Wikipedysta:Władysław Goliński/Brudnopis/archiwum2

dyskusja do artykułu Gytha (dyskusja)

Jestem dość zrozpaczony Twoimi podejrzeniami. Mnie po prostu nie stać w Wikipedii na własne przemyślenia, ale do rzeczy: Początek istnienia Gardny Wielkiej datuje;

1. archeolog na pierwszą połowę XXII w., źródło w lit. art.,
2. historyk na pierwszą połowę XII w.: Gall Anonim; KRONIKA POLSKA, KSIĘGA III, [24] Rozdział o spustoszeniu Prus przez Polaków.

„A niestrudzony Bolesław zimową porą bynajmniej nie zażywał wywczasów jak człowiek gnuśny, lecz wkroczył do Prus, krainy północnej, lodem ściętej, podczas gdy nawet władcy Rzymu, walcząc z barbarzyńskimi ludami, zimowali w przygotowanych [na to] warowniach, a nie wojowali przez całą zimę . Wkraczając do Prus, z lodu na jeziorach i bagnach korzystał jakby z mostu, bo nie ma do owego kraju innego dostępu, jak tylko przez jeziora i bagna. A przeszedłszy jeziora i bagna i dotarłszy do kraju zamieszkanego, nie zatrzymał się na jednym miejscu, nie oblegał grodów ani miast, bo ich tam nie ma, gdyż kraj ten jest broniony przyrodzonymi warunkami i naturalnym położeniem na wyspach wśród jezior i bagien, a ziemia podzielona na źreby dziedziczne między wieśniaków i mieszkańców. A zatem wojowniczy Bolesław, rozpuściwszy zagony wszerz i wzdłuż po owym barbarzyńskim kraju, zgromadził niezmierne łupy, biorąc do niewoli mężów i kobiety, chłopców i dziewczęta, niewolników i niewolnice niezliczone, paląc budynki i mnogie wsie; z tym wszystkim wrócił bez bitwy do Polski, choć właśnie bitwy ponad wszystko pragnął.” (wojna miała miejsce 1111/1112).

1. etnograf: odpowiedź znajduje się w artykule Kurek (obrzęd).

Nie widzę potrzeby cytowania prof. Czarnika, który dość często jest niestaranny w analizie faktu.

To tyle do pierwszego akapitu, zmieniamy? Niestety nie ma jeszcze w Wikipedi niektórych zagadnień, proszę znajdź skrótowo opisaną historię Gardny Wielkiej http://biblioteka.ustka.pl/images/stories/literatura/golinski/ART4_cz2.pdf

Witaj. Dlaczego przywracasz ten - delikatnie mówiąc - pełen własnych przemyśleń tekst, w dodatku w dużej mierze w ogóle niezwiązanych z historią samej wsi? Masz przecież - jak wynika z bibliografii - Gardnę Wielką Czarnika, po prostu uczciwie zreferuj opisane tam fakty, nie zapominając także o tak istotnych informacjach, jak np. pożar, z którego wynika obecny wygląd wsi. Pozdrawiam. Gytha (dyskusja) 08:56, 3 kwi 2015 (CEST)[odpowiedz]

I co ma wspólnego cytat z nkroniki Galla z historią wsi Gardna? Czy Kujot pisze cokolwiek o parafii we wsi Gardna? Wybacz, ale - nie po raz pierwszy - piszesz jakieś nie wiadomo skąd wzięte bajki, prawdopodobnie własne domniemania, w dodatku nie na temat- tutaj tematem jest historia WSI. Musisz opierać się na pracach zgodnych z WP:Źródła, a np. kronika Galla to źródło pierwotne, wymagające korzystania z analiz i opracowań dokonanych przez fachowców, ze starszych opracowań też trzeba korzystać z ostrożnością. I nie masz niczego cytować, ale pisać własnymi słowami, opierając się na rzetelnych, nowych publikacjach, jak np. ta Czarnika. Nawiasem mówiąc, kto ocenił ową "niestaranność"? Bo Ty tego zrobić nie możesz, nie jako wikipedysta. Jako naukowiec też chyba nie?

A hasło o kurku też jest do usunięcia. Te same zarzuty WP:OR, brak przyzwoitych źródeł (może Bruckner do jakiejś części by się nadał, ale bez żadnego związku z okolicami Słupska), a ponadto skąd coś takiego "Kurek (obrzęd) przecież przyszedł wraz z tymi jeńcami do Polski, do powiatu słupskiego. Widocznie król, Bolesław Krzywousty uznał za stosowne pozostawić część z tych jeńców właśnie tutaj"? Przecież przyszedł? Widocznie uznał? Gdzie i kto takie przypuszczenie wysunął?

Wikipedia nie jest miejscem na tworzenie włąsnych teorii i hipotez i miejscem do propagowania tychże. Wikipedia jest miejscem na przekazywanie wiedzy już uznanej i opublikowanej. Jeszcze raz - po prostu zreferuj to, co pisze Czarnik, nie pisz ogólnie, np. o "germanizacji", tylko o zmianach zachodzących we wsi. Nawiasem mówiąc z całej tej Twojej historii nie sposób np. dowiedzieć się, czym w ogóle zajmowała się ludność wsi... Już na marginesie to, o czym pisała Cancre - potrzebny jest prawidłowy zapis bibliograficzny, łącznie z numerami stron. Gytha (dyskusja) 13:35, 3 kwi 2015 (CEST)[odpowiedz]

Niestety, takich praktyk jak streszczenie książki Czarnika robił nie będę. Niech kto inny przepisuje z Czarnika. Mogę podać przykłady niezgodności z prawdą prof. Czarnika ale lepiej w Wikipedii podać bzdury niż się cośkolwiek postarać. Pozdrawiam. I mam prawo do oceny tej książki o Gardnie Wielkiej. Przeniosę artykuł o Gardnie Wielkiej na swoją stronę albo i nie, proszę uznać współpracę ze mną za czas stracony --Władysław Goliński (dyskusja) 14:25, 3 kwi 2015 (CEST)[odpowiedz]

Przepraszam, jednak historia Gardny Wielkiej jest ważniejsza niż nawet moje poglądy. Poszerzam poniżej wypowiedź archeologiczną. Dla pełniejszego obrazu pragnę jeszcze przedstawić po kilka zdań, moim zdaniem uzupełniających obraz miejsc. Dotyczy to konkretnych stanowisk w Gardnie Wielkiej określonych w ww. katalogu (poniżej skrót ze sprawozdań archeologicznych): Stanowisko nr 1, osada z połowy XIIw.- XIIIw., wzgórze kościelne- jak wyżej; - stanowi nieznacznie wypukłą kulminację nieregularnie kulistego i niskiego wzniesienia o krótkich, dość stromych stokach. Pośrodku wzniesienia, zapewne w całości sztucznie uformowanego, znajduje się kościół, a w jego otoczeniu kilka nowożytnych grobów. Stanowisko nr 2, nieokreślone z połowy XIIw.- XIIIw., bezpośrednio na SE od skraju zabudowańjak wyżej; - stanowi górne partie krótkiego, prostego i dość stromego stoku nieregularnie owalnego. Stanowisko nr 3, nieokreślone z połowy XIIw.- XIIIw.- jak wyżej; - stanowi górne partie krótkiego, rozwiniętego i dość stromego stoku nieregularnie owalnego. Stanowisko nr 4, nieokreślone z połowy XIIw.- XIIIw.- jak wyżej; - stanowi prawie płaskie podnóże krótkiego, rozwiniętego i bardzo łagodnego stoku nieregularnie owalnego niskiego pagórka. Stanowisko nr 5, nieokreślone z połowy XIIw.- XIIIw.- jak wyżej; - stanowi rozległą, lekko wypukłą terasę, rozwiniętego i łagodnego stoku nieregularnie owalnego, wysokiego pagórka. Stanowisko nr 6, nieokreślone z połowy XIIw.- XIIIw.?- jak wyżej; - stanowi płytką zaklęsłość w środkowej części lekko wypukłej kulminacji wydłużonego, niskiego pagórka. Zaznaczam, sąsiednie zasiedlenie grodowe jest znacznie wcześniejsze VII-IXw. To przecież nie są moje wnioski na potrzebę artykułu lecz stanowisko naukowców. Proszę o zaakceptowanie całego tego akapitu bez poprawek chociaż nie występuje on w książce Czarnika. Uzupełniłem również parę rzeczy, z Pagela, bo nie mam w tej chwili dostępnej całej książki Gardna Wielka. Pożar uzupełnię z innego źródła, niemieckiego. Pozdrawiam --Władysław Goliński (dyskusja) 18:56, 3 kwi 2015 (CEST)[odpowiedz]

