Wielka Gra

Pokój adrianopolski oraz umacniający go traktat Unkiar-Iskielessi, którego tajny protokół wyciekł z tureckich źródeł, w oczach elit Francji i Wlk. Brytanii uczyniły z Turcji Osmańskiej „państwo wasalne”^[1] cara^[a] czy wręcz protektorat, jak to wyraził lord Heytesbury, brytyjski ambasador w Sankt Petersburgu – sułtan stał się „podległy rozkazom cara, jak książęta Indii poleceniom wydawanym przez Kompanię Wschodnioindyjską”^[2]. Oba kraje – a szczególnie Wlk. Brytania – zaczęły dążyć do ograniczenia wpływów rosyjskich. Nie chcąc dopuścić, aby autonomiczna Grecja pozostała kartą przetargową Rosji wobec sułtana, Brytyjczycy opowiedzieli się za grecką niepodległością^[2].

Dalej stopniowa rosyjska ekspansja na tereny obecnego Uzbekistanu i Turkmenistanu była przyczyną niepokoju Brytyjczyków, dla których postępy rosyjskie zagrażały bezpieczeństwu „klejnotu w koronie” Imperium Brytyjskiego – Indii^[3].

Chcąc wzmocnić swoją pozycję w regionie, Brytyjczycy siłą wynieśli do władzy w górskim Afganistanie marionetkowego władcę Szudżę Szaha w 1838 r., jednak z racji powszechnej wrogości i otwartych ataków na żołnierzy na ulicach Kabulu, musieli wycofać swoje siły w 1842 r., ostatecznie tracąc je w całości (około 4500 żołnierzy). Upokorzeni Anglicy musieli tymczasowo powściągnąć swoje ambicje, a Afganistan, szczególnie po powstaniu sipajów, był postrzegany jako państwo buforowe.

W tym samym czasie powolne postępy rosyjskie, które obejmowały ekspansję z Syberii na południe, nabierały rozpędu. W 1865 r. anektowano Chanat Kokandu, w trzy lata później to samo spotkało Samarkandę, a Emirat Buchary został wskutek traktatu pokojowego całkowicie podporządkowany Rosji. Tym samym Rosja stanęła u progu Afganistanu, czego nie omieszkał podkreślić ówczesny brytyjski premier, Benjamin Disraeli, proponując w liście do królowej Wiktorii „oczyszczenie Środkowej Azji z Rosjan i odrzucenie ich aż do Morza Kaspijskiego”.

Gdy w 1878 r. Rosjanie wysłali misję dyplomatyczną do Afganistanu, Anglicy domagali się przyjęcia podobnej misji z ich strony. Gdy emir Szer Ali odmówił, w odpowiedzi do Afganistanu wkroczyła 40-tysięczna armia, rozpoczynając drugą wojnę brytyjsko-afgańską. Gdy Szer Ali zmarł, jego miejsce zajął Abdur Rahman Khan, który podporządkował się brytyjskiej polityce zagranicznej, jednocześnie wykorzystując brytyjskie wpływy do scentralizowania władzy w państwie.

W 1848 r. doszło do konfliktu granicznego między Rosją a Afganistanem, w rejonie afgańskiej oazy Panjdeh, która została (wraz z okolicznymi ziemiami) zajęta przez rosyjskich żołnierzy. Rosjanie podpierali się dawnymi żądaniami terytorialnymi do tego regionu przez anektowany Chanat Chiwy. W efekcie walk rosyjsko-afgańskich omal nie doszło do otwartej wojny między Rosją a Wielką Brytanią, którą jednak ostatecznie udało się zażegnać. Konflikt zakończyła wspólna komisja graniczna, która (bez udziału Afganistanu) postanowiła o zatrzymaniu przez Rosję rejonu Pandjeh.

W latach 1890–1891 Brytyjczycy, podejrzewając Rosjan o próby nawiązania kontaktów z małymi, na wpół niezależnymi państwami w Kaszmirze, zorganizowali wyprawę przeciwko księstwom Hunza i Nagar, podporządkowując je sobie.

