Reinhard Heydrich

Reinhard Heydrich urodził się 7 marca 1904 roku przy Marienstraße 21 w Halle nad Soławą^[3][4]. Był synem Brunona Heydricha, kompozytora, śpiewaka operowego i kierownika konserwatorium muzycznego, oraz jego żony Elisabeth, z domu Krantz, nauczycielki gry na pianinie i gospodyni domowej^[5][6]. Bruno Heydrich jako muzyk i śpiewak operowy zdobył za życia ogólnokrajową renomę oraz rozgłos; był jedną z największych osobistości w Halle, a jego dom był odwiedzany przez liczne znakomite osoby, jak np. hrabia Felix von Luckner czy burmistrz miasta^[7][8]. Heydrich miał dwoje rodzeństwa: starszą o trzy lata siostrę Marię oraz młodszego o rok brata Siegfrieda Heinza^[a][9]. Heydrichowie byli zbyt zajęci pracą w konserwatorium, toteż wychowaniem dzieci zajmowała się głównie piastunka ze Śląska^[10]. Heydrich został ochrzczony 6 października 1904 roku w obrządku rzymskokatolickim; do Kościoła katolickiego należała jego matka, ojciec był ewangelikiem^[b][9]. W młodości uczył się gry na skrzypcach oraz fortepianie, jeszcze przed pójściem do szkoły potrafił czytać nuty^[11][12][13].

Klęska Niemiec w I wojnie światowej przyniosła Heydrichom pogorszenie ich sytuacji materialnej, liczba uczniów konserwatorium znacząco spadła^[14][15]. Po zajęciu Halle przez komunistycznych powstańców wiosną 1919 roku, gdy już słabły walki, Heydrich zaciągnął się do Freikorpsu, choć formalnie rzecz biorąc był na to za młody^[14][16]. Po wywołaniu powstania w Halle przez komunistyczną partię USPD Heydrich również zaangażował się w obronę miasta przy zabezpieczaniu dostaw prądu, gazu i wody^[17]. Jego postawa polityczna ukształtowała się pod wpływem propagandy o „wbiciu noża w plecy”. Należał do nacjonalistycznej i antysemickiej organizacji pod nazwą Niemieckiego Narodowego Związku Ochrony i Obrony^[18][19]. Edukację średnią pobierał w latach 1914–1922 w gimnazjum reformowanym, które kładło nacisk na przedmioty ścisłe, niemiecką literaturę i kulturę, a także nowożytne języki obce^[20][21]. W tym czasie wykazywał duże zainteresowanie chemią i pragnął zostać chemikiem^[21].

W 1922 roku z dobrymi ocenami zdał maturę i 1 kwietnia tegoż roku wstąpił do marynarki wojennej w Kilonii^[22][23]. Szkolenie rozpoczęło się od 6-miesięcznej praktyki na pokładzie pancernika „Braunschweig”^[18][24]. Następnie odbył 3-miesięczne szkolenie na pokładzie żaglowca „Niobe”, a potem służył na krążowniku „Berlin” w okresie lipiec 1923 – marzec 1924^[18][24]. Na krążowniku „Berlin” zetknął się i nawiązał bliższą znajomość z Wilhelmem Canarisem, który lubił przysłuchiwać się jego grze na skrzypcach; Heydrich był regularnie zapraszany do domu Canarisa, gdy jego żona urządzała w domu koncerty kwartetu smyczkowego. Po upływie dwóch lat Heydrich otrzymał awans na chorążego marynarki i został przeniesiony na roczny kurs do szkoły marynarki w Mürwik koło Flensburga^[18][24]. Ostatnim etapem szkolenia oficerskiego był półroczny pobyt na pokładzie pancernika „Schleswig-Holstein”, po którym, w lecie 1926 roku, udał się na rejs szkoleniowy po Atlantyku i Morzu Śródziemnym^[25].