To dziwne ale u Pagela nie ma nic na temat tego wielkiego pożaru w Gardnie Wielkiej. Będę musiał to znaleźć u Czarnika ale najpierw muszę wypożyczyć tą książkę w Słupsku. A to trochę potrwa. Proponuję zapisać w przestrzeni głównej na razie bez tego a ja to niebawem uzupełnię. "Germanizację" proponuję pozostawić jak jest bo przecież Gardna Wielka reprezentuje tu też region. Całą resztę poprawiłem. Pozdrawiam --Władysław Goliński (dyskusja) 13:20, 4 kwi 2015 (CEST)[odpowiedz]

Powstanie Gardny Wielkiej i etymologia nazwy

Miejscowość powstała w XII w. jako nowe zasiedlenie ^[1] w miejscu szczególnie niebezpiecznym. Niebezpieczeństwo istniało ze strony kupców, żeglarzy przybywających z północy i zachodu. Powstanie zwielokrotnionego zagrożenia spowodowało odsłonięcie się północnej skarpy jeziora Gardno (po otwarciu się przesmyku dla przepływu Łupawy bezpośrednio tworząc ujście do morza) ^[2] . Wikingowie (a konkretnie Duńczycy) mieli wówczas łatwą drogę do bezpośrednich ataków takich grodów jak: Smołdzino, Rumsko, Równo, Siodłonie, Wiatrowo, Żoruchowo... Nazwa Gardna Wielka pochodzi dla Gardna od pomorskiego gärd- gród + domyślny człon woda, natomiast człon Wielka nowszy i dyferencyjny wobec Mała. ^[3]

Praca i współpraca w Gardnie Wielkiej

Ludność Gardny Wielkiej zajmowała się rolnictwem i rybołówstwem. Od niepamiętnych czasów dokonywano zimowych połowów, przy których musiała współdziałać społeczność rybacka. Używano trzech rodzajów sieci: wielkiego niewodu (własność 45 rybaków); niewodu mniejszego (włok był własnością 30 rybaków); najmniejszego niewodu (własność 16 rybaków). Każdy, który mógł ze względów zdrowotnych wykonywać prace był zatrudniony przy tych głównych, zimowych zaciągach ryby. Dokonywano też przy pomocy związku rybaków niezwykle sprawiedliwego podziału dochodu. ^[4]. Jezioro licząc od czasów po I wojnie światowej było przełowione, zmusza to mieszkańców na podjęcie prac polowych i zajęcie się chowem bydła. A przecież pola były już w posiadaniu innych. Ta część Pomorza była zapóźniona ze szkolnictwem, rozwojem kultury.

Pierwsza parafia w Gardnie Wielkiej

- Ks. dr Stanisław Kujot, znawca dokumentów pomorskich, także zastanawiał się nad powstaniem pierwszych parafii w tej części Pomorza, doszedł do wniosku, że najpóźniej miało to miejsce jeszcze przed 1112 rokiem.^[5]

Germanizacja

Od drugiej połowy XIII wieku następuje zasiedlenie powiatu słupskiego ludnością niemiecką. Ludności tej przewodzi niemiecka szlachta.^[6] [...]Pod wpływem procesu germanizacyjnego zasięg terytorium zamieszkanego przez Kaszubów na ziemi słupskiej stale się pomniejszał. Po wiekach doszło do otoczenia miejscowej ludności znad jezior Gardno i Łebsko pierścieniem ludności niemieckiej i wytworzenia tu swego rodzaju „rezerwatu". W 1582 r. superintendent słupski D. Croll stwierdził, że słowińscy Wendowie zajmują jeszcze „hinter Pommerlandt" przez co rozumiał ówczesne ziemie darłowską, sławieńską i słupską. W połowie XVII w. język kaszubski był żywy jeszcze we wschodniej i południowej części ziemi sławieńskiej, ziemi miasteckiej i prawie całej (z wyjątkiem północno-zachodniej części) ziemi słupskiej. Z Szultka (Język...) pisze, że „w latach czterdziestych XVIII w. zachodnia granica zasięgu kaszubszczyzny biegła do Bałtyku na zachód od Objazdy przez Słupsk, Kobylnicę Słupską na Wrzącą, stąd lasami na południe do przecięcia rzeki Wieprzy".[...]^[7] W 1815 roku usunięto język kaszubski we wszystkich szkołach parafii. Germanizacji społeczności rodzimej dopełniono przez coraz to większe obostrzenia co do użytkowania języka kaszubskiego w kościele; w liturgii i w kazaniach. Rozpowszechniano też takie powiedzenia "głupi jak Kaszub".

Wybór Adolfa Hitlera na kanclerza Niemiec powoduje osiedlenie się na krańcach nazistowskiego państwa okolica Gardny Wielkiej, "niechcianych" artystów, takich jak Max Pechstein (1881-1955), malarz ekspresjonista. Przed presją nazistowskiego otoczenia schronił się też w pobliskich Rowach Gottfried Brockmann. Wielu malarzy tworzy tu swoje dzieła z powodu ciekawego krajobrazu: Otto Priebe (1886-1945), Margarete-Stubbe (1895-1978), Willi Hardt (1879-), Gertruda Hardt, Paul Kuhfuss, Hans Winter (1891-), Wilhelm Granzow, Anna G. von Zitzewitz, Siegfried Reich, H. Meincke, K. Pieper, Rudolf Hardow, Joachim Wendt, K. Topel, Walter Zuchors, Hans Lietz, Heinrich Otto, Willi Koch, Bruno Müller, Hans Troschel^[8].

Zakończenie działań wojennych

Wojska II Frontu Białoruskiego po przebiciu się do Bałtyku zajmowały tereny nadbrzeżne idąc od zachodu na wschód, w kierunku Gdyni. Gardna Wielka została zajęta w dniu 9 marca 1945 roku. Tylko w pobliskim Smołdzinie i Smołdzińskim Lesie doszło do niewielkiej strzelaniny. Najwięcej ludności na ten czas schroniła się do swoich chat rybackich na mierzei, ci wrócili szybko do swoich domów. Byli i tacy co wyruszyli z taborami na wschód- wystawili się oni na dodatkowe straty. W końcu maja 1945 roku wyludniły się wsie w pasie 20 kilometrów od brzegu morza, ludność niemiecką bowiem usunięto z tego pasa. Zaczęły się aresztowania mężczyzn o postawach przywódczych. W kwietniu i maju 1945 roku zlikwidowano tory kolejowe. Pierwsi Polacy, którzy przyjechali do Gardny Wielkiej, w lipcu 1945 roku, zajęli wszystkie większe gospodarstwa, plądrowali domy po wcześniejszym wyważeniu drzwi, bito domowników w przypadku choćby wygłoszenia najcichszej uwagi. Owi rabusie po zagarnięciu co było pod ręką wracali po kilku dniach, postępowali podobnie- takie były właśnie pierwsze kontakty z Polakami, mogły rodzić jedynie nienawiść, tym bardziej, że ta ludność miejscowa zdawała sobie sprawę ze swych słowiańskich, kaszubskich korzeni, tym większe spotkało tych ludzi rozgoryczenie. Polska administracja zaczęła urzędowanie we wrześniu 1945 roku. Oznacza to wzmożenie się przemocy i gwałtów ze strony "szumowin". Rewizje i napady, morderstwa (w tym też z udziałem milicji) na ludność wiejską były na porządku dziennym. Dopiero w drugiej połowie 1947 roku, kiedy "posterunek MO objął Żydek «Moniek» - starszy sierżant, człowiek energiczny i śmiały, wprowadził porządek, skutecznie walczył z szabrownikami, którzy samochodami wywozili meble i co się dało, Gardna Wielka odetchnęła, życie wracało do normy".^[9]

Według danych niemieckich (K. H. Pagel)^[10] spośród prawie tysiąca byłych mieszkańców Gardny Wielkiej - 617 osiedliło się w zachodnich strefach okupacyjnych (później RFN), a 372 w strefie radzieckiej (dawne NRD). Wśród tych wysiedlonych nie znalazło się 145 ofiar wojny z Gardny Wielkiej: 52 poległych żołnierzy Wehrmachtu, 18 zabitych cywilów i 75 zaginionych.

Historia po 1948 roku

Gardna Wielka administracyjnie jest określana jako wieś, a miała przecież w okresie nazistowskim, od 1935 roku, burmistrza, pomagająca Rada Gminy miała jedynie doradczy charakter. Po wojnie Rosjanie zarządzali miejscowością o charakterze wsi. Tu powstało jedynie sołectwo w czasie wprowadzanej administracji przez władze polskie. Po działaniach wojennych uruchomiono milicję, szkołę, szpital (izbę porodową). Rybacy zostali zorganizowani w spółdzielni, która przechodziła przeobrażenia, nawet była to placówka Państwowych Gospodarstw Rybackich. Przeobrażenia dokonane w Polsce po 1982 roku spowodowały wzmożone zainteresowanie mieszkańców turystyką, powstała stadnina, na Jeziorze Gardno zaczęto uprawiać windsurfing i późniejsze jego odmiany. Turystyka nigdy jednak nie miała masowego charakteru.

