Stanisław Mikołajczyk

Urodził się 1901 w Holsterhausen w ówczesnym powiecie Gelsenkirchen, obecnie dzielnicy miasta Herne, w rodzinie emigrantów z powiatu pleszewskiego, górnika Stanisława i Zofii z domu Parysek^[6]. Ukończył cztery klasy szkoły powszechnej^[7] w Niemczech. W 1908 roku rodzina wróciła do Polski. Stanisław wychował się w okolicach Dobrzycy koło Pleszewa^{[potrzebny przypis]}. Ukończył kurs Szkoły Rolniczej w Swarzędzu oraz kurs Uniwersytetu Ludowego w Dalkach koło Gniezna. W latach 1918–1920 jako ochotnik walczył w powstaniu wielkopolskim i wojnie polsko-bolszewickiej^[8]. Po powrocie z wojska pracował na roli w Strzyżewie^{[potrzebny przypis]}. Był absolwentem Uniwersytetu Ludowego w Dalkach^[9].

W latach 1920–1931 działał w PSL „Piast”, a od 1931 w Stronnictwie Ludowym. W 1927 był współzałożycielem Związku Młodzieży Wiejskiej w Poznaniu, którego został wiceprezesem, od 1928 do 1930 był prezesem, a następnie został prezesem honorowym. W latach 1930–1935 poseł na Sejm RP. W latach 1936–1939 pełnił funkcję prezesa Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych^[8]. W sierpniu 1937 kierował strajkiem chłopskim. Zabicie podczas strajku 41 chłopów wywołało w nim nienawiść do sanacji^[10]. Skazany na cztery miesiące więzienia^[7].

Uczestnik wojny obronnej we wrześniu 1939, po agresji ZSRR na Polskę trafił do obozu internowanych na Węgrzech^[11], następnie na uchodźstwie we Francji i Wielkiej Brytanii. Od 1939 wiceprzewodniczący Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej (substytutu Sejmu na uchodźstwie). Zdecydowany przeciwnik wejścia do rządu w Londynie przedstawicieli ugrupowań sanacyjnych („Nas dzieli krew rozstrzelanych chłopów”). Z tego powodu domagał się też od gen. Sikorskiego usunięcia ze stanowiska dowódcy AK gen. „Grota” Roweckiego jako przedwojennego oficera^[12]. Wicepremier (1941–1943) oraz minister spraw wewnętrznych (jako ten ostatni próbował podporządkować sobie działający w kraju ZWZ co spotkało się ze sprzeciwem gen. Sikorskiego)^[13].

Od lipca 1943 (po śmierci gen. Władysława Sikorskiego) do listopada 1944 premier rządu RP na uchodźstwie. Bezskutecznie usiłował uzyskać porozumienie z ZSRR, dotyczące polskiej granicy wschodniej i z PKWN odnośnie do politycznej przyszłości kraju (nie zdając sobie sprawy, że decyzje ws. granicy wschodniej i tzw. rekompensaty terytorialnej zapadły już na spotkaniu tzw. wielkiej trójki podczas konferencji teherańskiej w 1943, bez wiedzy rządu polskiego)^[8]. Zdaniem Piotra Zychowicza Mikołajczyk jako premier nie prowadził samodzielnej polityki, ulegając zbyt łatwo rządowi brytyjskiemu. Wbrew Naczelnemu Wodzowi gen. Sosnkowskiemu zachęcał dowództwo Armii Krajowej do akcji „Burza” i powstania warszawskiego^[14].

Pod koniec lipca 1944 r. Mikołajczyk udał się z wizytą do Moskwy, gdzie dowiedział się o wybuchu powstania warszawskiego. Przedstawiciele PKWN zaproponowali mu wówczas stanowisko premiera w przyszłym rządzie i 4 ministerstwa dla przedstawicieli rządu emigracyjnego, przy czym warunkiem było odrzucenie Konstytucji kwietniowej^[15].