1 października 1926 roku otrzymał awans na podporucznika marynarki wojennej i w pierwszym kwartale tegoż roku wziął udział w kursie oficerów łączności w obsłudze radia i telegrafii bezprzewodowej^[26][27]. Następnie służył jako oficer radiowy do października 1928 roku, kiedy otrzymał awans na porucznika marynarki i podjął pracę w dziale komunikacji Bałtyckiej Stacji Morskiej w Kilonii^[28][29]. Środowisko korpusu oficerskiego marynarki wojennej było prawicowe i nacjonalistyczne, ale w tym okresie Heydrich w ogóle nie był zainteresowany polityką, a wśród kolegów uchodził za liberała^[30].

18 grudnia 1930 roku Heydrich zaręczył się z poznaną niespełna dwa tygodnie wcześniej Liną von Osten, córką dyrektora szkoły wywodzącego się ze zubożałej szlachty holsztyńskiej^[31][32]. Za sprawą przyszłej żony po raz pierwszy zetknął się z ideologią nazistowską^[33]. Wskutek skargi ojca innej dziewczyny, z którą wcześniej był związany, Heydrich trafił przed sąd honorowy, któremu przewodniczył admirał Gottfried Hansen^[34][35]. Heydrich nie wyrażał skruchy i zachowywał się arogancko – gdyby uznał swoje postępowanie za niewłaściwe, wówczas otrzymałby jedynie naganę – sąd więc ocenił jego postępowanie jako „niewybaczalne” i 30 kwietnia 1931 roku admirał Erich Raeder podjął decyzję o usunięciu go z marynarki^[36][37].

Rodzina Heydrichów znalazła się w trudnej sytuacji, gdyż jednocześnie konserwatorium było na skraju bankructwa, Bruno Heydrich po przebytej apopleksji był niezdolny do pracy, brat Heydricha rzucił studia i był bezrobotny, pracę w konserwatorium utraciła jego siostra, niezatrudniony był też mąż siostry; jedyną żywicielką rodziny stała się matka Reinharda Heydricha, Elisabeth^[38][39][40]. Dodatkowo sytuacja gospodarcza Niemiec po krachu nowojorskiej giełdy była bardzo zła, liczba bezrobotnych szybko rosła, trudno było znaleźć pracę^[41]. Wówczas, za radą swej matki chrzestnej, baronowej von Eberstein, i przy pomocy jej syna Karla von Ebersteina, który wtedy był SA-Standartenführerem, Heydrich postanowił szukać zatrudnienia w partii nazistowskiej^[42].

1 czerwca 1931 roku Heydrich wstąpił do NSDAP^[43]. Karl von Eberstein umówił Heydricha i Himmlera na spotkanie oraz napisał temu pierwszemu list polecający^[44]. 14 czerwca Heydrich odbył spotkanie z Heinrichem Himmlerem w jego posiadłości w Waldtrudering. Ten poprosił go o scharakteryzowanie, jak wyobraża sobie działanie służb wywiadowczych, być może dlatego, że von Eberstein zamieścił w liście polecającym nieprawdziwą informację, iż Heydrich jest ekspertem od spraw wywiadu^[43][45]. Możliwe też, że Himmler nie rozróżniał stanowisk Nachrichtenoffizier (oficer łączności) i Nachrichtendienst-Offizier (oficer wywiadu)^[46][47][48]. Tak czy inaczej, Heydrich wywarł duże wrażenie na Himmlerze i ten powierzył mu zorganizowanie wewnątrzpartyjnej służby wywiadowczej^[49]. Miesiąc później Heydrich wstąpił do SS, być może również po to, by przypodobać się przyszłym teściom, którzy w Hitlerze upatrywali „nadziei Niemiec”^{[50][51][52][53]}.

Jednym z jego pierwszych zadań było sortowanie wycinków prasowych^[54][55]. Pod koniec 1931 roku otrzymał do pomocy trzech podwładnych^[54][56]. Przed wyborami komunalnymi z 27 września w Hamburgu, w których naziści zwiększyli swoje przedstawicielstwo w radzie miasta z 3 do 43 radnych, Heydrich brał udział w walkach ulicznych z działaczami Komunistycznej Partii Niemiec^[50][57]. Stopniowo rozszerzał sieć informatorów donoszących o wypowiedziach i działaniach osób wrogich wobec partii nazistowskiej^[58]. W sierpniu powrócił do Monachium i objął ważne stanowisko w Brunatnym Domu – siedzibie partii nazistowskiej^[57].