1. Brückner A.: Starożytna Litwa, Ludy i Bogi, Szkice historyczne i mitologiczne, WYDAWNICTWO POJEZIERZE, OLSZTYN 1984
2. Brückner A.; Początki i rozwój języka polskiego, PWN, W- wa 1974
3. Buske N.; Die Marienkapellen auf dem Gollen, dem Revekol und dem Heiligen Berg bei Pollnow. Ein Beitrage zur Geschichte der Wallfahrtsorte in Pommern, „Baltische Studien”N. F. Hamburg 1970
4. Czarnik Andrzej; Gardna Wielka; Słupsk 2001
5. Gall Anonim; KRONIKA POLSKA; OSSOLINEUM, 2003
6. Ibrahim ibn Jakub (Kowalski Tadeusz); RELACJA IBRĀHĪMA IBN JA’KŪBA Z PODRÓŻY DO KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH W PRZEKAZIE AL.- BEKRĪEGO
7. Stanisław Kujot (KSIĄDZ PLEBAN W GRZYBNIE, POCZTA UNISŁAW) KTO ZAŁOŻYŁ PARAFIE W DZISIEJSZEJ DIECEZYI CHEŁMIŃSKIEJ? (Z MAPĄ, CZĘŚĆ PIERWSZA, NAKŁADEM TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU, TORUŃ- 1903
8. Lachowicz F.,Olczak J.,Siuchniński K.; Osadnictwo wczesnośredniowieczne na Pobrzeżu i Pojezierzu Wschodniopomorskim. Wybrane obszary próbne. Katalog, Poznań, s. 141-146. Poznań 1977
9. Leciejewicz Lech; GDZIE ZOSTAŁY UMIESZCZONE PIERWSZE SIEDZIBY BISKUPIE NA POMORZU ZESZYTY KULICKIE, ZESZYT NR2
10. Leciejewicz Lech; Z BADAŃ NAD POCZĄTKAMI OSAD MIEJSKICH NAD BAŁTYKIEM WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU [w:] Archeologia Polski, t. VIII, z.2, Wrocław 1963
11. Lienau Otto; Die Bootsfunde von Danzig- Ohra aus der Wikingerzeit; Danzig 1934
12. Olczak Jerzy i Siuchniński Kazimierz SPRAWOZDANIE Z BADAŃ WERYFIKACYJNYCH GRODZISK PRZEPROWADZONYCH NA TERENIE POWIATU SŁUPSKIEGO, Kosz. Zesz. Muz., t. 2, 1972
13. Szultka Zygmunt; Studia nad rodowodem i językiem Kaszubów, Gdańsk 1992
14. Witt Walter; Der Revecol und seine Umgebung in vor= und frühgeschichtlicher Zeit; Delmanzosche Buchdruckerei, Stolp in Pommern
15. Witt Walter; Urgeschichte des Stadt= und Landkreises Stolp; Stolp 1934
16. Witt Walter; Die Burgwälle des Stolper Landes; Stolp 1934

Chełmża

Ślady osadnictwa na tym terenie sięgają neolitu.

Dwa główne miasta ziemi chełmińskiej posiadają podobne nazwy, Chełmno i Chełmża. Pierwsza wzmianka o Chełmnie pochodzi z XI w. Pierwsza wzmianka o Chełmży została odnotowana przez historyka tej ziemi, ks. Stanisława Kujota: [...] "Powyżej dowiedliśmy, że już przed wystawieniem przywileju dla Chełmna i Torunia porozumieli się Krzyżacy z Chrystyanem o zamianę dziesięcin biskupich z ziemi chełmińskiej na daninę zbożową. Nadto przyznali Krzyżacy biskupowi 600 włók ziemi, które mu pod Łozą czyli późniejszą Chełmżą, w Wąbrzeźnie, Bobrowie i nad Drwęcą, w późniejszem Mszanie – in Loża . .. et in Wambrez et in Boberow et super Drivanciam – wymierzyli. Może już Chrystyan założył w swojej Łozie jakąś siedzibę duchowieństwa misyjnego, Heidenreich osiadł w niej od samego początku i wyniósł ją na stolicę dyecezyi, albowiem r. 1248 mówi o miarach zboża, które kościołowi chełmżyńskiemu dawane bywają – que ecclesie Culmseensi solvuntur –. Niezawodnie on nadał też jako Niemiec swej siedzibie nazwę Culmsee, przypominającą nazwę dyecezyi od głównego miasta Chełmna wziętą. Obok nowej nazwy pierwotna poszła prędko w zapomnienie, choć jeszcze r. 1246 mistrz w. tylko Łozę – Loża – znał. Lud okoliczny przerobił nazwę Culmsee na Chełmżę...[...]

W XIII wieku, znajdujący się tu gród obronny o nazwie Łoza został podarowany przez Konrada I mazowieckiego w 1222 r. biskupowi misyjnemu Prus), Chrystianowi. Większą rolę zaczęła Chełmża odgrywać od 1251 r., kiedy stała się siedzibą biskupstwa chełmińskiego, uzyskując jednocześnie od biskupa Heidenryka prawa miejskie jako Culmensee (możliwe jednak, że miasto lokowano jeszcze przed 1251 r. nie na miejscu osady Łoza, której położenie nie jest na pewno znane, ale obok niej, na tzw. surowym korzeniu^[1]). W tym samym roku zaczęto wznosić kościół katedralny, będący jednym z największych kościołów gotyckich na ziemi chełmińskiej. Wcześniej powstała fara chełmżyńska.

Pierwsze dziesięciolecia istnienia miasta przebiegały pod znakiem najazdów pruskich (lata 1268 i 1277). Dodatkowo roku spodziewanego najazdu tatarskiego, do którego w końcu nie doszło (w 1286 r.), miasto uległo pożarowi.

Po I pokoju toruńskim Chełmża wraz z całą ziemią chełmińską pozostała w granicach państwa krzyżackiego i w 1422 została zdobyta przez wojska polskie. W 1440 stała się członkiem Związku Pruskiego, a w 1454 znalazła się w Polsce. Od końca wojny trzynastoletniej miasto nie odgrywało większej roli politycznej ani gospodarczej, będąc jedynie miejscem ingresów biskupów chełmińskich oraz synodów prowincjonalnych. Nie znalazło dobrych warunków rozwoju, żyjąc w cieniu większych miast - Torunia i Chełmna, było też niszczone przez pożary i wojny (przede wszystkim najazdy szwedzkie w latach 1626-29 i 1655-60). Tak więc o ile w drugiej połowie XVI w. Chełmża liczyła ok. 850 mieszkańców, to przed rokiem 1776 populacja miasta spadła do zaledwie ok. 520 osób.

Ponowny okres rozwoju miasta przypada na ostatnie dziesięciolecia wieku XIX, zapoczątkowane wybudowaniem w 1882 roku największej w ówczesnej Europie cukrowni oraz połączenia kolejowego z Toruniem, Bydgoszczą i Kowalewem Pomorskim.

• dawny kościół katedralny Świętej Trójcy (obecnie konkatedra)
• kościół pw. św. Mikołaja. Obecny, gotycki został wzniesiony chyba w początku XIII wieku, Biskup dał go kapitule swojej w zarząd w roku 1251. W latach 1850-58 rozbudowano go o transept i podwyższono wieżę.
• grób rodziny Zawiszy Czarnego
• kamienice z XIX-XX w.

Okolica dzisiejszego miasta Chełmży pozwoliła przechować nie jeden zabytek z epoki kamiennej (mezolitu i neolitu). W najbliższej okolicy znajdywane były takie zabytki jak choćby kamienne siekiery.

Przejście człowieka z neolitu do epoki brązu nie było przełomem tak jak to przełomem było pokonanie progu zdobycia umiejętności uprawy roślin i hodowli zwierząt (przełom mezolitu i neolitu). W epoce brązu uprawa roślin i hodowla zwierząt odgrywają już zasadniczą rolę przy zdobywaniu pożywienia. Potrzebne jest zatem stałe i bezpieczne miejsce zamieszkania. Epoka brązu jest prezentowana na ziemi chełmińskiej kolejno przez kulturę grobsko- śmiardowską, przedłużycką , trzciniecką oraz łużycką.

Kształt przemian w epoce brązu był „dyktowany” z ośrodków zakarpackich, które z kolei podlegały wpływom centrów cywilizacyjnych na Bałkanach i w Anatolii. W tym okresie uległy zmianom kultura materialna i sfera wierzeń i stosunków społecznych. Na kulturę materialną wpływa opanowanie metalurgii brązu tj. stopu miedzi i cyny. Ludność kultury łużyckiej buduje osiedla obronne podobne do grodu w Biskupinie.