W efekcie porozumienia z 1907 r., które podłożyło fundament pod sojusz brytyjsko-rosyjski przeciwko Niemcom, doszło m.in. do podziału stref wpływów w Centralnej Azji. Ustalono, że Afganistan pozostanie pod wpływami brytyjskimi, jednak Brytyjczycy zobowiązali się do utrzymania obecnej władzy, a także do gwarancji co do rosyjskiej granicy z Afganistanem. Persja została podzielona na rosyjską strefę wpływów na północy, brytyjską na południu i pas buforowy pomiędzy. W kwestii Tybetu postanowiono o zachowaniu jego neutralnego statusu jako państwa buforowego, oraz zadecydowano o kontaktach z Lhasą poprzez władze chińskie, które w teorii zachowywały zwierzchność nad Tybetem.

W 1919 r. zamordowany został afgański monarcha Habibullah Khan. Jego syn, Amanullah, odrzucił brytyjską protekcję i zaatakował północną granicę Indii Brytyjskich. Choć sukcesy militarne były skromne, w efekcie traktatu z Rawalpindi Afganistan odzyskał samodzielność w polityce zagranicznej.

Fakt, że rewolucja bolszewicka anulowała większość porozumień międzynarodowych Rosji, doprowadził do ponownego konfliktu o sfery wpływów w regionie. Afganistan pod władzą Amanullaha starał się balansować między tymi państwami, w 1921 r. podpisując traktat o przyjaźni z Rosyjską Republiką Radziecką. Jednocześnie Amanullah przyjmował zarówno muzułmańskich uchodźców z ZSRR, jak i hinduskich nacjonalistów. Przyjął również tytuł padyszacha, chcąc podkreślić swoją chęć rozciągnięcia władzy na wszystkich Pasztunów, także tych po drugiej stronie linii Duranda (granicy między Afganistanem i Pakistanem).

O ile istnienie konfliktu między mocarstwami w tym regionie jest niezaprzeczalne, krytyce poddawana jest popularnonaukowa koncepcja wielkiej gry jako rywalizacji siatek wywiadowczych, rozpowszechniona głównie przez literaturę przygodową.

W Myth and Reality in the Great Game, Gerald Morgan na podstawie analizy dokumentów z okresu Indii Brytyjskich stwierdza, że nie istnieją dowody na istnienie brytyjskiej siatki wywiadowczej w Azji Środkowej. W jego opinii, jeżeli chodzi o rywalizację wywiadowczą, w najlepszym wypadku były to pojedyncze, incydentalne działania ad hoc, a w najgorszym – wszystko to opiera się na plotkach.

Z kolei Malcolm Yapp, w The Legend of the Great Game, stwierdza, że Brytyjczycy terminem wielkiej gry określali bardzo różne rzeczy dotyczące ich ambicji i zainteresowań w Azji. Yapp twierdzi również, że głównym zadaniem, jakie stawiał przed sobą rząd brytyjski w Indiach było wzmocnienie kontroli nad ludnością lokalną, a nie konflikt z carską Rosją.

Termin „wielka gra” został po raz pierwszy użyty w opisanym znaczeniu w 1840 przez brytyjskiego oficera Arthura Conolly’ego^[4] w jego korespondencji z ówczesnym brytyjskim rezydentem w Kandaharze Henrym Rawlinsonem a spopularyzowany przez brytyjskiego pisarza Rudyarda Kiplinga, który opisał ją w powieści przygodowej pt. Kim.

W polskiej literaturze, wzmianki o rywalizacji brytyjsko-rosyjskiej w tym regionie pojawiają się w jednej z książek Alfreda Szklarskiego z serii o Tomku Wilmowskim – Tomek na tropach Yeti.

• Orlando Figes: Wojna Krymska 1853-1856. Ostatnia Krucjata. Oświęcim: Napoleon V, 2018. ISBN 978-83-7889-823-8.