Mikołajczyk był skłonny udać się do Warszawy po jej wyzwoleniu i utworzyć rząd, w skład którego obok przedstawicieli czterech stronnictw emigracyjnych weszliby także komuniści z PPR. Ten wspólny rząd miałby przygotować wybory do Sejmu. Pomysł premiera spotkał się ze sprzeciwem PPS, prezydenta Raczkiewicza, dowództwa AK i Naczelnego Wodza, generała Sosnkowskiego – ten ostatni groził nawet wypowiedzeniem posłuszeństwa rządowi Mikołajczyka, w razie gdyby premier udał się do Polski w porozumieniu z komunistami. Żądania dymisji Mikołajczyka zostały jednak odrzucone przez Winstona Churchilla. Pod naciskiem polskiego premiera dymisję otrzymał natomiast Sosnkowski, a nowym Naczelnym Wodzem został generał Komorowski, który po upadku powstania znalazł się w niewoli niemieckiej^[16].

O porozumieniu teherańskim dowiedział się podczas konferencji w Moskwie w październiku 1944 z ust Mołotowa w obecności nie tylko Józefa Stalina, ale także, również wtedy przebywającego w Moskwie, brytyjskiego premiera Winstona Churchilla. Wobec odmowy przyjęcia przez rząd ultymatywnych warunków sowieckich, co do oparcia granicy polsko-radzieckiej na linii Curzona, których przyjęcie uważał za konieczne oraz dymisji Naczelnego Wodza Kazimierza Sosnkowskiego, 24 listopada 1944 złożył dymisję z funkcji premiera. Do dymisji podali się również ministrowie Stronnictwa Ludowego.

W czerwcu 1945 uczestnik konferencji moskiewskiej w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, powrócił do Polski. Po konferencji jałtańskiej przystąpił do TRJN jako wicepremier i minister rolnictwa, stając się wkrótce ośrodkiem opozycji wobec komunistów i 'lewego skrzydła' socjalistów. W latach 1945–1947 przywódca Polskiego Stronnictwa Ludowego w kraju i poseł do KRN^[8].

W listopadzie 1945 w czasie zjazdu Polskiego Stronnictwa Ludowego Stanisław Mikołajczyk potępił bratobójcze mordy dokonywane przez Narodowe Siły Zbrojne i nieprzejednaną postawę emigracji^[17].

W sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego (1947) Polskie Stronnictwo Ludowe otrzymało ułamek mandatów, w porównaniu do faktycznej liczby głosów oddanych na swoją listę^[18][19]. Sam Stanisław Mikołajczyk został wybrany na posła na Sejm Ustawodawczy z okręgu warszawskiego^[20]. Został prezesem klubu PSL.

Po politycznym pokazowym procesie Zygmunta Augustyńskiego, red. nacz. „Gazety Ludowej”, organu prasowego PSL, zakończonym skazaniem go na 15 lat więzienia, Mikołajczyk zagrożony aresztowaniem i ostrzeżony przez Bolesława Drobnera o oczekującym uchyleniu immunitetu parlamentarnego, aresztowaniu i grożącej karze śmierci, 17 października 1947 zwrócił się do ambasady Stanów Zjednoczonych o pomoc w ewakuacji za granicę. 20 października 1947 za pośrednictwem urzędników ambasady został dowieziony do Gdyni i przemycony na pokład statku Baltavia, na którego pokładzie opuścił polskie wody terytorialne, udając się następnie do USA^[21].

Po ucieczce na Zachód Stanisław Mikołajczyk został uchwałą Rady Ministrów z dnia 21 listopada 1947 pozbawiony obywatelstwa polskiego^[22]. Przywrócono mu je pośmiertnie 15 marca 1989^[23], zaś 15 sierpnia 2012 w życie weszła nowa ustawa o obywatelstwie polskim, która uznała uchwałę Rady Ministrów z dnia 21 listopada 1947 za nieważną^[24].