1. Grodno, gm. Chełmża, woj. kujawsko- pomorskie: http://www.archeologia.umk.pl/jedn/zebiz.html
2. Biskupin, http://www.biskupin.pl/ ; http://www.muzarp.poznan.pl/muzeum/muz_pol/Arena/Biskupin/index_pl.html
3. Gałęzinowo, gm. Słupsk: http://www.powiatslupsk.info/galezinowo%20grodzisko.htm

We wschodnich, a właściwie północno wschodnich obszarach zaczyna się wyodrębniać w kulturze łużyckiej (od ok. 550 roku p.n.e.) kultura pomorska. Tworzy ona inny obrządek pogrzebowy, powstaje kultura urn twarzowych, kultura grobów kloszowych, wyodrębnia się kultura grobów skrzynkowych. Mamy zatem inną terytorialnie i czasowo dającą się wyodrębnić kulturę archeologiczną epoki żelaza- kulturę pomorską (ok. 550 p.n.e.- 200p.n.e.).

Goci. Już na początku naszej ery obecność Gotów jest odnotowana na południowym wybrzeżu Bałtyku przez Tacyta w Germanii. Pobyt Gotów znaczony jest cmentarzyskami łatwymi do ich znalezienia. Obok cmentarzysk uczeni znajdują ówczesne zasiedlenia Gotów. Takie cmentarzysko Gotów znajduje się w Grzybnicy, inne w Węsiorach, Odrach... Cmentarzysko w Grzybnicy jest z poł. I - pocz. III wieku n.e.

•  
  Kamienne kręgi w Węsiorach
•  
  Kamienne kręgi w Węsiorach

Patrz również zbiory z cmentarzyska w Grzybnicy: [1]

Goci odchodzą, posuwając się na południowy wschód. Archeolodzy twierdzą, że pozostaje niemal wyludniony kraj- brak warstw kulturowych z tego okresu. Z kroniki Jordanesa nie można rozczytać tego jako pewnik ale tubylcza ludność prawdopodobnie odeszła z Gotami w zgodzie.

Gdyby spojrzeć na południe z wieży kościoła św. Mikołaja, gdzieś ok. III w. to zobaczylibyśmy kamienne kręgi cmentarzyska Gotów w.... Brąchnówku.

Patrz centralne zdjęcie: http://www.chelmza.pl/index.php?ustaw_jezyk=2

Brąchnówko jest wymieniane m.in.: G. Ossowski, Mapa, 1881, Kraków, poz 210-211 oraz Mapa s. 67- Ossowski, Prusy, s. 129-133 i tabl. XXX, XXXVII, XXXVIII- Lissauer, s. 78. Poniżej dwa rysunki z tych dokumentów.

Już podczas prac na cmentarzysku w Odrach archeolodzy zwracają uwagę, że znamiona gockie są łatwo rozczytywalne tylko po wierzchu, im głębiej w grunt tym mniej gockich akcesoriów. Tu w Brąchnówku głęboko pod kręgami kamiennymi Gotów znajdziemy groby i ceramikę kultury pomorskiej. W sprawozdaniu archeologa G. Ossowskiego nie ma zupełnie mowy o Gotach są jedynie wyrażane wątpliwości samego archeologa- nauka jeszcze wtedy nie zna szczegółów przemarszu Gotów trwającego ok. trzy wieki.

Archeolog z Koszalina, Krystyna Hahuła; Cmentarzysko Gotów w Grzybnicy, [...] „Obecnie wydaje się, że kulturę czerniachowską należy traktować jako konglomerat różnych elementów etnicznych z dużym procentem Gotów, ale też z cała pewnością Wenedów, Sarmatów itd. Zanikanie cmentarzysk środkowopomorskich i kaszubsko- krajeńskich w pierwszej połowie III wieku jest niewątpliwym dowodem na przyłączenie się ludności tubylczej do ekspansji Gotów, którzy i później tworzyli właściwie zlepek różnych etnosów. Wędrówka Gotów ze Skandzy (właściwie Skandii) nad Morze Czarne była niezwykle skomplikowanym procesem kulturowym oraz społecznym i w tym kontekście zasługujące na uwagę jest przetrwanie języka i ciągłość tradycji tego ludu"...[...]

Słowianie. Nadchodzi od południowego- wschodu nowy żywioł- Słowianie. Wielu, bardzo wielu naukowców zajmowało się problematyką tego ludu. Przemieszczanie się plemion słowiańskich, ich osiedlenie się w Europie Środkowej nierozerwanie wiąże się z powstaniem Polski. Trzeba tu wymienić takie nazwiska naukowców jak: L. Niederle, Aleksander Brückner, Gerard Labuda, Henryk Łowmiański i inni- wielu naukowców zajmowało się zagadnieniami Słowian.

Dużo przesłanek mówi o niegdysiejszym istnieniu grodu kultury łużyckiej (albo i celtyckiej), na wzgórzu dokoła obleganym przez wodę w Chełmży. Jezioro Chełmżyńskie cały czas wysycha, kiedyś jezioro i bagna niemal dookoła oblegały wzgórze, na którym dzisiaj stoi kościół św. Mikołaja. Szczegółowy opis tego zjawiska wysychania jezior znajduje się m.in. w książce prof. Andrzeja Kola o grodziskach późnośredniowiecznych.

Są przecież inne dowody na istnienie grodu, nie tylko o starożytności pochodzenia świadczy plan dzisiejszego miasta. Centrum grodziska byłoby hipotetycznie w miejscu, gdzie kościół św. Mikołaja a podgrodzie w miejscu placu pozostałym po rynku. Miejsce posadowienia kościoła jest grodziskiem "quondam castrum", można tak powiedzieć przecież na podstawie dokumentu określającego jednoznacznie istnienie już otwartego kościoła:

[...]...Dokument fundacyjny katedry z r. 1251 wymienia też wyraźnie kościół parafialny w Chełmży. Biskup dał go kapitule swojej w zarząd — et in civitate Culmense 12 mansos et parochiam eiusdem civitatis...[...]^[2]

Słowianie preferowali budowę ukrytych na bagnach grodzisk. W niewielkiej odległości od grodziska znajdowały się osady. Ludność z okolicznych osad chroniła się za wałem ziemnym lub ziemno- drzewnym w chwili wystąpienia zagrożenia. Taki klasyczny przykład to grodzisko i osada w Chełmży, nad jeziorem Archidiakonka.

Słowianie wykorzystywali często stare konstrukcje obronne pozostałe np. po ludności kultury łużyckiej. Grody obronne kultur łużyckiej czy celtyckiej miały wały obronne, były budowane na wzgórzach, dominowały nad całą okolicą. Miejsca obronne Prusów były na skarpach nad zbiornikami wodnymi, często miały sztucznie usypywano platformę. Wszak Łoza stanowi miejsce nadgraniczne i tym samym możliwe jest i takie rozwiązanie tej budowy inżynierskiej.

Browina- rzeka, bez wątpienia w okresie gockim stanowiła drogę, która wiodła od Jeziora Chełmżyńskiego do Wisły.

Słowiańskie relikty grodów późnośredniowiecznych wzniesionych na surowym korzeniu w najbliższym sąsiedztwie Chełmży: Bielczyny, Nawra, Piaseczno, Leszcz, Orłowo.

Słowiańskie relikty grodów o genezie wczesnośredniowiecznej w najbliższym sąsiedztwie Chełmży: Gronowo, Ryńsk.

Okolica Culmsee (Chełmży) jest bardzo niespokojna, ciągle tu mają miejsce utarczki z Prusami. Oto jeden z wielu przytaczanych fragmentów opisu wojen Stanisława Kujota: [...]...Więcej szczegółów zachowało się z drugiej wojny Sudowici czyli Jadźwingowie kilkakroć oblegali Chełmżę w której pierwszy biskup Heidenreich (r. 1246—1263) struchlałym mieszczanom i schronionej ludności z okolicy otuchy dodawał. Raz wymógł na nich, żeby zrobili wycieczkę. Jakoż udało się jakiegoś niezwykle rosłego poganina zranić i unieść. Było to szczęście obleganych, bo strapiony wódz nieprzyjaciół odstąpił od miasta, gdy mu jeńca wrócono...[...]^[3]

Powstaje w Chełmży pierwsza z siedemnastu katedr, które są budowane przez Krzyżaków. Lecz nawet ta wielka, sakralna budowla nie ma specjalnych praw jeśli chodzi o zapobieganie niczącym działaniom wojennym. Oto fragment większego opisu, który mówi właśnie o zniszczeniach: [...]... Katedra w Chełmży, o której archaizującej pierwotnej koncepcji była już mowa, odbudowana została po zniszczeniach w wyniku najazdów pruskich i litewskich, prace te zaś trwały do ok. 1359 r. W tym czasie korpus przyjął formę hali z masywem zachodnim, w którym - podobnie jak w Chełmnie - zrealizowano tylko jedną wieżę od północy, nadając jej zresztą wyjątkowo monumentalną formę...[...]^[4]

