie. Granica między życiem i śmiercią nie jest ostra. Istnieją struktury (wirusy), które znajdują się pomiędzy materią ożywioną i nieożywioną (Pogranicze, s. 161–182), a z drugiej strony – wciąż nie wiadomo, jakie jest najbardziej właściwe kryterium śmierci (O umieraniu i o śmierci, s. 185–208) lub jak należy oceniać „prometejskie ambicje” człowieka, wciąż próbującego przedłużać życie w sposób niezgodny z „naturalnym”, np. z wykorzystaniem komórek macierzystych lub transplantologii (Prometejskie ambicje, s. 211–229). Problemem dotychczas nierozwiązanym pozostała natura ludzkich emocji, np. miłości lub podobnych wzruszeń, odczuwanych np. przez namiętnych miłośników muzyki (Urzeczenie miłosne, s. 231–248). Lekarz, który dysponuje dostępną wiedzą (ze świadomością jej ograniczeń) i poświęca się pacjentom, obdarzających go zaufaniem, może dostrzec duszę medycyny w źrenicach ich oczu (Koniunkcja, s. 251–271).

W rozdziale poświęconym możliwościom rozpoznawania chorób na podstawie ich objawów Andrzej Szczeklik dużo miejsca poświęcił Rafaelowi. Jednym z opisanych dzieł jest portret olejny ukochanej malarza, Małgorzaty nazywanej La Fornarina. Jest przykładem możliwości rozpoznania raka piersi po upływie 450 lat od powstania obrazu. Rafael zmarł wcześniej niż La Fornarina. Prawdopodobną przyczyną jego przedwczesnej śmierci mogła być, według Szczeklika, skaza moczanowa – prawdopodobnie skutek zatrucia ołowiem zawartym w winie z ołowianych kadzi, które Rafael pił, malując Kaplicę Sykstyńską. Objawem tej choroby mogły być guzy widoczne na kolanie jednej z postaci na fresku Szkoła Ateńska – mężczyzny identyfikowanego z Heraklitem i uznawanego za autoportret malarza^[17] (zob. fragment reprodukcji fresku).

Trudności sformułowania diagnozy medycznej w przypadkach występowania objawów ukrytych Szczeklik opisuje, odwołując się do semantyki – wyrażania rzeczywistości poprzez system znaków. Wspomina Józefa Babińskiego, uznawanego za twórcę semiologii neurologicznej, badacza odruchów, wywoływanych młoteczkiem, igłami, prądem (zob. np. badanie neurologiczne, odruchy pierwotne, objaw Babińskiego)^[18]. Następnie opisuje „znaki” odbierane przez lekarza w czasie osłuchiwania – dźwięki (zob. m.in. szumy, szmery, tony, szmer oddechowy, osłuchiwanie serca, różnicowanie chorób układu oddechowego). Wywołują one autora książki mitologiczne skojarzenia z Eolem, Odyseuszem, samopoczuciem ludzi w czasie wiatrów fenowych…^[19].

Andrzej Szczeklik wspomina chwile, gdy jako młody lekarz zajmował się pacjentem chorym z niejednoznacznymi objawami choroby. Zasugerował rozpoznanie „wielkiej naśladowczyni” innych chorób – pheochromocytoma, co potwierdził lekarz-radiolog (nazywający radiologię „nauką o cieniach”)^[e]. Prof. Wiktor Bross zdecydował się na operację – guzek nadnerczy wielkości ziarnka grochu został znaleziony i usunięty^[20].

Prezentację historii badań mózgu autor rozpoczął od opisu hipotezy Franza Josepha Galla (frenologia), że cechy człowieka – umysłowe i moralne – znajdują wyraz w kształcie mózgu, a ten wpływa na obserwowalny z zewnątrz kształt czaszki. Na czaszce wskazywano wyniosłości, które miały być związane z określonymi cechami człowieka (np. pycha, zdolności matematyczne lub artystyczne, skłonności złodziejskie i wiele innych)^[21]. Frenologia rozwijała się burzliwie w XIX, a budzącej zainteresowanie jeszcze w połowie XX wieku^[22].

Franz Gall był nie tylko „frenologicznym szarlatanem” – wniósł też istotny wkład w rozwój neurologii i neuropsychologii – jako anatom opisał przebieg szlaków nerwowych z kory do rdzenia kręgowego. Przyczynił się do wyodrębnienia obszarów mózgu, odpowiadających za określone jego funkcje, np. do odkrycia ośrodka mowy przez Paula Brokę^[22].

Autor książki nakreśla dalszy postęp badań mózgu, prowadzących do wyjaśnienia mechanizmów afazji lub różnych typów agnozji, przez prawie sto lat nazywanej „ślepotą duszy”, Seelenblindheit, niezdolnej do obserwacji świata za pomocą zmysłów (np. prozopagnozja, akinetopsja, zob. też „dusza platońska”)^[23].

Opisy chorób Szczeklik ilustruje przykładami, m.in. z własnej praktyki lekarskiej, np. przypadkami dwóch pacjentów po ciężkim udarze: profesora filologii klasycznej, który w stanie całkowitej aleksji i agrafii po udarze mózgu czytał łacińską książkę medyczną^[24], oraz Sławomira Mrożka. W roku 2002 Mrożek utracił zdolność mówienia, pisania, liczenia, odróżniania pojęć przeciwstawnych, oceny odległości i czasu. Po trzech latach pracy z logopedą odzyskał zdolność mówienia i pisania, jednak odnosił wrażenie, że nie jest już tą samą osobą, którą był przed udarem^[25]. W leczenia logopedycznego napisał książkę „Baltazar. Autobiografia”^[25][26].

Innego typu problemy pamięci i tożsamości zostały zobrazowane z wykorzystaniem licznych cytatów m.in. z „Ziemi Ulro” Czesława Miłosza, np.^[27][28] lub z wierszy Emily Dickinson, np.^[27][29][30]. Andrzej Szczeklik pyta m.in.: „Jakże mam leczyć rozpad pamięci, cechujący chorobę Alzheimera, kiedy o samej pamięci wiemy tak mało?”^[31], po czym przystępuje do krótkiego opisu podstawowych współczesnych metod badań pracy mózgu^[32].

Bohaterami dalszego fragmentu rozdziału „O mózgu” są Santiago Ramón y Cajal i jego adwersarz, Camillo Golgi – laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny w roku 1906 za badania w dziedzinie histologii i neuroanatomii (struktura układu nerwowego)^[33]. Kolejna część rozdziału jest poświęcona chorobom psychicznym, psychiatrii i psychoanalizie. Szczeklik te choroby jako rozdarte między dominującą w XVIII wieku wizją przyrodników i „wizją romantyczną”, wskazującą źródło zaburzeń w namiętnościach, wypływających z duszy^[34]. Przedstawia sytuację w zakładach dla obłąkanych – zakładach-miastach o stale rosnącej liczbie pacjentów, w których „jedynym pewnikiem był brak perspektyw wyleczenia”. Opisuje też przełomowe odkrycie, którego dokonał Julius Wagner-Jauregg – laureat Nagrody Nobla w roku 1927 (techniki leczenia psychoz gorączką, m.in. transfuzjami krwi chorych na malarię)^[35].

Końcowe fragmenty rozdziału dotyczą ery fascynacji psychoanalizą, a następnie okresu odchodzenia od brutalnych metod terapii, stosowanych w psychiatrii w XIX i XX wieku (wprowadzanie skutecznych leków łagodzących objawy chorób, np. prozac). Autor podkreśla, że „przełom w terapii niekoniecznie idzie w parze z rozumieniem zaburzeń pracy mózgu i zawiłości duszy ludzkiej”; wskazuje na nieostrość granicy między patologią i dziwactwem. Cytuje m.in. E. Shortera:^[36]

Czy „ja”, ten widz o rozległej pamięci, zamknięty w nas, nie jest przypadkiem dziewczynką?
Tą samą Kore, którą, jak wierzyli Grecy, zobaczyć można przez źrenicę oka?

Ona słucha, co mamy jej do powiedzenia, czyta listy, które pisze do nas Antygona, i uśmiecha się, widząc, jakie koło myśl nasza zatoczyła, szukając duszy po to, by w końcu do niej dotrzeć.

Andrzej Szczeklik
(podsumowanie rozdziału)^[37]

W rozdziale Poszukiwanie duszy^[f] Andrzej Szczeklik zastanawia się nad znaczeniami pojęć, stosowanych w różnych epokach i kulturach dla określenia duchowej sfery ludzkiej świadomości. Odwołuje się do wiedzy o szamanizmie, do mitów greckich, dzieł Homera, Heraklita, Pitagorejczyków, Kartezjusza, Nietzschego, myśli Jana Pawła II, wierszy współczesnych poetów i prac współczesnych naukowców^[38]. Przytacza argumenty potwierdzające, że już w najwcześniejszym okresie historii ludzkości istniało powszechne przekonanie o możliwości przetrwania świadomej osobowości człowieka po jego śmierci (według J.G. Frazera: „Ludy sceptyczne lub agnostyczne w tej kwestii – o ile takie w ogóle istnieją – nie są nam znane”)^[39]. Dużo miejsca poświęca starożytnej kulturze Jakutów, wciąż istniejącej na Syberii^[g]. a zwłaszcza tym szamanom, którzy w stanie ekstazy odnajdywali dusze błąkające się w zaświatach i przywracali je chorym^[40]. Takich umiejętności nabywali w wyniku długotrwałych przykrych ćwiczeń w odosobnieniu, prowadzących do skrajnego wyczerpania^[h][41].

Opierając się m.in. na pracach Erica Doddsa Szczeklik twierdzi, że kultura szamańska zaczęła silnie oddziaływać na kulturę grecką w VII wieku p.n.e. Mogła wywrzeć znaczący wpływ na poglądy Pitagorejczyków i rozwój idealizmu platońskiego i plotyńskiego (zob. idea). Wędrówki szamanów do świata zmarłych Szczeklik kojarzy z mitem o Orfeuszu, wędrującym do królestwa Hadesa po ukochaną Eurydykę^[40]. Bohaterowie utworów wcześnijszych, np. Iliady i Odyseji, nie wędrowali do królestwa cieni po dusze zmarłych, np. gdy Odyseusz odwiedził w Hadesie ducha Achillesa, ten – zgodnie z zasadami Ananke – nie wyraził żadnej nadziei na powrót do świata żywych (zob. Homer, Iliada)^[42].