Wzorując się na wydziale kontrwywiadu armii niemieckiej, przystąpił do tworzenia służby wywiadowczej SS, która później przyjęła nazwę Służby Bezpieczeństwa^[59][57]. Do jej zadań należało gromadzenie informacji na temat przeciwników politycznych, w szczególności działaczy Komunistycznej Partii Niemiec oraz Socjaldemokratycznej Partii Niemiec oraz rozpoznawanie informatorów policji i agentów partii komunistycznej w szeregach NSDAP^[60]. Kartoteka SD była podzielona na różne grupy: komunistów, socjaldemokratów, aktywnych politycznie katolików, konserwatywnych mieszczan, przedstawicieli szlachty wrogich wobec nazistów, masonów i Żydów^[61]. Szpiegowano również członków partii nazistowskiej pod kątem spraw intymnych i finansowych^[62].

W listopadzie 1931 roku udało mu się odkryć pierwszego szpiega Bawarskiej Policji Politycznej i przewerbować go na swoją stronę^[63]. 1 grudnia 1931 roku otrzymał awans na Hauptsturmführera SS^[64]. Do końca grudnia 1931 roku udało mu się umieścić około 50 oficerów łącznikowych w oddziałach SS na terenie Niemiec^[65]. 26 grudnia 1931 roku ożenił się z Liną von Osten w kościele ewangelickim w Grossenbrode nad Morzem Bałtyckim^[66][67]. Wkrótce, zaledwie tydzień po ostatnim awansie, został awansowany przez Himmlera na Sturmbannführera^[66][68].

W lutym 1932 roku policja oldenburska zidentyfikowała i schwytała jednego z agentów Heydricha, szpiegującego w twierdzy Wilhelmshaven – siedzibie dowództwa marynarki niemieckiej. Śledztwo policyjne nie wykazało jednak zaangażowania szefa SD^[69][70]. Pod wpływem tego zdarzenia, i w wyniku zakazania przez władze Republiki Weimarskiej działalności SA i SS, Heydrich zreorganizował podległe sobie służby, które przyjęły przykrywkową nazwę Służby Prasowo-Informacyjnej^[69][71][72]. W połowie 1932 roku został awansowany na Standartenführera^[73].

W lipcu 1932 roku oficjalnie został szefem Służby Bezpieczeństwa Reichsführera SS, dalej jednak rywalizował z osobnymi służbami, np. z Karlem Du Moulin Eckartem, który kierował służbami wywiadowczymi SA^[74][75][76] . SD trapiły jednak nieustanne braki budżetowe^[77]. Pozostał na marginesie wydarzeń politycznych 1933 roku, kiedy partia nazistowska zwyciężyła w wyborach, i nie odniósł bezpośrednich korzyści z przejęcia władzy^[78][79]. 27 stycznia 1933 roku Heydrich został wysłany do Berlina w celu szkolenia sabotażystów, którzy mieli zostać użyci do przejęcia władzy po załatwieniu wszelkich formalności prawnych^[80]. Gdy nazistowski polityk Franz Ritter von Epp objął stanowisko komisarza landu w Bawarii, Heydrich i jego ludzie zabezpieczali przejęcie władzy^[81].

W marcu 1933 roku Himmler został prezydentem policji w Monachium (i wkrótce w całej Bawarii), a jego przyboczny Heydrich został kierownikiem Wydziału Politycznego. Przystąpił do rozbudowywania bawarskiej policji politycznej i uczynił z niej narzędzie terroru^[82][83]. Do kwietnia 1933 roku aresztowano 10 tysięcy osób, a w tym wielu Żydów^[84]. Początkowo aresztowano głównie komunistów i socjaldemokratów, później duchownych katolickich, a następnie Żydów, choć tylko działaczy politycznych^[85][86]. W Dachau niedaleko Monachium otwarto ośrodek penitencjarny (później przekształcony w obóz koncentracyjny), przeznaczony dla osób o wrogich wobec nazistów poglądach politycznych, mający służyć rozbijaniu wrogich partii politycznych i zastraszaniu ich działaczy^[87][88]. Do stycznia 1934 roku internowano w nim ponad 16 tysięcy osób; zwykle poddawano osadzonych ciężkiemu biciu^[89].