Ustały napady wojsk pruskich i litewskich na miasto. Dlaczego- wyjaśnia Gerard Labuda: [...]...Te błyskawiczne postępy terytorialne Krzyżaków, a długoletnie niepowodzenia książąt polskich na terenie Prus nie budzą zdumienia, jeśli zważymy, jak odmienną techniką podboju posługiwali się jedni i drudzy. Panujący polscy zdobywali się na cały szereg jednostkowych wypadów, w których przewaga oręża zapewniała im podobne, co Krzyżakom, sukcesy. Gdy jednak ci pierwsi zadowalali się zwyczajnym uznaniem swej władzy przez zwyciężonych i z powrotem wycofywali się z kraju, to Krzyżacy zdobytej ziemi nie wypuszczali z rąk. Choć środki ich były znacznie skromniejsze, od razu wznosili grody i osadzali w nich załogi zdolne do utrzymania podbitych w uległości...[...]^[5]

W Lubawie znajduje się zamek – rezydencja biskupów chełmińskich. Ponieważ w tym czasie biskupami chełmińskimi byli wybierani członkowie zakonu krzyżackiego, to zamek usytuowano poza murami miasta (ale w komunikacyjnej więzi). Podczas wojny Polski z zakonem krzyżackim, właśnie spod Lubawy wojska krzyżackie wyruszyły w lipcu 1410 r. pod Grunwald. Po przegranej bitwie przez wojska zakonu krzyżackiego biskup chełmiński Arnold Stapil składa hołd w Chełmży królowi Władysławowi Jagielle. Jeszcze raz wojska polskie w 1422r. zdobywają Chełmżę, w mieście są duże zniszczenia.

Po wojnie trzynastoletniej (1454-1466) Chełmża znalazła się w granicach Królestwa Polskiego.

Coraz to więcej kolonistów przybywało głównie z Niemiec, coraz więcej ludzi wypowiadało słowo: "reformacja". Upadł konwent Franciszkanów. Pożar zniszczył miasto w 1531r. W 1625 r. następuje powrót zakonników i położenie kamienia węgielnego pod klasztor Franciszkanów. Zygmunt III Waza wraz z królewiczem Władysławem odwiedzali Chełmżę w roku 1621 i 1627. Kolejną katastrofą były wielokrotne przemarsze wojsk w czasie wojen szwedzkich 1626-1629 i 1655-1660.

Podstawą egzystencji dla miasta w XVIII wieku było rolnictwo i browarnictwo. W tym czasie Chełmża musi sprostać przemarszom wojsk: sakim, szwedzkim, rosyjskim oraz zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. Takiemu nasileniu przemarszy wojsk miasto nie mogło sprostać, doszła do tych nieszczęść jeszcze epidemia dżumy 1708-1710.

Kolejne nieszczęścia związane były z kolejnymi wojnani, przemarszami wojsk, koniecznością wyżywienia żołnierzy mających tu leża zimowe. Miało to miejsce w czasie wojny secesyjnej, w latach 1733-1735i w czasie wojny siedmioletniej, w latach 1756-1763. Dopełnieniem całego zła był pożar, który zniszczył niemal całe miasto w 1762 roku.

Polska podlega I rozbiorowi, Chełmża znalazła się w Prusach od 15 września 1772r. jako miasto posiadało 600 mieszkańców. Następowało nasilenie zasiedlania obszarów Prus przez ludność niemiecką, w większości wyznania protestanckiego. Pod koniec XVIII w. w Chełmży ludność protestancka stanowi 24% ogółu ludności. W roku 1781 miało miejsce przeniesienie siedziby biskupów chełmińskich z Lubawy do Chełmży. Następuje ponownie kasata klasztoru franciszkanów.

Przelewające się przez Europę wojny napoleońskie w latach 1807-1815 pozwalają narodowi polskiemu na powstanie swojego państwa- Księstwa Warszawskiego, Chełmża jest w obrębie granic tego księstwa.

Stolica diecezji chełmińskiej została przeniesiona w 1824 roku z Chełmży do Pelplina.

Już od 1815 roku został odnotowany wzrost gospodarczy miasta, dla rolników dobrze prosperujących na urodzajnych glebach, jakie są wokół Chełmży, powstały w samym mieście zakłady rzemieślnicze i sieć handlowa.

1866r. - powstało Towarzystwo Rolniczo- Przemysłowe. W 1879 r. powołany został sąd rejonowy w Chełmży i również w tym czasie powstają 2 banki i jeszcze jedna szkoła.

W 1882 r. rozpoczęto budowę wielkiej cukrowni i nastąpiła w związku z tym budowa węzła kolejowego.

I wojna światowa miała negatywny wpływ na życie codzienne i rozwój miasta. Powstawały konflikty społeczne.

Postanowienia traktatu wersalskiego nakreśliły granicę tak, że umieściły Chełmżę w Polsce. Chełmże opuściła ludność niemiecka, wyjechało z Chełmży ok. 2000 osób.

Kryzys ekonomiczny, który ogarnął świat w 1929 roku dotyczył też ówczesnej Chełmży. Wiele rodzin cierpiało biedę. Brakowało żywności. Było duże bezrobocie.

Zaraz w pierwszych dniach września 1939 roku Niemcy stanęli na rogatkach miasta. Na szczęście udaremniono zbrojną obronę opuszczonej przez miejskie władze Chełmży, obrońcy nie mieliby żadnych szans powodzenia. Niemiecka ludność współpracowała, dając znaki nielicznym samolotom.

Okupant wprowadził między innymi dla ludności polskiego pochodzenia III i IV grupę "Volkslisty". Aby zwiększyć "skuteczność" w zapisach ludności (wymuszana współpraca) zaczął stosować terror. Stosował "łapanki", tj. wyciąganie ludzi w środku nocy z ich domów i przymusowe wysyłanie ich do obozów zagłady i obozów pracy. Jeśli ktoś został wywieziony to już nigdy nie powracił do domu. Część osób, Polaków, nawiązała wcześniej, od razu współpracę z Niemcami.

Z początkiem roku 1945 następuje wkroczenie Armii Czerwonej. Na podstawie powierzchownego oskarżenia o kolaborację, albo i bez takich podstaw zostaje utworzona grupa 600 mieszkańców Chełmży i zostają ci ludzie wywiezieni na Syberię. Większość osób z tej grupy nie powróciło do swoich domów.

Trzeba było wielu zdecydowanych starań ówczesnych, tymczasowych władz miasta aby nie nastąpiło zdemontowanie i wywiezienie maszyn z cukrowni, która decyduje o egzystencji mieszkańców miasta.

Po II wojnie światowej niepodważalny rozwój oświaty jest w Chełmży bodaj zauważany najpełniej. Wynika to zapewne z dużej grupy niezamożnych mieszkańców. Obecnie miasto posiada dość dużą "bazę" turystyczną- chodzi o bazę hotelowo- wyżywieniową, trzeba bowiem było do jej uzyskania pokonać ogromne trudności lat 80- tych XX w. Zadbany wygląd domów i ulic śródmieścia zachęca do odwiedzenia i zwiedzania miasta.

• Michał Czajkowski (ur. 1934) - ksiądz katolicki, biblista
• Andrzej Drzycimski (ur. 1942) - publicysta
• Stefan Wincenty Frelichowski (ur. 22 stycznia 1913 w Chełmży, zm. 23 lutego 1945 w Dachau), ksiądz i błogosławiony katolicki, patron polskiego harcerstwa
• Tadeusz Glemma (1895 - 1958) - ksiądz katolicki, historyk kościoła
• Bronisław Kurzętkowski (zm. 1939) - burmistrz Chełmży w latach 1920 - 1933
• Franciszek Tretkowski ( - 1944) - solista opery berlińskiej
• Lothar Treuge (*1877) - poeta
• Zofia z Wasilewskich Świdowa - lekarz wojsk polskich z lat 1914-1920 i 1939-1945
• Alfred Zawisza Czarny (1811-1878)- był w młodości oficerem polskim w powstaniu listopadowym 1830 / 1831

Chełmża

• dawny kościół katedralny Świętej Trójcy (obecnie konkatedra).
• kościół pw. św. Mikołaja. Obecny parafialny, gotycki został wzniesiony chyba w połowie XII wieku, Biskup dał go kapitule swojej w zarząd w roku 1251. W latach 1850-58 rozbudowano go o transept i podwyższono wieżę.
• Kaplica Kalksteinów.
• Kaplica rodziny Zawiszów Czarnych.
• grób rodziny Zawiszy Czarnego.
• kamienice z XIX-XX w.
• wieża ciśnień (architektura z elementami neogotyku, modernizmu i tzw. stylu rodzinnego, zabytek klasy "0", jeszcze ciągle funkcjonuje)
• szkoła podst. nr 2 (monumentalny styl charakterystyczny dla budynków rządowych tego okresu)
• przykłady zabudowy willowej
• budynki przy ulicy Dworcowej
• domy kolejowe przy ulicy Polnej
• dom przy ulicy Szewskiej 8
• dom przy ulicy Sikorskiego 18 (na balkonie hotelowym przyjmował defiladę gen. Józef Haller)
• dom przy Rynku 9 (ciekawa konstrukcja więźby dachowej- bez użycia gwoździ, tylko złączne i zaciskowe elementy drewniane)
• dom przy Rynku 4 (tam gdzie biblioteka)
• ratusz (przepiękny, w stylu neogotyckim)
• budynek dworca PKP
• budynki przy ulicy Tumskiej
• budynek Zespołu Szkół Średnich
• budynek przy ulicy Browarnej (właśc. browaru- Laube)
• lokal ogródkowy VILLA NUOVA
• budynek przy ulicy Sądowej
• brama komienna (wybudowana w XIV w.)
• poczta

Chór mieszany "Święta Cecylia"- najstarszy tego typu chór w Polsce, założony w 1869r. Uhonorowany w 1996 r. najwyższym papieskim odznaczeniem "Pro Ecclesia Et Pontifice".

Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Preisa - gromadzi wokoło swej statutowej działalności następujące główne formy działań obszaru kultury:

• Redakcja Gazety Chełmżyńskiej
• Redakcja Głosu Chełmżyńskiego
• Miejska Izba Muzealna
• Chełmżyński Ośrodek Kultury
• Siedziba Chełmżyńskiego Towarzystwa Kultury

Stowarzyszenie Muzyczne

• Sąsiednie gminy: Chełmża
• Synagoga w Chełmży

W Chełmży jest sześć klubów:

• Klub Sportowo- Turystyczny "Włókniarz" - prowadzi sekcję żeglarską i kajakarską,
• Uczniowski Klub Sportowy "Zak" (działa w ramach klubu KST),
• Chełmżyńskie Towarzystwo Wioślarskie,
• Klub Sportowy "Legia" - prowadzi sekcję piłkarską,
• Klub Sportowy "Pogoń" - prowadzi sekcję bokserską,
• Modelarnia SM "Combat" - bierze udział w mistrzostwach Polski modeli samolotów, pojazdów i okrętów,
• Międzyszkolny Klub Sportowy "Chełmża" - sekcja karate, sekcja brydżowa i sekcja szachowa,
• Koło wędkarskie.

do dyskusji

Ks. Stanisław Kujot w swojej książce; Kto założył..., str. 42; - nieodmiennie używa nazwy Culm- Kulm dla dzisiejszego Chełmna: [...]...Może już Chrystyan założył w swojej Łozie jakąś siedzibę duchowieństwa misyjnego, Heidenreich osiadł w niej od samego początku i wyniósł ją na stolicę dyecezyi, albowiem r. 1248 mówi o miarach zboża, które kościołowi chełmżyńskiemu dawane bywają — que ecclesie Culmseensi solvuntur . Niezawodnie on nadał też jako Niemiec swej siedzibie nazwę Culmsee, przypominającą nazwę dyecezyi od głównego miasta Chełmna wziętą...[...]

str. 53; [...]...Atoli przypuścić trzeba, i ślady tego wykażą się poniżej, że stolica płocka inne jeszcze majątki w obrębie ziemi chełmińskiej posiadała. Może to do niej należał z opatrzenia Bolesława Śmiałego ów dziewiąty grosz z targów i z karczem w Chełmnie — in Culmine nonum forum cum tabernario —, o którym już wspomnieliśmy . I Honoryusz III papież wspomina r. 1223, że biskup płocki z kapitułą nie tylko dziesięcin i praw biskupich, ale też posiadłości — decimas et omnia iura spiritualia cum possessionibus — Chrystyanowi ustąpili...[...]

Nazwę (Culm) Kulm najpełniej można znaleźć w miejscu przedlokacyjnego Chełmna, powstałego w miejscu prahistorycznego grodziska kultury łużyckiej tuż przy wzniesieniu zwanym dzisiaj górą Św. Wawrzyńca. Od X i XI wieku stanowi jeden z głównych grodów państwa pierwszych Piastów, jest to węzeł komunikacyjny, ośrodek produkcji i wymiany dalekosiężnej. Na początku XI wieku rozpoczęto tu budowę bazyliki wczesnoromańskiej, której relikty zachowały się pod ziemią.

Często zupełnie bezpodstawnie przyjęte zapisy niosą fałszywe dane. Słowo „Kulm” nie jest brane z języka niemieckiego lecz starogermańskiego; Naukowcy z Roskilde (zajmujący się środkami komunikacji analizują też oznakowanie i nazewnictwo starych dróg wodnych), konkretnie Anton Englert, archeolog VIKINGESKIBS MUSEET z Roskilde mówi, że nazwa "Kulm" wywodzi się jeszcze z czasów (IX-XIIw.), kiedy to często odwiedzali południowe wybrzeże Bałtyku skandynawscy (czytaj: duńscy) żeglarze i kupcy. Dotyczy to podobnych słów określających nazwy wzniesień jak Gollen, Revekol (Rowokół), Gellen (południowa część dla Hiddensee) i Kullen (szwedzki cypel północnego Øresunds). Staronordyckie „kúla” oznacza „wzgórze” lub wyróżniające się wzniesienie zauważalne na pozostałej części równiny. To znaczenie odpowiada również rozumieniu znanego dzieła Olsloer Skisprungberg Holmenkollen:

Podróże Wikingów również sięgały do starego portu pruskiego Truso. Obecność przybyszów północy jest wszak dostatecznie szeroko zaznaczona zabytkami z dzisiejszych badań archeologicznych. Patrz: http://www.allianz.pl/x_main.php?id_kategorii=669

Okolica miasta Chełmna pozwoliła przechować nie jeden zabytek z epoki kamiennej (mezolitu i neolitu). Prace Patrz także: http://www.archeologia.umk.pl/jedn/zmek.html

Przejście człowieka z neolitu do epoki brązu nie było przełomem tak wielkim jak to przełomem było pokonanie progu zdobycia umiejętności uprawy roślin i hodowli zwierząt (przełom mezolitu i neolitu). W epoce brązu uprawa roślin i hodowla zwierząt są podstawą dla zdobywania pożywienia. Konieczność posiadania bezpiecznego i stałego miejsca zamieszkania spowodowało powstanie grodów obronnych.

Epoka brązu jest prezentowana na ziemi chełmińskiej kolejno przez kulturę grobsko- śmiardowską, przedłużycką , trzciniecką oraz łużycką.

Cmentarzyska z wczesnej fazy kultury łużyckiej (1200 l.p.n.e.), z Gzina i Kałdusa dały rozpoznać ozdoby i narzędzia, jakie noszone były w tamtym czasie: Trzeba pamiętać, że kultura łużycka to jedna z kultur pól popielnicowych. Muszą zatem być obok ufortyfikowanego grodu również cmentarzyska zawierające urny z resztką stosu pogrzebowego.

Kształt przemian w epoce brązu był „dyktowany” z ośrodków zakarpackich, na które z kolei miały wpływ centra cywilizacyjne na Bałkanach i w Anatolii. W tym okresie uległy zmianom kultura materialna i sfera wierzeń i stosunków społecznych. Na kulturę materialną wpływało opanowanie metalurgii brązu tj. stopu miedzi i cyny. Ludność kultury łużyckiej budowała osiedla obronne podobne do grodu w Biskupinie.

1. Gzin,^[6] województwo kujawsko-pomorskie, w powiecie bydgoskim, w gminie Dąbrowa Chełmińska.

- jest to grodzisko wyżynne, dające czworobok (180X112), ok. 3,2 ha,

- gród otoczony wałem dwufazowym (w partii zachodniej) w głównej części wykonanym w konstrukcji skrzyniowej, w dolnych partiach wypełnionej kamieniami, po zewnętrznej stronie (wschodnie partie grodu) wzmocnienia wału konstrukcji przekładkowej. Fundament z kamieni polnych, szerszy od korony wału, od strony zachodniej fosa,

- zabudowa mieszkalna skoncentrowana wzdłuż wałów, na majdanie liczne jamy odpadowe i kultowe; a) półziemianki, b) liczne jamy odpadowe (o śr. od 1,2—2,4 m, wypełnisko: narzędzia i ozdoby metalowe, wyroby z kości i rogu oraz ceramika). Kilkanaście jam kultowych (jam 10 śr. 1,6 m, głęb. 2 m, wypełnisko: od góry — szkielet kobiecy, czaszka bydlęca, poniżej liczne kości zwierzęce (krowy, konia, owcy, kozy, świni) oraz fragment szkieletu dziewczynki, przy nim naszyjnik żelazny). W pozostałych jamach liczne kości ludzkie i zwierzęce (czaszki, fragmenty kończyn dolnych i drobne kości) ze śladami nacinań (kanibalizm!), w jamie "10" — kilka poziomów wypełniska, przedzielonych warstwami gliny i piasku,

- ceramika i ozdoby z żelaza i brązu pochodząca z okresu: (550-50r.p.n.e.)