Szczeklik pisze, że w dziełach Homera thymos oznaczało siedlisko uczuć człowieka, a personifikacją duszy opuszczającej ciało w chwili śmierci była Psyche (dusza rozumiana jako mentalny odpowiednik ciała człowieka). Mitologiczna Psyche została opuszczona przez ukochanego Erosa, ponieważ nie posłuchała zakazu spojrzenia na niego. Szukając go pokonała wiele przeszkód i ostatecznie uzyskała przychylność Zeusa, który odprawił na Olimpie jej zaślubiny z bogiem miłości. Szczeklik napisał^[43]:

Opisując okres pohomerycki Szczeklik pisze, że dopiero ok. V wieku p.n.e. – prawdopodobnie pod wpływem kultury szamańskiej – przyjęto, że ciało i dusza są rozłączne (pojawiły się nawet koncepcje reinkarnacji i wiecznego powrotu). Zamiast szamańskich wędrówek w zaświaty Grecy wprowadzili katharsis (gr. oczyszczenie). Przywrócenie zdrowia nie wymagało już wędrówek pod duszę w zaświaty. Wystarczało pozbycie się zła – dzięki sztuce, jeżeli mieściło się ono w duszy, lub dzięki medycynie, jeśli w chorobie ciała^[43].

Dla odłączonej od ciała duszy poszukiwano miejsca. Według Egipcjan było to serce, a Grecy dostrzegali duszę przez źrenicę oka, jako małą dziewczynkę lub laleczkę (gr. kore, odpowiednik łac. pupilla)^[i]. Szczeklik przytacza opis mitu o córce Zeusa i Demeter, dziewczynce (kore), którą porwał Hades, aby uczynić swoją żoną o imieniu Persefona. Wówczas w jego oku …zobaczyła samą siebie – w odbiciu, w podwojeniu^[44][45][j]. Dalsze losy matki i córki – Demeter ze świata żywych i Persefony ze świata cieni – R. Calasso nazywa „dramatem odbicia”^[k][46].

Dalsza część tekstu dotyczy sensu pojęć: duchowość, samoświadomość, ego, superego, id, ja idealne, ja realne^[47]. Szczeklik opisuje m.in. postawy dwóch wielkich XVII-wiecznych francuskich uczonych: Kartezjusza i Pascala. Sceptycyzm doprowadził ich do stanowisk przeciwstawnych. Pascal stał się mistykiem, przekonanym o tym, że ciało jest całkowicie podporządkowane duszy, której nadprzyrodzony porządek odbija się w miłości^[48]. Kartezjusz był racjonalistą, uznającym za podstawę filozofii stwierdzenie: cogito ergo sum^[l] (myślę, więc jestem), jednak bronił chrześcijaństwa przed materializmem (zob. dualizm kartezjański, dualizm ontologiczny)^[50].

Rosnący od oświecenia racjonalizm doprowadził do sytuacji, którą Szczeklik porównuje do opisanej przez Czesława Miłosza Ziemi Ulro – krainy przekształconej w piekło dla ludzi przez „władzę rozumu”, która odrzuca wyobraźnię jednostki (opanowanej przez naukę, teologię i inne ogólne reguły). Słowo „dusza” zostało wyparte ze słownictwa nauk przyrodniczych, a w języku filozofów – zastąpione takimi słowami jak „ja” lub „świadomość”. Szczeklik zadaje sobie pytanie, czy zawężanie zjawisk duchowych do świadomości jest słuszne. Sugeruje, aby nie zapominać o znaczeniu traum lub nieświadomych życzeń i popędów, którymi zajmował się głównie Freud, ale były opisywane wcześniej, np. przez Arystotelesa i Schopenhauera. Autor książki przypomina zdanie Nietzego: Własne ja doskonale kryje się przed własnym ja, czyli ego świadome i rozumne zasłania drugie ja, wyparte do podświadomości, ale często wyrażające się w przejęzyczeniach i innych freudowskich pomyłkach, zaburzeniach pamięci, marzeniach sennych^[m][52].

Niezbędny człowiekowi sen jest stanem, w którym zanika samoświadomość^[48]. Andrzej Szczeklik nazywa sen „parafrazą śmierci”. Zwraca uwagę, że wciąż nie jest jasne, co pozwala nam budzić się z pełną świadomością „ja”^[53]. Informuje, że współcześnie tymi problemami zajmują się m.in. Colin Blakemore^[54][55][56] i António Damásio – autor koncepcji istnienia mapy ludzkiego „ja”, mieszczącej się w ośrodkowym układzie nerwowym, zbudowanej z komórek odbierających sygnały z całego naszego wnętrza, dysponującej swoją pamięcią o wydarzeniach i uczuciach^[37][n].

Początek rozdziału dotyczy narodzin alergologii. Wyjaśnienie jej związku z tytułem książki i rozdziału zawiera cytat^[58]:

W tekście rozdziału autor poświęcił dużo miejsca teorii selekcji klonalnej, którą sformułował Niels K. Jerne, laureat Nagrody Nobla w roku 1984. W świetle filozofii ta teoria odpowiada stwierdzeniu, że nasze „ja” jest „odbiciem świata”.

Szczeklik rozpoczął rozdział opisem historii Mitrydatesa VI (120–63 p.n.e.), który sporządził nalewkę zawierającą 54 trucizny i zażywał ją systematycznie we wzrastających dawkach, aby uodpornić się na zatrucia. O nabytej odporności przekonał się w chwili rozpaczy, gdy nie powiodła się próba samobójcza^[59].

Na początku XX wieku analogiczne odczulanie na działanie alergenów zastosowano w leczeniu alergii, W Ameryce pionierem był Robert Cooke^[60], chory na astmę lekarz nowojorskiego pogotowia ratunkowego i twórca pierwszego w Nowym Jorku oddziału dla chorych na astmę^[61]. Opisując dalszy rozwój badań astmy Szczeklik wymienia m.in. prace Rogera Altounyana, lekarza i pracownika firmy farmaceutycznej (również chorego na astmę), odkrywcy nowego leku na tę chorobę. Wykonał on tysiące eksperymentów na sobie, wywołując ataki duszności z użyciem „zupy z włosa” świnki morskiej, po wcześniejszych inhalacjach setek testowanych związków chemicznych – potencjalnych leków^[62].

Znaczący postęp w dziedzinie terapii alergii był zasługą Philipa Hencha i Edwarda Kendalla, wyróżnionych Nagrodą Nobla w roku 1950^[o] badaczy hormonów kory nadnerczy. Efekty zastosowania kortykosteroidów w leczeniu astmy i reumatoidalnego zapalenia stawów Andrzej Szczeklik nazywa „jednym z największych cudów, jakie zna medycyna”^[63].

Mimo znacznego postępu w leczeniu astmy wciąż jej zrozumienie nie jest pełne. Szczeklik nazwał ją zmienną i kapryśną, przytoczył listę typów i wskazał na brak kryterium podziału i na zmienność przebiegu^[63]. Za szczególnie istotną cechę astmy uznał bardzo częste jej występowanie wskutek atopii (stgr. ατοπία), czyli genetycznie uwarunkowanego nadmiernego wytwarzania immunoglobulin E w odpowiedzi na działanie bardzo małych ilości alergenów lub pospolitych substancji, nie uważanych za alergeny^[64]. Opisał przypadek Heinza Küstnera, który w latach 20. XX w. pracował w Zakładzie Higieny Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierownictwem Ottona Prausnitza. Poinformował przełożonego o pokrzywce, która pojawiała się u niego i kilku członków jego rodziny po zjedzeniu gotowanej ryby. Szczeklik opisał przebieg przełomowego eksperymentu, który obaj lekarze przeprowadzili w roku 1921, znanego współcześnie jako test Prausnitza–Küstnera, reakcja Prausnitza-Küstnera lub reakcja PK. Doprowadził on do odkrycia „precypityn” (współcześnie przeciwciała)^[p]. Po 45 latach udało się „precypityny” odizolować i zidentyfikować. Stwierdzono, że należą do grupy białek osocza krwi (globuliny) – immunoglobulin E (IgE)^[64][65]. Szczeklik wyjaśnia, że współcześnie wiadomo, jak przeciwciała „zakotwiczają się” w błonie komórkowej mastocytów, nazywanych w przenośni „komórkami wybuchowymi”. Po dotarciu antygenu, np. cząsteczki składowej wyciągu z mięsa ryby, ulegają „eksplozji” – gwałtownemu rozpadowi^[64] (tzw. degranulacji), której efektem jest rozproszenie w otoczeniu m.in. cząsteczek heparyny, histaminy, serotoniny^[66][q].

W kolejnej części tekstu Szczeklik krótko opisał historię dalszych badań procesów immunologicznych, zachodzących w układzie odpornościowym (ochrona przed patogenami), połączoną z historią odkryć antytoksyn. Za wprowadzenie do praktyki lekarskiej „końskiej antytoksyny”, niszczącej bakterie dyfterytu (która niemal zabiła wspomnianego już Roberta Cooka^[68]), Emil Adolf von Behring otrzymał Nagrodę Nobla już w roku 1901 (pierwsza w historii nagroda w dziedzinie fizjologii lub medycyny). Kontynuatorem badań von Behringa był Paul Ehrlich, laureat Nagrody Nobla roku 1908^[69]. Od połowy lat 70. XX w. jest obserwowany rozwój technik wytwarzania in vitro dużych ilości czystych przeciwciał monoklonalnych^[r], takich jak rytuksymab – lek m.in. przeciwko chłoniakom^[75].