W okresie jesień 1933 roku – lato 1934 formacji SS udało się przejąć kontrolę nad policją polityczną w większości niemieckich landów^[90]. Pod koniec 1933 roku Himmler i Heydrich uzyskali władzę nad policją na terenie całej Rzeszy z wyjątkiem Prus^[91]. Heydrich starał się, aby esesmani stojący na czele lokalnych policji politycznych w landach niemieckich pracowali jednocześnie na rzecz SD^[92]. 22 kwietnia 1934 roku Heydrich został mianowany kierownikiem Gestapo – policji politycznej całych Niemiec; pozostał jednocześnie zwierzchnikiem SD. W związku z nominacją przeniósł się do Berlina^[93][94]. Od 6 czerwca 1934 roku SD stało się jedynym organem wywiadowczym w obrębie NSDAP^[95][96][97]. W lipcu tegoż roku SD przejęła również zadania związane z kontrwywiadem^[98].

Na początku lat 30. sytuacja gospodarcza Niemiec, choć powoli się polepszała, nadal była zła, toteż w niemieckim społeczeństwie wciąż istniało duże rozczarowanie i w tej sytuacji działalność SA, głoszącej populistyczne hasła i obietnicę drugiej rewolucji, groziła wybuchem nowych niepokojów społecznych^[99]. Szef SA, Ernst Röhm, dążył ponadto do „zakwestionowania wiodącej roli Reichswehry” w obronie narodowej^[99]. Hitler obawiał się wojny domowej i w tej sytuacji postanowił zlikwidować przywódców SA^[100]. Nie jest jasne, do jakiego stopnia Heydrich przyczynił się do podjęcia przez Hitlera decyzji o fizycznej likwidacji przywódców SA, bowiem większość dokumentów zniszczono niedługo po spisku, wiadomo jednak, że odegrał kluczową rolę w organizacji zbrodni^[101][102].

Heydrich, jako szef Gestapo, gromadził materiały obciążające kierownictwo SA^[99]. Wspólnie z Himmlerem stworzył listę nazwisk ludzi, którzy mieli zostać zlikwidowani^[103][104]. Gestapowscy siepacze zamordowali około 200 osób, w tym Röhma i Strassera^[103]. Zginęli także Herbert von Bose (sekretarz von Papena), Edgar Julius Jung (intelektualista neokonserwatywny), a także generał Kurt von Schleicher (poprzednik Hitlera na stanowisku kanclerza Niemiec)^[105]. Heydrich nakazał zamordowanie niemieckiego polityka katolickiego Ericha Klausenera i upozorowanie jego samobójstwa z powodu jego wystąpień antynazistowskich^[106][107]. W wyniku akcji SS i SD uniezależniły się od SA^[108][109]. 30 czerwca 1934 roku Heydrich został mianowany Gruppenführerem^[110][111]

Jako szef Gestapo Heydrich dążył do rozszerzenia uprawnień kierowanej przez siebie organizacji kosztem Abwehry, z czego wielokrotnie powstawały konflikty wewnętrzne^[112]. Sytuacja poprawiła się, gdy szefem Abwehry został Wilhelm Canaris, z którym Heydricha łączyły bliskie relacje w życiu osobistym^[113][114]. 17 stycznia 1935 roku Heydrich i Canaris sformułowali umowę, która regulowała zakresy obowiązków Abwehry, Gestapo i SD^[115][116]. Abwehra miała zajmować się wywiadem i kontrwywiadem wojskowym, SD – wywiadem politycznym, natomiast Gestapo miała służyć za organ wykonawczy i badać sprawy z paragrafu 163 StPO dotyczącego zdrady państwa^[117][115].