Istnieją też spekulacje, iż UB, nie chcąc „likwidować” Stanisława Mikołajczyka, celowo stworzył wokół niego atmosferę, która spowodować miała w nim przekonanie o zagrożeniu życia i konieczności ucieczki. UB w ten sposób „w białych rękawiczkach” pozbył się niewygodnego polityka i mógł go przedstawiać jako zdrajcę i tchórza.

Mikołajczyk nie został przywódcą emigracji, a w kilka lat po przybyciu na Zachód rozszedł się nawet z dotychczasowymi współpracownikami, pozostając w izolacji politycznej^[25].

Pierwszym miejscem upamiętnienia Stanisława Mikołajczyka był wybudowany w 1991 roku obelisk na rynku w Dobrzycy. Tutaj też co roku w grudniu odbywają się Zaduszki Mikołajczykowskie.

W 1996 r. Narodowy Bank Polski wyemitował srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 10 złotych upamiętniającą Stanisława Mikołajczyka^[26].

W 2000 jego prochy zostały sprowadzone do Polski. Został pochowany na cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan w Poznaniu^[27]. Przed Wielkopolskim Urzędem Wojewódzkim w Poznaniu znajduje się pomnik Stanisława Mikołajczyka, a na jego willi przy ulicy Promienistej 6 na poznańskim Ostrorogu Południe znajduje się tablica pamiątkowa^[28].

Postanowieniem prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego z 1 czerwca 2000 „w uznaniu wybitnych zasług dla niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej” został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski^[29].

Spektakl telewizyjny z 2008 O prawo głosu w reżyserii Janusza Petelskiego opowiada historię Stanisława Mikołajczyka^[30].

29 czerwca 1989 w Warszawie na terenie obecnej dzielnicy Praga-Południe jednej z ulic na terenie osiedla Gocław zostało nadanie imię Stanisława Mikołajczyka^[31].

12 listopada 2022 roku odbyła się uroczystość nadania imienia Premiera Stanisława Mikołajczyka rondu na skrzyżowaniu dróg wojewódzkich 434 i 432 w Zbrudzewie pod Śremem^[32].

Żonaty z Cecylię z domu Ignasiak (1900–1951)^[6], którą poślubił 21 października 1924 roku w kościele św. Tekli w Dobrzycy^{[potrzebny przypis]}. Miał syna Mariana^[6]. Ojciec chrzestny dziennikarki Wandy Nadobnik, córki Kazimierza Nadobnika (1913–1981)^[33].

• Rząd Stanisława Mikołajczyka
• Ulica Stanisława Mikołajczyka w Krakowie

• Stanislaw Mikolajczyk: The Rape of Poland: The Pattern of Soviet Aggression. Sampson Low, Martson & Co., LTD., London 1948.
• Stanislaw Mikolajczyk: Le viol de la Pologne. Un modèle d’agression soviétique. Mémoires. Paris, Éditions Plon, 1949.
• Stanisław Mikołajczyk: Gwałt na Polsce, Warszawa 1983. Wyd. „CDN” (drugi obieg).
• Roman Buczek: Stanisław Mikołajczyk. Century Publ. Co., Toronto 1996.
• Janusz Gmitruk: Stanisław Mikołajczyk: trudny powrót. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2002, ISBN 83-87838-59-4.
• Andrzej Paczkowski: Stanisław Mikołajczyk, czyli klęska realisty. Agencja Omnipress, Warszawa 1991, ISBN 83-85028-82-X.
• Zygmunt Augustyński, Władysław Bartoszewski: Dziennikarstwo i polityka, Fundacja DEMOS, Kraków 2009, ISBN 978-83-928122-1-0.
• Profil na stronie Biblioteki Sejmowej

• Stanisław Mikołajczyk. Od kierowcy do premiera w polskieradio.pl