Gotowość ludzkiego systemu odpornościowego do wysyłania przeciw „przybyszowi z zewnątrz” milionów komórek, niosących śmierć, nie zawsze jest korzystna – utrudnia np. powszechne stosowanie przeszczepiania narządów i tkanek. Lekarze są zmuszeni do „nakładania układowi immunologicznemu okularów”, dzięki czemu przestaje dostrzegać różnicę między „ja” biorcy i dawcy. Autor Kore przytacza kilka spektakularnych sukcesów transplantologii^[s]. Przypomina też treść komedii Andrzeja Wajdy „Przekładaniec”, nakręconej w roku 1968 na podstawie opowiadania Stanisława Lema^[t], pisząc, że Lem przewidział „ze zdumiewającą przenikliwością” możliwość przenoszenia niektórych cech dawcy na biorcę w czasie transplantacji. Zilustrował to przykładem zaszczepienia choremu na białaczkę kataru siennego dawcy przeszczepianego szpiku kostnego^[76].

Ostatni fragment rozdziału Andrzej Szczeklik poświęcił zasadniczemu przełomowi, którego dokonał Niels K. Jerne, immunolog pochodzenia duńskiego^[u][77][72]. Przełom nastąpił w momencie, gdy Niels K. Jerne uświadomił sobie, że obecność swoistych przeciwciał w surowicy badanych koni nie musi oznaczać, że spotkały się one wcześniej z określonym antygenem, jak powszechnie uważano od kilkudziesięciu lat (było to uznawane za paradygmat immunologii). Odrzucając paradygmat uznał za prawdopodobne, że setki milionów mało swoistych limfocytów B (z różnymi przeciwciałami na powierzchni) – odziedziczone po przodkach – są gotowe do zespolenia z dowolnym antygenem, który może wystąpić w środowisku (organizm wytwarza również przeciwciała przeciwko własnym przeciwciałom), a swoistość rośnie w kolejnych pokoleniach tych limfocytów (zob. selekcja klonalna)^[v][79]:

W roku 1984 Niels Jerne został wyróżniony Nagrodą Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny^[80][72][w].

Na początku rozdziału Andrzej Szczeklik pisze, że ideałem lekarza powinno być to, co niegdyś było uważane za atrybut boskości – natychmiastowe rozpoznanie dolegliwości i zdolność uzdrawiania, w nawet wskrzeszania. Przykłady takich zdarzeń, świadczących o boskości, są elementem różnych religii świata – zostały opisane m.in. w Biblii lub mitach greckich i egipskich. Moc wskrzeszania zmarłych mieli np. Asklepios (Eskulap) – grecki bóg sztuki lekarskiej, oraz egipska bogini Izyda, która ożywiła poćwiartowanego Ozyrysa. Pierwotna „sztuka lekarska” (połączenie sztuki i medycyny) wywodziła się z magii. Zaczęła przekształcać się w „naukę lekarską”, gdy do doświadczenia i sztuki słów magicznych dołączył rozum^[82]. Zwrot nastąpił prawdopodobnie na przełomie VII i VI w. p.n.e. w greckich koloniach Azji Mniejszej, głównie dzięki dziełom Talesa z Miletu^[83] (zob. jońska filozofia przyrody).

Na przełomie VI/V w. p.n.e problemami przejętymi od milezyjczyków zajmował się Heraklit z Efezu, który swoje dzieło – księgę mądrości^[x] – złożył u stóp bogini w świątyni Artemidy^[85]. Posąg bogini Artemidy-Izydy – nazywanej przez Apulejusza Matką Naturą – Andrzej Szczeklik opisał (zob. XVIII-wieczna rzymska marmurowa kopia greckiego oryginału)^[85]:

Podobno Heraklit powiedział wówczas: Natura lubi się chować (trwa dyskusja, w jakim znaczeniu użył wówczas greckiego słowa φύσις, physis)^[85]. Opisując zachodzące z upływem wieków zmiany wizerunku Artemidy, m.in. zamieszczanego na okładkach książek późniejszych wielkich filozofów i poetów, Szczeklik określił je „odsłanianiem nagiej prawdy”, stopniowym odkrywaniem tajemnic natury (odsłonięcia dokonywała ręka Apolla, duch Epikteta lub Nauka, przedstawiana jako kapłanka Natury)^[86][y]. Ojciec medycyny, Hipokrates, pisał w L'ancienne médicine, że dla poznania Natury nie ma lepszego źródła nad medycynę, przy czym podkreślał, że lekarz może uzyskać od Natury potrzebne mu znaki (objawy chorób), nie czyniąc Jej krzywdy (zob. Primum non nocere)^[87].

W końcowej części rozdziału autor „Kore” porusza problem wrażliwości na potrzeby innych ludzi (co dotyczy nie tylko lekarzy). Problem ilustruje sceną upadku Ikara, przedstawioną na obrazie Bruegela Pejzaż z upadkiem Ikara (zob. reprodukcja obrazu). Wskazuje, że odruchowa chęć podania ręki drugiemu człowiekowi, upadającemu obok nas, jest naturalna, ale często odwracamy się plecami do nieszczęścia. Nie mogą tego robić lekarz, pielęgniarka, kapelan szpitalny – muszą codziennie wkładać „pancerz”, który pozwala im udźwignąć ciężar cierpienia chorych, nie płakać wraz z nimi, nie załamywać się w przy stole operacyjnym^[88].

Esej „Arkana sztuki i rygory nauki” kończą rozważania na temat współczesnej medycyny, która przestała być theatrum anatomicum, a kieruje się coraz bardziej w stronę nauk ścisłych, np. biochemii, diagnostyki z użyciem technik obrazowania narządów, matematyki (lekarze otrzymywali tytuł medicus mathematicus już w XVII w.), fizyki, informatyki^[89]. Stawiane jest pytanie, czy w biologii i medycynie istnieją prawa uniwersalne, analogiczne do obowiązujących w dziedzinie fizyki, np. oparte na teorii dynamicznych, wysoce złożonych, systemów samoorganizujących się, biologii systemów, teorii ewolucji, teorii chaosu, mechanice kwantowej^[90].

Andrzej Szczeklik skłania czytelnika do zastanowienia się, na ile medycyna powinna się przekształcać w tym kierunku, a w jakim stopniu powinna zostać dobrym rzemiosłem, magią lub sztuką^[91]. Dzisiejsi lekarze-praktycy przestrzegają ściśle rygorów globalnej evidence-based medicine, co nadaje medycynie cechy rzemiosła. Budzi to sprzeciwy lekarzy-naukowców, którzy twierdzą, że tam, gdzie jest konsensus, nie ma nauki^[92]. Z drugiej strony medycyna traktowana jako nauka również wymaga spełnienia rygorów, co nie jest w pełni gwarantowane przez systemy sprawdzania jakości artykułów, kierowanych do publikacji w cenionych specjalistycznych czasopismach (A. Szczeklik przytacza przykłady oszustw lub błędów, przeoczonych przez recenzentów)^[93]. Wciąż zdarzają się również przypadki, w których do rozwiązania problemów pacjenta dochodzi dzięki czynnikom, które nie są brane pod uwagę przy formułowaniu obowiązujących procedur terapii lub opracowywaniu nowych modeli biologii systemowej, takich jak np. trudna do zdefiniowania intuicja doświadczonego i empatycznego lekarza. Przebieg leczenia może być w nieoczekiwanym stopniu zależny od zaufania pacjenta do przychylnego lekarza^[94][z]

To ja, rodzinnych rysów suma;
Choć ciało sczeźnie, żyję nadal,
Aby twarz tego, który umarł,
Przez wieki nieść i nadać
Innemu; cała moja duma –
Ta z miejsca w miejsce promenada
Nad niepamięcią.

Thomas Hardy, „Heredity”
(początek XX wieku)^[95]

Myśliciele, poeci, malarze od dawna dostrzegali w dziedziczeniu cech fizycznych, przenoszonych z pokolenia na pokolenie, świadectwo istnienia niezniszczalnego elementu życia. Andrzej Szczeklik opisał, jako przykład, jedną z najbardziej znanych dziedzicznych cech – obserwowaną przez 18 pokoleń Habsburgów charakterystyczną wargę (zob. reprodukcja obrazu Bernharda Strigela)^[96], a tekst rozdziału zilustrował reprodukcją obrazu Drzewo genealogiczne Aragonów (Simon Bening, António de Holanda, 1530–1534)^[97] oraz fragmentem wiersza „Heredity” (Thomas Hardy)^[95].

Po takim wprowadzeniu przypomina darwinowską hipotezę dziedziczenia dzięki gemulom, zawierającym „esencję” poszczególnych narządów (gromadzącym się w komórkach rozrodczych). Później, na początku XX wieku (gdy Thomas Hardy pisał Heredity), wrócono do analizy obserwacji Mendla – pojęcia „jednostek dziedziczenia” (odpowiedników współczesnych alleli), a August Weismann wykazał istnienie somatycznej i zarodkowej linii komórkowej. Te koncepcje otworzyły drogę do poznania historii życia, od chwili jego powstania poprzez kolejne etapy ewolucji, w tym – po 50. latach – do odkrycia budowy podwójnej helisy DNA (James Watson i Francis Crick, 1953) i – po kolejnych 50. latach – do odczytania genomu człowieka (2001–2003, zob. tablica chronologiczna historii genetyki, projekt poznania ludzkiego genomu)^[98]. ^[99] Dalszy postęp badań Szczeklik ilustruje m.in. porównaniem kosztów pierwszego odczytania genomu – ponad 300 mln dolarów, z szacunkami, dotyczącymi kosztu zsekwencjonowania genomu jednego człowieka w roku 2008 – mniej niż 10 tys. dolarów^[98].

W kolejnej części tekstu autor „Kore” wspomniał o problemach polimorfizmu pojedynczego nukleotydu (poznano ok. 50% z 10–15 mln) oraz występujących w DNA insertów, delecji, duplikacji, translokacji. Zacytował zdanie, zawarte w opracowaniu The Human Genome Structural Variation Working Group (Nature 2007), że genom jednego człowieka „…jest tylko podzbiorem pełnego zbioru sekwencji DNA”^[100]. Przekazał informację o rozpoczęciu realizacji kolejnego długofalowego projektu badawczego, którego celem było zidentyfikowanie prawdopodobnie wielu tysięcy wariantów strukturalnych DNA u ok. 100 osób^[100][aa].