Około 1935 roku cała opozycja komunistyczna w Niemczech została zdławiona, tak więc minister spraw wewnętrznych III Rzeszy, Wilhelm Frick, uznał, iż nadszedł czas na zniesienie pozaprawnych środków represjonowania, czemu skutecznie sprzeciwiał się Heydrich^[118]. Dążąc do rozszerzenia swej władzy i uzasadnienia istnienia permanentnego państwa policyjnego, doszedł do przekonania, że konieczne jest rozszerzenie definicji wrogów nazizmu^[119]. W tym celu publikował artykuły w piśmie „Das Schwarze Korps”, wydane później w książce Wandlungen unseres Kampfes, gdzie głosił, że konflikt z wrogami Niemiec wszedł w najtrudniejszą i decydującą fazę^[120]. Za głównych wrogów uznawał światowe żydostwo, światową masonerię i „politykujące” duchowieństwo^[120]. Bolszewizm uważał za fasadę, która była „celowym wytworem żydostwa”^[121]. W ciągu całego trwania III Rzeszy niemiecka policja działała w warunkach permanentnego stanu wyjątkowego^[122].

17 czerwca 1936 roku Himmler został mianowany przez Hitlera szefem niemieckiej policji^[123]. Kilka dni po nominacji zreorganizował podległe sobie służby: połączył Gestapo oraz policję kryminalną (Kripo) na terenie całej III Rzeszy w jeden urząd – Sicherheitspolizei – nad którym kierownictwo powierzył Heydrichowi w dniu 26 czerwca^{[123][124][125]}. SiPo i SD były administracyjnie odrębne, ale miały wspólnego szefa w osobie Heydricha, który kierował również Grenzpolizei oraz policją obrony (Abwehrpolizei)^[126][127]. W ten sposób Heydrich został szefem dwóch nazistowskich instytucji, które były odpowiedzialne za większość zbrodni popełnionych w Niemczech i okupowanej Europie w ciągu kilku następnych lat^[128].

W wyniku dokonanej przez Himmlera restrukturyzacji policja niemiecka została scentralizowana, władze związkowe przestały mieć kontrolę nad tą instytucją w poszczególnych landach, a aparat represji politycznej znalazł się w rękach radykalnych ideologów nazistowskich; policja i SS znalazły się pod jednym kierownictwem Himmlera^[118]. Heydrich na wysokie stanowiska w policji mianował funkcjonariuszy SD albo też starał się werbować oficerów policji w szeregi podległych sobie służb^[123]. Dążył także do tego, aby apolityczną kadrę pracowników administracji państwowej zastąpić kadrą wyselekcjonowaną na podstawie cech rasowych i zaangażowania ideologicznego^[129]. 1 lipca 1937 roku Heydrich formalnie rozdzielił częściowo pokrywające się zakresy obowiązków SD i Policji Bezpieczeństwa; SD miała zajmować się istotnymi kwestiami bezpieczeństwa państwa, natomiast Gestapo miało działać jako jej organ wykonawczy i ścigać przestępstwa polityczne^[130].

Jednym z zadań SD było sporządzanie planów – nazywanych „rozwiązaniami” – zmian organizacji politycznej, ekonomicznej, rasowej i klasowej podbitych krajów^[131]. Istotą tego rodzaju planów było wymordowanie klas rządzących, wrogów ideologicznych i Żydów, a także przejęcie kontroli nad gospodarką kraju oraz eksploatacja ekonomiczna na potrzeby III Rzeszy^[131]. Stosowanymi środkami miały być głód, niewolnicza praca, sterylizowanie oraz stosowanie środków chemicznych^[131]. W każdym z nowo przyłączonych terenów SD miała takie same zadania, jak w III Rzeszy, czyli zapewnienie bezpieczeństwa życia politycznego^[132].

W 1938 roku reputacja Heydricha i kierowanych przezeń służb została poważnie naruszona w oczach niemieckiej opinii społecznej wskutek afery Blomberga-Fritscha^[133]. Heydrich przedstawił Hitlerowi „dowody” – w rzeczywistości opierające się na fałszywych zeznaniach berlińskiego kryminalisty – na penalizowany w III Rzeszy homoseksualizm Wernera von Fritscha, głównego konkurenta Göringa na stanowisko naczelnego dowódcy wojsk lądowych^[134]. Fritsch został zwolniony z wszystkich obowiązków, lecz gdy stanął w marcu 1938 roku przed trybunałem wojskowym, wydało się, że jedyny świadek pomylił osoby, a do tego już wiele miesięcy wcześniej poinformował o tym Gestapo^[135]. Fritsch został zrehabilitowany, lecz nie przywrócono go na stanowisko naczelnego dowódcy wojsk lądowych^[136]. Generał Ludwig Beck domagał się dymisji Heydricha, istniały nawet niezrealizowane plany puczu wojskowego i ataku na siedzibę Gestapo^[137]. Sprawa jednak ucichła wobec Anschlussu Austrii^[137].