- istnienie w grodzisku ceramiki wczesnośredniowiecznej świadczy o ponownym zamieszkaniu grodziska przez Słowian, podobnie zresztą jak to było w Kałdusie.

1. Kałdus pod chełmnem.
2. Mokre koło Grudziądza, woj. kujawsko- pomorskie.
3. Słupski Młyn, koło Gudziądza, woj. kujawsko- pomorskie.
4. Biskupin, http://www.biskupin.pl/ ; http://www.muzarp.poznan.pl/muzeum/muz_pol/Arena/Biskupin/index_pl.html
5. Gałęzinowo, gm. Słupsk: http://www.powiatslupsk.info/galezinowo%20grodzisko.htm

We wschodnich, a właściwie północno wschodnich obszarach zaczyna się wyodrębniać w kulturze łużyckiej (od ok. 550 roku p.n.e.) kultura pomorska. Tworzy ona inny obrządek pogrzebowy, powstaje kultura urn twarzowych, kultura grobów kloszowych, wyodrębnia się kultura grobów skrzynkowych. Mamy zatem inną terytorialnie i czasowo dającą się wyodrębnić kulturę archeologiczną epoki żelaza- kulturę pomorską (ok. 550 p.n.e.- 200p.n.e.).

Ludzie w epoce pól popielnicowych mieszkali nie tylko po grodach ubezpieczanych wałem. Ludzie mieszkali również w pomniejszych nieobronnych osadach, to prawda, że mieściły się one blisko grodów. Kulturę łużycką i późniejszą w stosunku do niej, kulturę pomorską cechowały cmentarzyska, które dopiero obecnie dość często są odkrywane w naszym regionie, na Pomorzu. Prof. J. Chudziakowa mówi o cmentarzyskach w Ziemi Chełmińskiej: „W obu kulturach zmarłych palono na stosie i przepalone szczątki (kości) wkładano do naczyń. Najstarsze chronologicznie cmentarzysko znane jest z miejscowości Nowy Dwór pow. Chełmno, datowane na III—V okresu epoki brązu. Materiały z tego cmentarzyska uległy zniszczeniu w czasie wojny. Na podstawie literatury możemy stwierdzić, że odkryto tam groby płaskie, bez obstawy kamiennej. W grobie umieszczona była przeważnie jedna popielnica. Funkcję popielnic spełniały naczynia dwustożkowate, wazowate lub jajowate. Jako przystawki służyły kubki, dzbany, misy i amfory. W skład wyposażenia wchodziły brązowe pierścionki, brzytwa, pinceta i brązowy haczyk do wędki .” Często naukowcom trudno jest powiedzieć, dla tamtego wczesnego okresu czy naczynia używano takie same są w normalnym gospodarstwie, czy były one wykonywane ze specjalnym wzorem na ceremoniał pogrzebowy.

Goci. Już na początku naszej ery a dokładnie w drugiej połowie Iw. jest zauważona obecność Gotów na południowym brzegu Bałtyku (prof. Gerard Labuda mówi, że tu w okolicach Zalewu Wiślanego przebywali głównie Gepidzi). Obecność Gotów jest odnotowana tak samo jak i obecność Wenedów (ci ostatni lokalizowani byli trochę dalej na północny wschód) na południowym wybrzeżu Bałtyku przez Tacyta w Germanii. Wenedów wielu uczonych traktuje jako pra- Słowian. Pobyt Gotów i Gepidów znaczony jest cmentarzyskami łatwymi do ich znalezienia. Obok cmentarzysk uczeni znajdują ówczesne zasiedlenia Gotów. Takie cmentarzysko Gotów znajduje się w Grzybnicy, inne w Węsiorach, Odrach... Cmentarzysko w Grzybnicy jest z poł. I - pocz. III wieku n.e.

•  
  Kamienne kręgi w Węsiorach
•  
  Kamienne kręgi w Węsiorach

Patrz również zbiory z cmentarzyska w Grzybnicy: [2]

Goci opuszczają swoje miejsca pobytu na dzisiejszym Pomorzu i odchodzą na południowy wschód. Kierują się na Cesarstwo Bizantyjskie. Archeolodzy twierdzą, że pozostaje niemal wyludniony kraj- brak warstw kulturowych z tego okresu. Z kroniki Jordanesa nie można rozczytać tego jako pewnik ale tubylcza ludność prawdopodobnie odeszła z Gotami w zgodzie.

Archeolog, Krystyna Hahuła; Cmentarzysko Gotów w Grzybnicy, [...]...Obecnie wydaje się, że kulturę czerniachowską należy traktować jako konglomerat różnych elementów etnicznych z dużym procentem Gotów, ale też z cała pewnością Wenedów, Sarmatów itd. Zanikanie cmentarzysk środkowopomorskich i kaszubsko- krajeńskich w pierwszej połowie III wieku jest niewątpliwym dowodem na przyłączenie się ludności tubylczej do ekspansji Gotów, którzy i później tworzyli właściwie zlepek różnych etnosów. Wędrówka Gotów ze Skandzy (właściwie Skandii) nad Morze Czarne była niezwykle skomplikowanym procesem kulturowym oraz społecznym i w tym kontekście zasługujące na uwagę jest przetrwanie języka i ciągłość tradycji tego ludu...[...]

Słowianie. Nadszedł od południowego- wschodu nowy żywioł- Słowianie. Słowianie zetknęli się z Gotami bo ludy te przemieszczały się w przeciwnych kierunkach po prostu przez pewien czas sąsiadowali z sobą- walcząc między sobą co jakiś czas. Wielu, bardzo wielu naukowców zajmowało się problematyką Słowian. Przemieszczanie się plemion słowiańskich, ich osiedlenie się w Europie Środkowej nierozerwanie wiąże się z powstaniem Polski. Trzeba tu wymienić takie nazwiska naukowców jak: L. Niederle, Aleksander Brückner, Gerard Labuda, Henryk Łowmiański i inni- wielu naukowców zajmowało się zagadnieniami Słowian.

Stwierdzono, niegdysiejsze istnienie grodu kultury łużyckiej, na wzgórzu dokoła obleganym przez wody Wisły w pobliskim Chełmnie (dokładnie w Kałdusie. Są tam też fundamenty nigdy nie zakończonej budowy katedry. Przecież ta budowla to właśnie dowodne urzeczywistnienie przyjęcia chrztu przez Mieszka I, budowa katedry świadczy o podjętych decyzjach powstania biskupstwa podległego pod Gniezno, jeszcze przed działalnością biskupa misyjnego Prus.

Słowianie preferowali budowę ukrytych na bagnach grodzisk. W niewielkiej odległości od grodziska znajdowały się osady. Ludność z okolicznych osad chroniła się za wałem ziemnym lub ziemno- drzewnym w chwili wystąpienia zagrożenia. W samym Chełmnie (dokładnie w Kałdusie) i w najbliższej okolicy były eksplorowane przez archeologów z Uniwertytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Odnalezione m.in. kabłączki skroniowe nie dają cienia wątpliwości, co do czasu i co do tego, że byli to Słowianie.

Słowianie wykorzystywali często stare konstrukcje obronne pozostałe np. po ludności kultury łużyckiej. Grody obronne kultur łużyckiej czy celtyckiej miały wały obronne, były budowane na wzgórzach, dominowały nad całą okolicą. Niemal wszystkie grody obronne kultury łużyckiej były ponownie "zaadoptowane" przez Słowian.

Prof. Andrzej Kola z UMK w Toruniu zauważa, że są nawet i w późnym średniowieczu budowane jeszcze grodziska i osady. Rejon ziemi chełmińskiej ma wiele jezior. Główne rzeki tego terenu to Wisła, Drwęca i Osa, z mniejszych Lutryna (dopływ Osy) oraz Struga, Łąka, Browina i Bacha. Oprócz jezior i rzek obszar ziemi chełmińskiej pokrywają liczne bagna, moczary i grunty podmokłe, występujące we wszystkich jej częściach. Zarówno moczary, bagna i grunty podmokłe, jak i płaskowyże denno- morenowe stwarzały dogodne warunki obronne, stąd bardzo często w miejscach tych wznoszono osady. Najbliżej Chełmna położone są grodziska:

1. Storiuz
2. Jeleniec
3. Żygląd

Chełmno było (jak i Toruń) miastem zbudowanym z inicjatywy Krzyżaków. Oto kilka fragmentów z publikacji ks. dr Stanisława Kujota. Są to fragmenty opisów dokonanych z zachowanych dokumentów źródłowych:

[...]...Już 7 października r. 1233 wiedział papież Grzegorz IX o zdradzieckiem pojmaniu Chrystyana przez Prusaków, a jeszcze 29 czerwca r. 1232 bawił biskup pruski w Wielkopolsce . W międzyczasie, prawdopodobnie na wiosnę r. 1233, zabrali go poganie w niewolę. Z Krzyżakami i z ludnością miejscową w ziemi chełmińskiej mógł się Chrystyan r. 1232 o zmianę dziesięcin układać. Właśnie wtenczas było to sprawą piekącą, bo pierwsi osadnicy niemieccy osiedlali się w Toruniu i w Chełmnie, kiedy w grudniu r. 1233 już oba miasta były założone i przywilej odebrały....[...]^[7]

[...]...Prosta rzecz, że przynajmniej w czasie wojen obsadzanie miast i wsi w ziemi chełmińskiej ustępowało zupełnie. Przed r. 1283 Krzyżacy wydali tylko wielki przywilej dla Chełmna i Torunia 28 grudnia r. 1233 i dla Radzyna między 1234 a 1238. Oba pochodzą od namiestnika pruskiego Hermana Balke, który między r. 1230 a 1238 urzędował. Ten sam wystawił też pierwszy przywilej dla szlachty polskiej, która by pod Krzyżakami osieść chciała. Przywilej ten został odnowiony r. 1278, albowiem podczas wojny był zginął ...[...] ^[8]

Niemal każdy przewodnik turystyczny o Chełmnie porusza kwestię, czy fara w Chełmnie była budowana z myślą by stała się katedrą chełmińską. Oto co mówi na ten temat cytowany już Stanisław Kujot: [...]...Atoli kościół parafialny w Chełmnie nigdy nie był na katedrę biskupią przeznaczony, albowiem nie prędzej go zaczęto budować, jak około r. 1300; roku 1311 budowano go jeszcze, jak dowodzi zapis uczyniony na ten cel przez Adelheidę Ullmann , a nie prędzej jak r. 1333 był ukończony albo bliski ukończenia, bo biskup sambijski rozporządził tegoż roku, żeby dzwony w katedrze jego królewieckiej na wzór — secundum formam et dispositionem — chełmińskich — Culmensis ecclesie — były sporządzone . Budowla kościoła chełmińskiego zaczęła się tedy spełniać 50 lat później od katedry biskupiej w Chełmży. Zaczęto go od presbyterium, które jest z tego samego czasu, co wschodni szczyt kościoła Ducha św. zbudowanego przy murze miejskim . Kiedy tak rzekome przeznaczenie fary chełmińskiej na katedrę wobec dat chronologicznych się rozwiewa, to już tylko zapiszemy, że i rozmiary jej, bardzo znaczne, w długości 56,74 m., w szerokości 26,89 m. wynoszące, nie są największe w dyecezyi chełmińskiej, kiedy kościół św. Jana w Toruniu ma 65,20 m. długości, a 32,20 m. szerokości ...[...]^[9]

Krzyżacy założyli w innym miejscu miasto Chełmno niż istniejący wcześniej gród o polskiej przeszłości. Powyższy opis o budowie fary chełmińskiej przesądza kwestię o wcześniejszych decyzjach co do lokalizacji miasta. Początki miasta Chełmno (Culm) to okres napływu niemieckich kolonistów- od ok. 1232. (Patrz także: prawo chełmińskie).

Pierwsze lata zaraz po powstaniu miasta przypadają na wojenne wypady oddziałówPrusów. Miasto musiało się bronić, powstawały szkody. To jednak trzeba podkreślić, że lokalizacja miasta na skarpie, nad Wisłą i rzeką Browina dawało dobrą, naturalną pozycję obronną. Krzyżacy organizują handel, miasta jednoczą się w związek- Hanza. Powstaje dobra koniunktura na szybki rozwój miasta. Chełmno jest członkiem handlu od ok. 1300 - 1437 roku. W tym też okresie powstaje niemal cała starówka.

Po przegranej bitwie pod Grunwaldem nadal istnieje organizm państwowy pod rządami Krzyżaków. Duży jest personalny udział Chełmna w powstałym 14 marca 1440 roku Związku Pruskim. Miasto wraca w obszar nakreślony polskimi granicami- po pokoju zawartym w Nowym Korczynie. Po przemarszach wojsk miasto było bardzo zniszczone i nie odzyskało już nigdy swojej starej, wysokiej pozycji.

Przywileje nadane miastu przez Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta poprawiają mieszkańcom poziom życia i dają stabilizację. Biskupi chełmińscy (miasto jest w uposażeniu biskupa do rozbiorów Polski) dostają Chełmno od Aleksandra Jagiellończyka już w 1505 roku. Każdy z biskupów katolickich prowadził politykę skierowaną przeciw protestantom, protestantami byli głównie Niemcy, którzy w tym czasie stąd wyjeżdźają. To prowadzi do uzyskania najwyższego "polskiego" wskaźnika w miastach ziemi chełmińskiej.

Dzięki reformacji powstało w 1554 roku gimnazjum o niezłym poziomie. Rektor Jan Hoppe musiał opuścić Chełmno (otwarcie popierał luteranizm). Po wyjeździe Hoppego znów tworzy się tą szkołę od nowa 1692r.). Powstała Akademia Chełmińska ma status kolonii akademickiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W następnych latach miasto popada niemal w ruinę z powodu problemów gospodarczych.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Chełmno wchodzi w skład Prus. Przejściowo w 1794r. wchodzi do Polski oraz w latach 1807 - 1817 wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego. Było w państwie pruskim do 1920 roku, pełniło funkcję miasta powiatowego.

Polskie społeczeństwo pod pruskim zaborem musi stawić czoła dobrze przemyślanej a jednocześnie niezwkle brutalnej germanizacji. Fryderyk II zakłada korpus kadetów a jest to właśnie miejsce wynaradawiania synów polskiej szlachty. W Chełmnie powstaje w 1837 roku gimnazjum katolickie- w wyniku działań polskich uczniów i działaczy. W 1848 roku powstał Tymczasowy Komitet Narodowy Prus Polskich, natychmiast bo jeszcze w tym samym roku aresztowano członków komitetu. Jest więcej organizacji niż te wymienione, prowadzących walkę o polski charakter tych ziem. Od Wiosny Ludów aż do 80- tych XIXw. Chełmno było bodaj najważniejszym na Pomorzu ośrodkiem wydawniczym. Były to tytuły: "Szkółka Narodowa"- polskie pismo, "Nadwiślanin", potem "Gazeta Toruńska" i inne.

W XIXw. wieku w Chełmnie powstał jedynie niewieli przemysł lokalny. Zbudowane połączenie kolejowe Toruń - Malbork również nie miało zasadniczego znaczenia, nie powodowało ożywienia życia gospodarczego. Trzeba pamiętać, że w tym czasie Wisła jest wykorzystywaną drogą wodną. Prze rokiem 1920 zostaje odnowiona starówka, choć zastąpiono nowym bardziej zniszczone elementy, to jednak zachowano starą, historyczną formę. 22 stycznia 1920 roku do miasta wchodzi wojsko polskie.

Wielu historyków ocenia okres międzywojenny jako niepomyślny dla miasta Chełmna. Ziemia chełmińska a więc i miasta tej ziemi miały obok siebie żyjącą przez stulecia ludność narodowości niemieckiej, polskiej, żydowskiej. W latach 20- tych i 30- tych XXw. miał miejsce wyjazd głównie ludności niemieckiej ale i żydowskiej (w mieście była synagoga z 1842r.). Opuszczająca wówczas miasto ludność to przecież nauczyciele (zawód niezwykle ważny w Chełmnie), handlowcy, kupcy, przemysłowcy, rzemieślnicy, to ludzie dusponujący kapitałem. Taka migracja musi mieć wpływ na gospodarkę, no i miała niekorzystny wpływ. Miasto zdołało jednak założyć sieć elektryczną i dokonać budowy obiektów sportowych i plantów.

Wkroczenie niemieckich wojsk do Chełmna miało miejsce 5 września 1939 roku.

Zburzono synagogę. Wywieziono ludność żydowską do obozów zagłady.

W odległej o 4 km miejscowości Klamry wymordowano w ciągu trwania wojny 2000 Polaków.

Ludności polskiej odebrano majątki i pozbawiono ich warsztatów. Koloniści niemieccy zajęli wcześniej zwolnione miejsca.

W koszarach, w Chełmnie w czasie wojny stacjonowało ok. 5000 żołnierzy Wehrmachtu.

Wojska II Frontu Białoruskiego weszły do miasta 27 stycznia 1945 r., nie były prowadzone walki przy zdobywaniu Chełmna.

Pierwszą po wojnie znaczącą inwestycją było zbudowanie mostu na Wiśle w 1963, dając łatwe drogowe połączenie z Chełmżą i Toruniem. Wybudowano osiedle mieszkaniowe w latach 70- tych XXw.- na tyle daleko, że nie popsuło to widoku na miasto średniowieczne. Niedawno wyremontowano główne, reprezentacyjne ulice miasta (ul. Grudziądzka).