Długofalowe poszukiwania loci rozmaitych chorób nie doprowadziły do spodziewanych rezultatów. Skalę tych poszukiwań Szczeklik zilustrował przykładem programu zrealizowanego w Wielkiej Brytanii przez 50 zespołów badawczych. Badania dotyczyły jednej z najbardziej popularnych chorób^[ab]. Objęły 17 tys. pacjentów, u których zbadano 500 tys. polimorfizmów pojedynczego nukleotydu (metoda znaczników genetycznych). Opublikowane w roku 2007 wyniki tych prac przyniosły zawód. Podobnie jak w czasie badań wcześniejszych – wykonanych w mniejszej skali – znaleziono nieliczne i słabe powiązania popularnych chorób z wariantami genetycznymi^[100]. Powiązania takie istnieją w przypadkach, gdy mutacje obejmują linię zarodkową, a nie – co ma miejsce najczęściej – wyłącznie linię somatyczną^[103] (pierwsze obserwacje, dotyczące pojawiania się nowotworów wskutek oddziaływania czynników środowiskowych, pochodzą z drugiej połowy XVIII wieku; dotyczyły raka nosa u zażywających tabakę oraz raka krocza u brytyjskich kominiarzy^[103]). Rzadkimi chorobami wrodzonymi są np. hemofilia lub mukowiscydoza. Takie wyniki badań nie ułatwiają wczesnej diagnozy nowotworów. Rozczarowania przyniosły też próby stosowania terapii genowej^[100].

Szczeklik stwierdza, że w pierwszym okresie fascynacji genetyką nie osiągnięto spodziewanych sukcesów praktycznych, natomiast szybko pojawiły się nowe złożone problemy, wymagające rozwiązania. Ważnym z nich jest odpowiedź na pytanie, jaka jest funkcja tej części DNA (97%), która nie zawiera genów – niekodującego DNA, „pustyni”, na której leżą genetyczne „oazy”, która jest też nazywana „śmieciowym DNA” od ang. junk. Spotykane są też nazwy „złomowisko” lub „rupieciarnia”, a autor „Kore” zaproponował też określenie „czarny DNA” (przez analogię do tajemniczej czarnej materii i czarnej energii)^[104]. Wspomniał o przypuszczalnej roli tego „złomu” w procesie przekazywania informacji o strukturze białka, zawartej w sekwencji fragmentu DNA (zob. kodon) do mRNA (od ang. messenger RNA; transkrypcja), a następnie wędrówki tych „posłańców” do miejsca syntezy białka (translacja)^[105]:

To zacieranie się obrazu (zob. zamieszczona w sekcji uwagi pomocnicza ilustracja poglądowa^[ad]) jest m.in. skutkiem polimorfizmu genowego, powstawania różnych kopii mRNA podczas przepisywania informacji z jednego genu, przekształceń pre-mRNA W regulacji ekspresji genów prawdopodobnie szczególną rolę odgrywają zlokalizowane w „czarnym DNA” transpozony – ukryte w „śmietniku” ruchome elementy genomu, które bywają nazywane „żeglarzami”^{[107][ae][af]} Przypuszczalnie wpisywanie się takich „żeglarzy” (tj. retrotranspozonów LINE i SINE) w niektóre geny lub obok nich, jest przyczyną hemofilii, raka przełyku, sutka i jajników lub dystrofii mięśniowej Duchenne'a^[107] oraz m.in. obróbka posttranskrypcyjna, edytowanie RNA, splicing, splicing alternatywny, spliceosom) albo zatrzymania posłańca, zanim dotrze do miejsca translacji (np. przez micro-RNA). Kolejnym powodem odchyleń drogi informacji od zgodnej z „centralnym dogmatem” jest zdolność mRNA do przenoszenia informacji „własnej”, nie pochodzącej z „centrali”, czyli z DNA^[108].

W kolejnej części rozdziału Andrzej Szczeklik wspomina o śmiertelnej zakaźnej chorobie neurodegeneracyjnej kuru, scrapie owiec i „chorobie wściekłych krów”. Dla tych chorób specyficzny jest czynnik etiologiczny. Nie są to bakterie ani wirusy, zawierające informację genetyczną zapisaną w kwasach nukleinowych, lecz szczególny rodzaj białek – priony. Informacja jest przekazywana bezpośrednio między prionem i sąsiednią cząsteczką białka zainfekowanego organizmu. Ulega ona konformacji, a informację o tej zmianie przekazuje w analogiczny sposób kolejnym cząsteczkom. Skutkiem modyfikacji struktury enzymów mogą być zmiany ich aktywności, istotne np. dla tworzenia długotrwałej pamięci, ale prawdopodobnie nie dla rozwoju nowotworów. Choroby nabawiali się pierwotni Aborygeni z Nowej Gwinei, którzy w czasie styp spożywali mózg zmarłego^[108].

Zakończeniem eseju jest krótki przegląd odkryć, które w roku wydania książki uznawano za szczególnie istotne dla dalszego rozwoju badań nad rakiem. Wymienione zostały m.in. nazwiska:

• Andrew Z. Fire i Craig C. Mello (Nobel 2006), odkrywcy interferencji RNA i małych cząsteczek RNA (zob. miRNA, SiRNA), regulujących transkrypcję („wyciszanie” niektórych genów) i już stosowanych w terapii (np. miejscowa terapia zwyrodnienia plamki oka metodą iniekcji lub leczenie wirusowych infekcji nosa przez inhalacje)^[109]
• Katsusaburō Yamagiwa – inicjator badań zmierzających do identyfikacji karcinogenów^[110]
• Walter Sutton – twórca cytogenetyki, którego zasługi są porównywane do zasług Jamesa Watsona i Francisa Cricka^[110]
• Hermann Joseph Muller – odkrywca indukcji mutacji za pomocą promieniowania rentgenowskiego (którego odkrycie nie było początkowo dobrze przyjęte)^[111]
• Theodor Boveri – autor wydanej w roku 1914 książki Zur Frage der Entstehung maligner Tumoren, zawierającej tezę, potwierdzoną po upływie ponad 50 lat (zob. geny protoonkogenne i supresorowe^[112]) i uznaną za wizjonerską, „zapierającą dech”^[112][111]:

Wielkie sukcesy naukowców umożliwiły postęp, ale dotychczas nie przyniosły przełomu w terapii nowotworów. W roku wydania książki umieralność z tego powodu była niemal taka sama, jak 50 lat wcześniej, podczas gdy o prawie ⅔ zmniejszyła się śmiertelność spowodowana chorobami zakaźnymi lub chorobami serca. Harold Varmus przewidywał, że taki przełom w zakresie terapii nie nastąpi w najbliższych latach (dzięki stopniowo doskonalonej chirurgii, radioterapii i chemioterapii)^[113], chociaż została już potwierdzona skuteczność leczenia przyczynowego na poziomie molekularnym. Uzyskano m.in. rewelacyjne wyniki leczenia białaczki szpikowej z użyciem Imatynibu^[114].

W rozdziale autor „Kore” dokonuje krótkiego przeglądu myśli o „porządku Natury” (zob. filozofia przyrody), formułowanych od czasów starożytnych. Wspomina opinie Platona i Arystotelesa (wielki łańcuch bytu, łac. scala naturae^[115], zob. ilustracja) oraz postęp wiedzy o powstawaniu gatunków oraz mechanizmach i roli ewolucji – kolejne etapy historii myśli ewolucyjnej, w których odegrali rolę m.in. Jean-Baptiste de Lamarck, Erasmus Darwin i Karol Darwin, Thomas Malthus, Alfred Russel Wallace, Charles Lyell, Ludwik Pasteur^[116].

Barwnie opisuje m.in. sylwetkę dziadka Karola Darwina, Erasmusa – lekarza o wszechstronnych zainteresowaniach oraz „naturze bujnej i kipiącej energią”, wizjonera, który m.in. ewolucję – od mikroskopijnej drobiny (być może od wspólnego przodka) do pełnej złożoności życia – opisał wierszem w „Świątynia Natury”. Zwracał też uwagę na kształtowanie cech zwierząt w warunkach hodowli^[117].

Powołując się na Paula Nurse Szczeklik wskazuje cztery wielkie idee, które są rdzeniem współczesnej fizjologii i medycyny^[118]:

1. komórka, „atom życia”, nazwana cella przez Roberta Hooke'a, który po raz pierwszy zaobserwował w roku 1665 foremne jamki, obserwując skrawek korka z użyciem skonstruowanego przez siebie mikroskopu,
2. geny – samopowielające się elementy dziedziczności,
3. procesy życiowe opisane jako reakcje chemiczne (odrzucenie koncepcji vis vitalis)
4. ewolucja – proces, o którym mówi się: „Bez ewolucji nic w biologii nie ma sensu” (Theodosius Dobzhansky)

Ewolucja wyjaśnia przede wszystkim zjawiska zachodzące w długich okresach, jednak jest obserwowana również z perspektywy medycyny – w przebiegu chorób nowotworowych. Gdy w części komórek tkanki człowieka zostaną uszkodzone geny, które kontrolują ich wzrost i podział (zob. proliferacja), rozpoczyna się szybkie namnażanie tej nowej „populacji” komórek, dziedziczących cechę „wspólnego przodka”; dobór naturalny preferuje je jako „lepiej dostosowane” od komórek niezmienionych. Dobór naturalny, który w skali historycznej i globalnej doprowadził do powstania gatunku, może prowadzić do śmierci człowieka^[119].