27 września 1939 roku, po złączeniu Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, utworzono Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, na którego czele stanął Heydrich^[138]. Zamiarem Himmlera było zintegrowanie służb bezpieczeństwa i formacji SS^[139]. Celem nowego organu było nie tylko ściganie przestępców pospolitych, lecz także tropienie wewnętrznych wrogów politycznych i rasowych^[138]. RSHA było głównym organem realizacji koncepcji nazistowskich i centralną organizacją terroru nazistowskiego^[140]. Heydrich pragnął w ten sposób uniezależnić się finansowo od NSDAP na rzecz skarbu państwa^[141]. Przychylił się przy tym do koncepcji, że SiPo należy wcielić do SD (a nie na odwrót), a tym samym kierownictwo przyszłego, zintegrowanego organu powierzyć ludziom wysoce zaangażowanym ideologicznie i politycznie, nie zaś fachowym prawnikom dobieranym na zasadzie kompetencji^[142].

12 marca 1938 roku wojska niemieckie weszły na teren Austrii; Heydrich otrzymał rozkaz dokonania pierwszej fali aresztowań i czystek kadrowych w austriackiej policji^[143]. Jego zadaniem było wyeliminowanie opozycji i innych osób mogących być zagrożeniem dla władzy nazistów; aresztowano 21 tysięcy osób, m.in. byłych członków rządu Schuschnigga, komunistów, emigrantów niemieckich oraz czołowych działaczy Heimwehry^[144]. SS utworzyła wówczas obóz koncentracyjny w Mauthausen niedaleko Linzu^[145]. Dokonano licznych ataków na wiedeńską społeczność żydowską oraz nadzorowanych przez Gestapo grabieży mienia żydowskiego^[146]. Terror wobec Żydów z biegiem czasu nasilał się, wielu zmuszono do wyrzeczenia się majątku biciem i zmuszono do emigracji lub deportowano^[147]. W kwietniu z powodów wizerunkowych Heydrich nakazał prowadzenie „cichego terroru” w formie nocnych aresztowań i ograniczenia wolności prasy^[148].

Heydrich poinformował telegraficznie Heinricha Müllera, że w nocy dojdzie do wystąpień antyżydowskich i wydał polecenie, aby nie dopuszczać się rabunku wobec Żydów i nie wszczynać dochodzeń kryminalnych wobec sprawców pogromów^[149]. Tej nocy zabito około 100 Żydów, a około 30 tysięcy aresztowano i wysłano do obozów koncentracyjnych^[150]. Skala wystąpień zaskoczyły kierownictwo SS, sam Heydrich pragnął zorganizować systematyczne wypędzanie Żydów i nazajutrz po pogromie zaproponował utworzenie Centralnego Urzędu ds. Emigracji Żydów i wezwał do przyspieszenia emigracji Żydów z Niemiec^[151]. Po nocy kryształowej Heydrich otrzymał rozkaz scentralizowania i skoordynowania działań w „kwestii żydowskiej”^[152]. Na konferencji zwołanej przez Göringa w Ministerstwie Rzeszy ds. Lotnictwa w dniu 12 listopada, Heydrich zaproponował, aby bogaci Żydzi finansowali wyjazd ubogich Żydów; perspektywę czasową określił na co najmniej 10 lat^[153]. W dniu 4 lipca 1939 roku wszyscy Żydzi zostali przymusowo wcieleni do Zrzeszenia Żydów w Niemczech (Reichsvereinigung der Juden in Deutschland), co umożliwiło Heydrichowi bezpośrednie nadzorowanie nad organizacjami żydowskimi w Niemczech^[154].