Analizując procesy doboru naturalnego w perspektywie obejmującej całą historię życia na Ziemi, od biogenezy do współczesności, naukowcy wciąż napotykają nierozwiązane zagadki^[120]. Cytolog Christian de Duve (Nagroda Nobla 1974) powiedział, że powstanie komórek eukariotycznych z rozwiniętymi strukturami cytoplazmy (zob. organellum) jest wciąż „jedną z największych tajemnic genetyki i biologii”^[115]. Nie rozstrzygnięto dotychczas np. jaką rolę odegrały w ewolucji mechanizmy oparte nie na bezwzględnej „walce o byt”, lecz na „współpracy” organizmów (zob. np. symbioza, pochodzenie mitochondrium, teoria endosymbiozy)^[120]. Lynn Margulis proponuje rozwiązanie tej zagadki, które wciąż budzi kontrowersje. Jej zdaniem różnicowanie się gatunków: „nie jest kwestią przypadku, jak chcą neodarwiniści, i nie zależy od mutacji i doboru naturalnego, działających na drodze współzawodnictwa i selekcji płciowej – wśród wariantów jednego gatunku. […] Darwin był w błędzie, to współpraca i symbioza napędzają ewolucję”^[115].

Andrzej Szczeklik krótko przedstawia różnorodne postawy współczesnych ludzi wobec tytułowego tematu. Opinie racjonalistów ilustruje, zamieszczając m.in. niektóre z cytatów z książki Ślepy zegarmistrz „fundamentalnego ewolucjonisty” Richarda Dawkinsa, m.in.^[121]:

Taka koncepcja świata niepokoi poetów. Czesław Miłosz napisał^[122]:

a Francis Collins, kierownik HGP, komentując książkę Dawkinsa Bóg urojony wyraził żal, że autor, rozprawiając się radykalnie z dowodami na istnienie Boga: „…tak łatwo staje w opozycji do życia duchowego człowieka. […] …to Bóg użył mechanizmu ewolucji, aby stworzyć istoty ludzkie”^[123]. Inni – filozofowie, etycy, biolodzy, a nawet ekonomiści – zwracają uwagę na fakt, że istotą człowieczeństwa jest bezinteresowna chęć dzielenia się z innymi, podczas gdy: „Współczesna teoria ewolucji, oparta na genetyce, nie potrafi wyjaśnić ludzkiego altruizmu” (E. Fehr, U. Fischbacher, The Nature of Human Altruizm^[124])^[125]

W zakończeniu rozdziału autor „Kore” przytacza pytanie Tertuliana (150/160–240)^[126]:

Jako jedną z odpowiedzi wspomina zdanie Akwinaty (ok. 1225–1274) o jedności rozumu i wiary. Pisze o późniejszym pęknięciu tej jedności, mimo stanowiska Stolicy Apostolskiej, że^[126]:

Rozdział poprzedza ilustracja – Czterej Jeźdźcy Apokalipsy Albrechta Dürera, jednak autor nie nawiązuje we wstępie do tego obrazu. Tekst zaczyna od wspomnienia wątpliwości, które w nim wzbudziła dobrze zapamiętana ilustracja ze szkolnej książki do biologii. Przedstawiała wirus mozaiki tytoniu^[127]:

To właśnie wirusy – sprawcy wielkich pandemii oraz wielu powszechnych chorób, reprezentujący tytułowe „pogranicze” między życiem i śmiercią, między materią ożywioną i nieożywioną – są tematem rozdziału.

W szkolnych czasach Andrzeja Szczeklika (ur. 1938) granica między światem ożywionym i nieożywionym zacierała się. Mówiono wówczas z przekonaniem o sukcesie radzieckiej uczonej, Olgi Lepieszyńskiej, która wykazała, że komórki można otrzymać, mieszając i ogrzewając proste związki chemiczne. Autor przyznaje, że nieustannie ma tendencję do pisania o wirusach jak o istotach żywych, organizmach. Przytacza przykład ilustrujący, że nie jest w tym osamotniony – w roku 2005 ukazał się w Nature tekst znacznie młodszego amerykańskiego biologa molekularnego, zajmującego się m.in. sekwencjonowaniem wirusów grypy, który przyznał, że rozmawiając z kolegami mówi o wirusach jak o żywych komórkach^[ag]. Narzuca się to zwłaszcza w przypadkach, gdy struktura wirusa jest złożona – odkrywcy mimivirusa (zob. też samoorganizacja) sformułowali hipotezę, że wirusy to jedno z najwcześniejszych odgałęzień drzewa życia^[130]:

Szczeklik opisuje również historię poznania wirusa, który spowodował katastrofalną pandemię „hiszpanki”. Wirus – o wyjątkowo dużej wirulencji – został odtworzony ze szczątków trzech ofiar choroby po ponad 80 latach od ich śmierci. Z rozproszonych fragmentów RNA, zawartych w płucach zmarłej Eskimoski, odtworzono pełne DNA i uzyskano in vitro wirusy, które wstrzyknięto doświadczalnym myszkom. Okazało się, że po czterech dniach w ich organizmach znajdowało się 39 tys. razy więcej wirusów, niż w organizmach zwierząt, którym wstrzyknięto wirusy zwykłej grypy.

W dalszej części rozdziału Szczeklik przedstawia niektóre problemy i sukcesy medycyny w dziedzinie wirusologii, opisując np. historie^[131]:

• odkrycia HIV w latach 1981–1984 (Luc Montagnier, Robert Gallo) oraz dalszych badań i trwającej do dzisiaj walki z AIDS
• odkryć wirusów zapalenia wątroby, od zidentyfikowania hepatitis B virus przez Barucha Blumberga w roku 1967 do odkryć wirusów typu C, D, E, G na początku lat 90.

Przypomina, że wirusy „były z nami od początku historii”. Epidemie ospy, której ślady są widoczne na twarzy Ramzesa V (zmarłego w roku 1157 p.n.e.) przestały przynosić katastrofalne żniwo dopiero w XVIII wieku, dzięki opracowaniu przez Edwarda Jennera metody szczepień, współcześnie powszechnie stosowanej jako metoda ochrony przed licznymi znanymi chorobami wirusowymi^[132]. Szczeklik ostrzega przed tym, że istnieje wokół nas wiele innych wirusów, których nie znamy. Przytacza przykład własnych, wykonywanych wspólne z Ryszardem Gryglewskim, poszukiwań wirusa, który jest odpowiedzialny za uporczywą astmę, pojawiającą się po zażyciu aspiryny i innych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (zob. patomechanizm astmy aspirynowej). Opis podsumowuje^[133].

Wirusy odsłaniają również tajemnice raka. Badania w tej dziedzinie rozpoczął Peyton Rous (Nobel 1966), który już w roku 1909 przeszczepił zdrowym kurczętom komórki guza (dzisiaj znanego jako mięśniak) chorej kury, odkrywając „wirusa”/„truciznę” wywołującą chorobę (jego badania kontynuował Ludwik Gross^[134], samotny odkrywca wirusa białaczki u myszy, pierwszego wirusa onkogennego). W latach 70. stwierdzono, że za powstawanie guzów był odpowiedzialny jeden z czterech genów wirusa odkrytego przez Rousa – gen SRC^[135], który wbudowywał się do genomu zainfekowanego kurczęcia i powodował niepohamowany rozrost tak zmienionych komórek. Wkrótce SRC znaleziono u innych ptaków i innych zwierząt. W roku 1989 J. Michael Bishop i Harold Varmus otrzymali Nagrodę Nobla za badania analogicznych genów w ludzkim genomie, przekazanych człowiekowi przez retrowirusy (zob. protoonkogeny)^[133]. Szczeklik pisze obrazowo^[136]: ^[136]

Wyjaśniając to podobieństwo część naukowców formułuje opinie, że „to wirus wynalazł DNA” w odległych czasach świata RNA^[137]. Krótką prezentację niektórych hipotez, dotyczących tych mrocznych, prehistorycznych czasów, Szczeklik komentuje^[138]:

W zakończeniu rozdziału autor „Kore” wspomina hipotezy dotyczące czasów poprzedzających „świat RNA”, w tym m.in. wyniki badań skamieniałości Apex Chert i meteorytu Murchison, koncepcje Harolda Ureya (zob. zupa pierwotna – „bulion Ureya”), przełomowy eksperyment Stanleya Millera, hipotezę Güntera Wächtershäusera dotyczącą roli pirytu w procesie biogenezy^[ah] Przytacza również opinię niektórych fizyków, że trzeba porzucić „zamierzchłe koncepty, iż chemia organiczna wyjaśnia powstanie życia. Żaden z niej most między materią nieożywioną a ożywioną”^[143]:

Przedstawiciele mechaniki kwantowej proponują reinterpretację znaczenia funkcji falowej – „źródła kwantowych dziwactw”^[144] – i opisywanie Wszechświata, w którym powstało życie, z zastosowaniem np. pojęć stan splątany, superpozycja, tunelowanie^[143][ai].

Czesław Miłosz, 92-letni pacjent Andrzeja Szczeklika, powiedział do swojego lekarza, po kliku dniach braku świadomości: Trzeba koniecznie napisać nową książkę, o umieraniu i śmierci. Podejmując to zadanie Szczeklik cytuje fragment Heroides Owidiusza – zdanie zrozpaczonej Ariadny, porzuconej przez Tezeusza i modlącej się o śmierć: Umierania tysiąc sposobów (Sed pereundi mille figurae)^[145]. Wspomina o samobójczej śmierci matki i siostry Ariadny (Pazyfae i Fedra), które zdecydowały się na taki krok wskutek miłosnego urzeczenia. Pisze, że jest to jeden z rodzajów śmierci nagłej i niespodziewanej, nazywanej przez Hipokratesa – niezależnie od powodu – „apopleksją”, „powalającą niczym piorun” (współcześnie udar mózgu). W liturgii łacińskiej przedsoborowej modlono się: A furore Normannonum libera nos Domine (przed wściekłością Normanów uchowaj nas Panie), łącząc nagłą śmierć głównie z napadami Normanów – straszliwych najeźdźców z północy^[146].

Szczeklik pisze, że „współcześni Longobardowie” są również groźni, jednak przyczynami nagłej śmierci są częściej choroby: udar mózgu, zawał serca, zatrucia, zdarzenia drogowe. W takich wypadkach wykonana w porę reanimacja często okazuje się skuteczna – życie powraca i chory odzyskuje zdrowie. Zdarzają się też trudne sytuacje, gdy czynności fizjologiczne udaje się przywrócić (organizm spełnia podstawowe kryteria życia), ale człowiek nie odzyskuje świadomości. Szczeklik przytacza przykłady chorych w vita vegatativa – stanie wegetatywnym – m.in. Terri Schiavo, która po reanimacji (podjętej z dziesięciominutowym opóźnieniem) przebywała w stanie głębokiej śpiączki przez 15 lat. Dożylne odżywianie przerwano w roku 2005 na wniosek jej męża, poparty przez sąd federalny, ale wbrew woli rodziców. Szczeklik pisze: A przecież najczęściej jest to niema decyzja lekarzy^[aj][147].

Zanik tętna i oddechu oraz obniżenie temperatury ciała nie są uznawane za kryteria śmierci od połowy XX wieku. Nowszym kryterium, wprowadzonym w wielu krajach (często nieakceptowanym przez osoby bliskie zmarłemu), jest nieodwracalny i trwały zanik czynności mózgu (następujący przed ustaniem czynności innych organów i tkanek). Badając aktywność pnia mózgu sprawdza się, czy zostały zachowane odruchy, np. reakcja źrenic na światło, odruch kaszlu przy poruszaniu rurką intubacyjną. Brak reakcji – potwierdzony po kilku godzinach – jest podstawą orzeczenia śmierci (nie jest wymagany nawet elektroencefalogram)^[ak]. Przeciwnicy takiego kryterium twierdzą, że zostało wprowadzone dla celów transplantologii, że orzeczenie jest stawiane przedwcześnie, zanim zakończył się cały długotrwały proces umierania. Dyskusja na temat kryteriów śmierci nie została zakończona^[148].

Druga – bardziej obszerna – część eseju zaczyna się od stwierdzenia, że reanimacja nie pojawiła się za życia ostatniego pokolenia, a istniała od zarania medycyny. Szczeklik przypomina wskrzeszającego zmarłych Asklepiosa (boga medycyny) oraz fascynację malarzy biblijną sceną wskrzeszenia Łazarza. Opowiada okoliczności tworzenia obrazu Wskrzeszenie Łazarza przez Caravaggio – przykład malowania „śmierci z natury” (robotnicy-modele podtrzymywali rozkładające się ciało nieboszczyka, zob. reprodukcja obrazu)^[al].

Nawiązując od Lekcji anatomii Rembrandta (zob. reprodukcja obrazu) do współczesności Szczeklik pisze o plastynacji i Body Worlds Gunthera von Hagensa, kończąc tę dygresję słowami: Daleko zostały: refleksja nad odejściem i groza śmierci – widzianej twarzą w twarz. Spocznij w plastiku, mój Czytelniku!^[151]. Gorzką wymowę ma również następujące po tym zdaniu porównanie nastroju dzisiejszych pogrzebów i cmentarzy z tymi z przeszłości, gdy mieszkańcy miasteczka odprowadzali zmarłych na cmentarz, powoli idąc za karawanem przy dźwięku dzwonów^[152].

W kolejnej części rozdziału Szczeklik zastanawia się, czym w przeszłości była śmierć w świadomości człowieka. Przypomina m.in. XV-wieczną Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, w której jest ona przedstawiona jako rozkładające się zwłoki. Taka średniowieczna personifikacja miała napawać lękiem, zohydzać grzech i skłaniać do pobożności (zob. danse macabre). W mitologii greckiej śmierć przychodziła w odmiennej postaci – po umierającego przychodził piękny i młody bóg – Tanatos, brat boga snu – Hypnosa (zob. płaskorzeźba). W sztuce niemieckiej der Tod (Śmierć) jest również mężczyzną, lecz agresywnym, krzepkim, czasami w zbroi i na koniu (zob. reprodukcja obrazu Hansa Holbeina). Na licznych obrazach Jacka Malczewskiego śmierć ma twarz kobiecą. Szczeklik opisuje dzieła pochodzące z lat 1902 i 1917^[153]. Późniejszy z nich komentuje cytując tekst Andrzeja Wajdy (Medycyna Praktyczna, 2003): …dorodna dziewczyna (…) czeka przy uchylonym oknie, w którym (…) widać twarz starca. (…) Jest w niej siła i cielesność, uroda i obojętność. (…) Jest młoda – ma więc czas czekać (…), jest zdrowa – pokona więc najzdrowszego^[154] (zob. reprodukcja obrazu).

Za szczególnie wymowny uznał Szczeklik wcześniejszy obraz Malczewskiego, który opisał słowami: Młoda żniwiarka dzierży kosę, a starzec przyklęknął i modlitewnie złożył ręce. I jak objawienie przyjmuje lekkie, skupione dotknięcie palców jej rąk na powieki. Taki obraz śmierci – kobiecy, łagodny, skłania do pogodzenia się z losem. (…) Nie ma tu nic odpychającego, groźnego. Promieniuje osobliwy urok, tchnący dobrocią, ciszą, ukojeniem^[154] (zob. reprodukcja obrazu).

Opis obrazu kieruje myśl czytelnika „Kore” na problemy starości, która – według Szczeklika – powinna usposabiać do przejścia na drugą stronę (podobnie jak wiara). Opisując starzenie się Szczeklik pisze m.in.^[154]:

Autor „Kore” opisuje śmierć Homera, Sokratesa, Słowackiego, wreszcie, na zakończenie – Jana Pawła II, zwraca jednak uwagę, że częściej mówimy o śmierci, niż o umieraniu. Unikamy przede wszystkim rozmów z umierającym lub w takich rozmowach unikamy tematu śmierci, co potęguje w chorym uczucie osamotnienia i lęku^[155]:

Rozdział dotyczy problemów, które współcześnie wiąże się z medycyną regeneracyjną – jej historią, możliwościami, ograniczeniami rozwoju^[156]. Za jej ikonę jest uważany Prometeusz – tytan, który nie tylko stworzył człowieka z gliny pomieszanej ze łzami i przemycił dla niego ogień przysługujący bogom, ale był również tym, którego wątroba – dzień po dniu wyjadana przez sępa – stale odrastała^[157].

Współczesne tempo rozwoju medycyny zostało zilustrowane porównaniem leczenia prezydenta i wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych, którzy przeżyli zawał serca – obumarcie fragmentu jego tkanki wskutek zablokowania tętnicy wieńcowej. W przypadku Dwighta Eisenhowera, który przeszedł zawał w roku 1955, chory musiał leżeć przez wiele tygodni, oczekując na utworzenie się mocnej blizny. Po 45 latach, u Dicka Cheneya, wykonano koronarografię i zastosowano rewaskularyzację (zob. plastyka naczyń wieńcowych, stent) i pacjent mógł wyjść ze szpitala po czterech dniach, „na własnych nogach”^[158].

Postęp kardiochirurgii jest więc ogromny, jednak lekarze marzą o kolejnym kroku – możliwości zastąpienia martwych komórek tkanki mięśnia sercowego, zniszczonej zawałem, komórkami młodymi i zdrowymi. Nadzieją są komórki macierzyste, które mogłyby być stosowane nie tylko po zawale serca, ale również w leczeniu wielu innych chorób (np. choroby Parkinsona i Alzheimera, uszkodzenia ośrodkowego neuronu ruchowego). Znaczna ilość tych komórek znajduje się w szpiku kostnym. Nazwa „komórki macierzyste” pochodzi od słowa „matka”, która rodzi „potomstwo” – komórki mięśni (miocyty), neurony, komórki kości i inne (nazwa angielska steam cells odwołuje się do trzonu – pnia drzewa, z którego wyrastają gałęzie). Wszczepianie szpiku w licznych przypadkach okazało się skuteczne^[159], jednak hipoteza, że jego komórki przekształcają się w komórki narządów, do których są wszczepiane, nie została ostatecznie potwierdzona – wymaga dalszych badań. Nie jest wykluczone, że szybka poprawa kurczliwości serca po zawałach lub postępy leczenia miażdżycy tętnic kończyn dolnych i choroby Bürgera po iniekcjach szpiku nie była spowodowana przekształcaniem komórek macierzystych np. w miocyty, lecz przyspieszeniem przez nie angiogenezy (zwiększenie ukrwienia dzięki tworzeniu nowych naczyń włosowatych)^[160].

Wyciągnięcie jednoznacznych wniosków jest trudne, bo szpik jest mieszaniną komórek różnego rodzaju, a^[161][162]:

Czyste komórki macierzyste występują w okresie zarodkowym, przed zróżnicowaniem się tkanek i narządów nowego organizmu (zob. embrionalne komórki macierzyste, zarodki nadliczbowe w zapłodnieniu pozaustrojowym). Mogą też być otrzymywane metodą klonowania – przeniesienia jądra komórki somatycznej pobranej z klonowanego osobnika, do komórki jajowej, pozbawionej jądra (zob. owca Dolly, klonowanie embrionów w celach leczniczych). Obie metody budzą kontrowersje i są przyczyną wielkiego zróżnicowania regulacji prawnych, obowiązujących w różnych krajach, np. w Polsce Kodeks Etyki Lekarskiej zakazuje jakichkolwiek eksperymentów badawczych na ludzkich embrionach, a w Wielkiej Brytanii dozwolone są obie wymienione metody pozyskiwania komórek macierzystych. Kolejna z badanych metod ich pozyskiwania polega na wykorzystaniu komórek z płynu owodniowego. Szczeklik pisze^[163]:

Podobne marzenia współczesnych lekarzy autor „Kore” porównuje z próbami tworzenia sztucznych organizmów, w tym „człowieka”, o których pisano od wieków. Przytacza historie i koncepcje, które opisywali m.in.^[164]:

• Anaksymander z Miletu (ok. 610 – 546 p.n.e.), który twierdził, że zwierzęta morskie powstają z ziemi i wody pod wpływem promieni słońca, a człowiek może rodzić się pod postacią rekina,
• Owidiusz (43 p.n.e. – 17 lub 18 n.e.) – autor Metamorfoz, a w nich m.in. opisów powstawania pszczół z rozkładających się ciał krów, lub skorpionów – z muszli krabów,
• Awicenna, opisujący zdarzenia lokowane w Egipcie III wieku – historię Harmanusa, niechętnego kobietom króla Rum, który tak pragnął potomka, że zdecydował się skorzystać z pomocy swojego boskiego doradcy – Qualiqulasa; ten umieścił nasienie króla w butelce o kształcie magicznej mandragory i sprawił, że pojawił się chłopiec obdarzony duszą, Salaman – bohater opisywanej przez Awicennę historii o wielkiej miłości do Absali,
• Paracelsus (1493 lub 1494 – 1541), lekarz-cudotwórca, słynny alchemik-czarodziej, twórca receptury na homunkulusa, zgodnie z którą utrzymywane w cieple nasienie męskie przekształca się po 40 dniach w bezcielesny kształt człowieka, który – dokarmiany krwią – po kolejnych 40 dniach staje się człowiekiem (jest „jak zrodzony z kobiety, chociaż mniejszy”).

Johann Wolfgang von Goethe częściowo zmienia recepturę Paracelsusa, opisując tworzenie homunkulusa w drugiej księdze Fausta (Wagnerowi okazała się niezbędna pomoc Mefistofelesa)^[165]. Wspominając o poszukiwaniach możliwości metamorfoz materii nieożywionej w ożywioną, prowadzonych w epoce Oświecenia, Andrzej Szczeklik przytacza przykład dzieła „Jak stworzyć ropuchę lub węża”. Jego autorem jest John Locke (1632–1704), inicjator filozofii empirystycznej (zob. empiryzm, pozytywizm logiczny) powołujący się na Roberta Boyle'a^[am]. Locke szczegółowo opisał procedurę prażenia na wolnym ogniu gęsi lub kaczki, a tekst^[167]:

Za jedną z najbardziej intrygujących idei judaizmu uważa Szczeklik Golema, którego nazywa prefiguracją biblijnego Adama, pojawiającą się już w Talmudzie. Zmiana znaczenia wyrazu „golem” nastąpiła w wieku XVIII za sprawą chasydów aszkenazyjskich. W pochodzących z tego okresu zapisach znajdują się informacje, że rabin ożywiał ulepioną z mułu i gliny figurkę człowieka, pisząc na jej czole – w mistycznym transie – słowo „emet” (prawda). Ożywiona figura nie umiała mówić, ale rozumiała polecenia (wykonywała pomocnicze prace, nie wychodząc z żydowskiego domu). Z biegiem czasu była coraz większa, stawała się golemem – gigantem. Gdy golem zaczynał być zagrożeniem dla domowników wystarczyło zetrzeć pierwszą literę magicznego napisu, pozostawiając „met” (martwy) – olbrzym rozpadał się na grudy gliny i błota^[168].

Oddaliłeś go jedynie
Od świetlistości niebiańskiej,
Od mądrości i pewności nieba
Uczyniłeś go wolnym, by ciemnymi sztolniami,
Po omacku, szedł na skraj własnego ego,
Samolubności i pychy.
(…)
Przeciąłeś nerwy
Łączące go z własną jego duszą
A kiedy człowiek nauczy się żyć bez duszy
Ja staję się redundantny
(…)
I jego uszy inne wypełniają głosy.

Zeus do Prometeusza^[169]
(źródło:T. Hughes Euripides's Alcestis, 2000)

W zakończeniu eseju Szczeklik stawia czytelnikom pytania: Czy homunkulusy, golemy i inne „ludziki z retorty” tworzone przez magów, szamanów, alchemików, lekarzy mogą być tylko bezdusznymi robotami? Czy mogą mieć duszę? Przytacza – jako jedną ze zdumiewających konstrukcji logicznych (dowód przez reductio ad absurdum) – następującą argumentację XVII-wiecznych teologów katolickich, próbujących uzasadnić piętnowanie prób tworzenia sztucznych ludzi:

Współczesna literatura coraz częściej podejmuje problem: Czy może mieć duszę klon? A Szczeklik zastanawia się, czy można odnosić do współczesnych lekarzy – przedstawicieli medycyny regeneracyjnej – słowa Zeusa, skierowane do Prometeusza, przekonanego, że „wyzwolił człowieka do człowieczeństwa”^[170]. Przytacza też fragment książki Ślad i obecność Barbary Skargi, która twierdzi, że człowiek jest rozdarty^[171][172]:

Pycha każe mu często przekraczać granice zakazów i norm. Na własne pytanie: Jak wytyczyć granicę, poza którą biotechnologia nie powinna ingerować w nasze organizmy? Andrzej Szczeklik odpowiada, że tą granicą jest chyba godność człowieka^[173].

Treść eseju o miłości zapowiadają jego pierwsze zdania^[174]:

Przegląd zachowanych doniesień o próbach leczenia lub wywoływania miłości Andrzej Szczeklik zaczyna od przypomnienia wierszy egipskich poetów sprzed ok. 1300 lat p.n.e., w których kochanek był nazywany „lekarzem” lub „lekarstwem” (zob. choroba z miłości). Późniejsi twórcy poezji o tematyce miłosnej, tacy jak Safona i Owidiusz, byli przeciwni leczeniu cierpienia z miłości (legenda głosi, że cierpienie Safony skłoniło ją do odebrania sobie życia – prawdopodobnie pierwszego samobójstwa z miłości)^[175]. Leczenia miłosnych urzeczeń nie zalecał też Paracelsus – lekarz-czarodziej, ojciec „chemioterapii” – leczenia chorób metodami chemicznymi^[176].

Niektórzy lekarze myśleli inaczej. W IV wieku Orybazjusz z Pergamonu (autor cenionej encyklopedii wiedzy medycznej) opisywał stan związany z namiętną nieodwzajemnioną miłością jako jednostkę nozologiczną. Wymieniał jej objawy, podobne do objawów melancholii (zob. też melancholik). Chorym zalecał wino, kąpiele, ćwiczenia fizyczne, teatr i muzykę. Zaproponował też nowy rodzaj „kuracji” (stosowany jeszcze w XVII i XVIII wieku) – odrywanie uwagi cierpiącego od przyczyn jego bólu przez przestraszenie, podobne do stosowanego w celu przerwania czkawki. Jedną ze stosowanych metod było niespodziewane zanurzanie obłąkanych miłością (również innych obłąkanych) w wodzie – gwałtownie i na dostatecznie długo^[177].

Metoda wyciszania miłosnego szaleństwa muzyką, zalecana w starożytności, cieszyła się uznaniem również w czasach Odrodzenia i Oświecenia. Jeszcze w XIX wieku wyjaśniano, że wewnątrz ciała słuchacza: …muzyka rekomponuje się, przywracając prawidłowe działanie afektów (Michel Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu)^[178].

W drugiej połowie XVIII wieku problemami miłosnego urzeczenia interesował się francuski lekarz, J.D.T. de Bienville, autor La Nymphomanie, ou Traité de la fureur utérine (zob. też nimfomania). Uważano, że zbliżenia z nimfami, znanymi z mitów greckich i rzymskich lub sztuki włoskiej XV wieku – stale obecnymi w sztuce – grozi opętaniem. J.D.T. de Bienville opracował aż 17 recept – sposobów uciszania rozpalonej wyobraźni^[177].

Jeszcze bardziej wytrwale poszukiwano od wieków środków wywołujących miłość innej osoby. Szczeklik wymienia m.in.^[179]:

• mandragorę – roślinę z najstarszych wierzeń (uważano, że pochodzi z Edenu), opisywaną przez Machiavellego, Boccacia, Szekspira, Goethego, która jest „jednym wielkim ryzykiem” (może być zarówno źródłem miłosnego szaleństwa, jak ukojenia),
• philtron – napój z ziół Tesalii, stosowany w Starożytnej Grecji, np. przez legendarną założycielkę Kartaginy, Dydonę, szaleńczo zakochaną w Eneaszu,
• polskie rośliny: „nasięźrzał”, „samostrzał”, dziewięciornik („wyrwitaniec”, „Adamowy korzeń”, „drżączka”), bieluń i inne zioła czarownic (zob. też lubczyk).

Najwięcej miejsca autor „Kore” poświęca miłosnemu napojowi, który nieświadomie wypili Tristan i Izolda, bohaterowie celtyckiej legendy i opery Wagnera. Przypomina historię legendarnych kochanków i przytacza część wyników pracy, opublikowanej w roku 2003 w renomowanym czasopiśmie British Medical Journal, dotyczącej przypuszczalnego składu napoju i choroby, którą wywołał^[an]. Te specjalistyczne informacje komentuje^[181]:

Pozostając przy temacie „Tristan i Izolda” Szczeklik przechodzi do opisu muzycznych środków wyrazu, zastosowanych przez Wagnera. Przypomina, że tzw. akord tristanowski – interwał seksty zwiększonej (nagranie) – nie został użyty po raz pierwszy w tej operze (był np. wielokrotnie stosowany przez Bacha), lecz to Wagner wykorzystał tę zwiększoną sekstę w taki sposób, że^[182]:

Autor „Kore” wskazuje też czytelnikowi rolę, jaką odegrała muzyka w historii miłości Swanna – jednego z bohaterów W poszukiwaniu straconego czasu (Marcel Proust) – do niewiernej Odetty. Swann poznał ją w salonie pani Verdurin, gdy młody pianista grał sonatę nieznanego kompozytora. Tę sonatę słyszał już wcześniej – jej motyw przewodni urzekł go bardzo głęboko – „…uczuł dla niej jak gdyby przypływ nieznanej miłości”^[183]. Pierwsza rozmowa o tej muzycznej frazie z piękną kobietą, spotkaną u pani Verdurin, była początkiem ich miłości, a w przyszłości Swann zawsze wierzył, że ta muzyka przywróci mu „…swoistą i ulotną esencję utraconego szczęścia”^[183].

Autor skłania czytelnika do zastanowienia się, jak można zrozumieć ten „przypływ nieznanej miłości” – czy istnieje „ośrodek artystycznych rozkoszy”? Znane są naukowe doniesienia, że wykształceni melomani doświadczają dreszczu i mrowienia wzdłuż kręgosłupa, gdy słuchają ulubionych melodii, a towarzyszy mu intensywne dostarczanie krwi do struktur hipokampa, więc istnieje prawdopodobieństwo, że wkrótce znajdzie się odpowiedź na zadane pytanie, ale pozostają wątpliwości, czy na pewno chcemy zracjonalizować nasze artystyczne doznania^[184].

W kolejnej części rozdziału Andrzej Szczeklik rozwija temat zdrady – „trucizny miłości”. Przypomina jeden z mitów skandynawsko-germańskich – mit o Ondynie, nimfie wodnej, szukającej miłości wśród ludzi. Wuj Ondyny – król mórz – pozwolił jej zawrzeć małżeństwo z ukochanym pięknym rycerzem, ostrzegając jednak, że jeśli ją zdradzi – zginie, a ona zapomni o nim. Rycerz „narusza przysięgę” i umiera „zapominając oddychać”, a Ondyna wraca do podwodnego świata. Pod wpływem mitu Claude Debussy skomponował preludium, a Jean Giraudoux napisał sztukę teatralną^[185]. Klątwą Ondyny nazwano jedną z potencjalnie śmiertelnych chorób – rzadką przyczynę bezdechu śródsennego. Młody człowiek, cierpiący na tę chorobę, był jednym z pacjentów prof. Szczeklika, którego życia nie udało się uratować (autor Kore zadaje sobie pytanie – czy ten chłopiec też zawiódł Odynę?). Drugim pacjentem, wspomnianym w eseju, był 91-letni Czesław Miłosz, przebywający w klinice z powodu przedłużających się zaburzeń świadomości. Szczeklik wspomina chwilę jej odzyskania, w której Miłosz uśmiechnął się szczęśliwie do swojego lekarza i powiedział pierwsze jasne – chociaż nieoczekiwane – zdanie: „Ale te nursy, to ma pan ładne, panie doktorze”. Szczeklik odpowiedział uśmiechem i diagnozą^[186]:

Rozdział autor kończy odwołując się do myśli Jana Pawła II i utworów R.M. Rilkego o twórczej mocy miłości^[187]:

Silną więź między lekarzem i pacjentem Andrzej Szczeklik ilustruje, opisując obraz Francisca Goi, Autoportret z doktorem Arrietą – „jego objęcie jest silniejsze niż uścisk śmierci…”^[188] (zob. reprodukcja obrazu). Proponuje nazwanie tego rodzaju więzi wieloznacznym określeniem „koniunkcja” (zob. koniunkcja w logice, koniunkcja – konstrukcja składniowa, koniunkcja w astronomii). „Koniunkcja” zastępuje tu wyraz „symbioza”, który – od końca XIX wieku – jest stosowany przede wszystkim w terminologii ekologicznej – jest nazwą jednego z rodzajów zależności międzygatunkowych w ekosystemach^[189]. W starożytnej Grecji oznaczał również „wspólne życie” (σύν + βίωσις) w znaczeniu bardziej ogólnym, podobnie jak sympatia oznacza wspólne odczuwanie, a symfonia – współbrzmienie. Pojęcie wprowadził prawdopodobnie Teofrast z Eresos, autor traktatu Przyczyny powstania i rozwoju roślin, w którym napisał m.in.

Arystoteles używał pojęcia „symbioza”, pisząc o „potrzebie ludzi jako kompanów do współżycia i wyświadczaniu im dobrodziejstw”, a Antypater z Tarsu – w traktacie O współżyciu z kobietą^[188]. Szczeklik przytacza przykłady symbiozy, rozumianej jako współdziałanie międzygatunkowe; przypomina też zjawiska endosymbiozy – życia mikroorganizmów wewnątrz organizmu gospodarza, dla którego może to być również korzystne lub niezbędne (jeden z przykładów, to sto trylionów bakterii przewodu pokarmowego człowieka)^[189].

Prof. Szczeklik stawia pytania, co jest warunkiem symbiozy/koniunkcji lekarza z chorym. Podkreśla konieczność zaufania chorego do lekarza i poświęcenia się lekarza choremu. Lekarz leczący chorego powinien wiedzieć^[190]:

W Polsce początku XXI wieku nastąpiły niekorzystnie zmiany sytuacji ekonomicznej i prawnej. Pojęcia „leczenie” i „pacjent” stopniowo zanikają, zastępowane przez nowe: „usługi medyczne” i „zleceniobiorca”. ^[190]:

Innym problemem, pojawiającym się wskutek niekorzystnych zmian organizacyjnych, jest „erozja tajemnicy lekarskiej”. Prawda o ciężkiej chorobie, która powinna być choremu przekazywana we właściwym momencie i z wielkim wyczuciem (może być groźna dla chorego nie mniej niż sama choroba), staje się pozycją na urzędowych drukach kart informacyjnych NFZ wypełnianych w celu ułatwienia pracy urzędników^[191]. Zanika też odpowiedzialność jednego lekarza za proces leczenia, w którym uczestniczą liczni specjaliści^[192]. Wciąż wymagają rozwiązania liczne nowe problemy, których pojawienia się nie przewidywał Hipokrates. Nie mógł przewidzieć problemów, które przyniosły np. inżynieria genetyczna, zapłodnienie pozaustrojowe, komórki macierzyste, medycyna regeneracyjna, medycyna paliatywna, w tym walka z bólem, geriatria – coraz bardziej potrzebna ze względu na wzrost długości życia, eutanazja^[193].

Nastąpiła wielka zmiana rodzaju wyzwań i dostępnych metod działania lekarzy, a kolejne zmiany nadejdą, ale cechą medycyny, która nie powinna się zmieniać, jest jej dusza. Prof. Szczeklik przypomina opisane w książce chwile powrotu chorego do świadomego życia ze stanu wegetatywnego, radość człowieka, który cieszy się pełnią życia z przeszczepionym sercem, realizując swoje marzenia, satysfakcję lekarzy, gdy mogą uwolnić pacjentów od bólu, i uczonych, gdy potwierdza się skuteczność odkrytego nowego leku^[194]:

„Kore” była książką oczekiwaną przez czytelników, zafascynowanych „Katharsis – O uzdrowicielskiej mocy natury i sztuki”. O „Katharsis” i jej autorze Seamus Heaney (laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w roku 1995) pisał m.in.^[195]:

Andrzej M. Kobos, który przeprowadził wywiad z autorem „Katharsis” w roku 2004, zadał rozmówcy pytanie: Jakie były reakcje na Katharsis w świecie medycznym? Odpowiadając na to pytanie Andrzej Szczeklik przekazał swoje najsilniejsze wspomnienie ze spotkań autorskich^[196]:

Na pytanie o dalsze plany literackie, kończące rozmowę, Szczeklik odpowiedział m.in.

Wątki poruszone w „Katharsis” i rozmowie o niej zostały wkrótce rozwinięte w poszczególnych rozdziałach „Kore”, która została przyjęta przez czytelników z podobnym uznaniem. W roku 2008 była jedną z nominowanych do Nagrody Literackiej Nike^[2]. W latach 2008–2012 „Kore” przetłumaczono i wydano w pięciu językach obcych. Jako jedna z trzech książek „trylogii o uzdrowicielskiej mocy natury i sztuki”, była wielokrotnie tematem recenzji, dyskusji i przychylnych komentarzy, m.in. tekstów opublikowanych w numerze 157 tygodnika PAU „PAUza Akademicka”^[5].

Publicyści piszący o „Kore” i przeprowadzający wywiady z jej autorem zwracają uwagę na zawarte w niej wskazówki, skierowane przede wszystkim do lekarzy, np. o konieczności rozwijania w sobie sztuki rozmowy z pacjentem, „otworzenia się na chorego poddanego szczególnemu ciśnieniu samotności”, budowania jego zaufania. Popularyzują inne opinie prof. Szczeklika, dotyczące medycyny, m.in. istotnej roli interny (malejącej w dobie postępującej w medycynie specjalizacji) – oraz innych dziedzin nauki, m.in. znaczenia serendipity w badaniach naukowych („zasada ograniczonej niedbałości” Maxa Delbrücka, chroniąca przestrzeń swobody badań, umożliwiającą nieoczekiwane odkrycia)^[197].

• Andrzej Szczeklik: Kore. O chorych, chorobach i poszukiwaniu duszy medycyny. Kraków: SIW Znak, 2007. ISBN 978-83-240-0863-6.

• „Kore. O chorych, chorobach i poszukiwaniu duszy medycyny”, rozdział „Objawy i cienie” (s. 9–22) oraz spis treści na: www.znak.com.pl
• Magdalena Cybulska, Agnieszka Młudzik, Agnieszka Kula, Czesław Jeśman, Między medycyną a sztuką – o prozie profesora Andrzeja Szczeklika, w: Nauka 3/2012, s. 167-176
• Filozoficzny Kraków > Filozofia na krakowskim Kazimierzu… o Katharsis i Kore (Andrzej Szczeklik) na: filozoficznykrakow.wordpress.com 8 luty 2012
• Grzegorz Wysocki, Słuch absolutny. Andrzej Szczeklik w rozmowie z Jerzym Illgiem", kwiecień 2014 ("Tylu ludzi uratował, umiał wysłuchać najsubtelniejsze szmery serca, a u siebie nie rozpoznał tego zagrożenia. Chciałbym go spytać jeszcze o tak wiele rzeczy..." – wspominał później Illg)
• Anna Mateja, Siódmy zmysł. Do roz­wi­kła­nia za­gad­ki, jaką jest każda cho­ro­ba, pod­cho­dził naj­pierw od stro­ny pa­cjen­ta, sta­ra­jąc się po­znać jego hi­sto­rię, źródło: Tygodnik Powszechny

Kategoria:Polska eseistyka

• Colin Blakemore, Where would we be without boffins?, www.theguardian.com/education/2003/dec/28
• Colin Blakemore: From a scientist's point of view, life is getting better, www.independent.co.uk, 4 January 2007