Brak reakcji krajów zachodnich na zajęcie Austrii i remilitaryzację Nadrenii zachęcił Hitlera do kontynuowania ekspansjonistycznej polityki^[155]. W 1938 roku Heydrich zaczął przygotowywać plany operacyjne dla Służby Bezpieczeństwa i SiPo mające na celu „zabezpieczanie aspektów życia politycznego”^[155]. Powstała lista osób do aresztowania obejmująca niemieckich emigrantów, czeskich komunistów i socjaldemokratów, Żydów, księży oraz członków Czarnego Frontu(inne języki)^[155]. W końcu lata 1938 roku oba kraje ogłosiły powszechną mobilizację^[156]. W celu realizacji wcześniejszych planów dotyczących aresztowań, Heydrich utworzył dwie Grupy Operacyjne (Einsatzgrupen)^[156]. Do wojny nie doszło, bowiem Wielka Brytania, Francja i Włochy zgodziły się na aneksję Kraju Sudetów w zamian za zagwarantowanie przez Hitlera zakończenia polityki ekspansjonistycznej^[156]. Heydrich ograniczył więc działania do Kraju Sudetów; aresztowano ponad 10 tysięcy Czechów i Niemców uznanych za „wrogów Rzeszy”, z czego około 7 tysięcy wywieziono do obozów^[157]. Heydrich towarzyszył Hitlerowi, gdy na zamku w Hradczanach wywieszano flagę ze swastyką^[158].

Gestapo i SD pod kierownictwem Heydricha zaczęły przygotowywać się do wojny z II Rzeczpospolitą od wiosny 1939 roku^[159]. W maju Heydrich otrzymał od Hitlera za pośrednictwem Himmlera instrukcje dotyczące swoich przyszłych zadań w Polsce, polegających na zneutralizowaniu potencjalnych ośrodków oporu i zniszczeniu klas uważanych za źródła polskiego nacjonalizmu^[159]. W ramach Operacji Tannenberg sporządzono listę zawierającą nazwiska 61 tysięcy Polaków. Znaleźli się na niej uczestnicy powstań, którzy walczyli z Niemcami na Górnym Śląsku, nacjonalistyczni politycy, komuniści, masoni, Żydzi i najważniejsi duchowni katoliccy – mieli oni zostać aresztowani lub zamordowani na miejscu^[160]. Heydrich podjął następnie decyzję o utworzeniu i przyszłym rozmieszczeniu czterech Grup Operacyjnych – Einsatzgruppen – w łącznej liczebności 2 tysięcy funkcjonariuszy^[161]. Einsatzgruppen, postępując za regularnymi oddziałami Wehrmachtu, miały likwidować warstwy przywódcze narodu polskiego i „elementy wrogie Rzeszy”^[162].

SD otrzymała zadanie zainscenizowania incydentów granicznych w celu uzyskania pretekstu do ataku III Rzeszy na II Rzeczpospolitą. Heydrich osobiście wyznaczył grupę złożoną z kilku funkcjonariuszy pod dowództwem Alfreda Naujocksa do zaatakowania niemieckiej radiostacji w Gliwicach^{[163][164][165]}. Po wybuchu wojny w dniu 1 września 1939 roku, postępujące za Wehrmachtem oddziały SS dokonywały aktów terroru na nieznaną dotąd skalę^[166]. Einsatzgruppen, których głównym celem była likwidacja partyzantki, posiadały znaczną swobodę w eliminacji wrogów III Rzeszy, których rozstrzeliwano na miejscu lub wysyłano do obozów koncentracyjnych^[167]. Funkcjonariusze mieli rozkaz mordowania arystokratów, księży, ludzi nauki, wyższych urzędników i oficerów oraz nacjonalistów^[168][169]. Pośród zamordowanych było wielu Żydów, choć rozkaz mordowania członków tego narodu nie został jeszcze wydany^[170]. Przygotowany przez SD plan zakładał „wymazanie narodu polskiego z mapy”^[171]. W dniach 3–13 września Heydrich wspólnie z Himmlerem dokonał inspekcji działających w zachodniej Polsce Einsatzgruppen, a następnie nakazał radykalizację działań i podejmowanie „najostrzejszych środków”^[172]. W rozporządzeniu administracyjnym z 21 września 1939 roku Heydrich ustalił ogólne zasady prześladowania Żydów w Polsce^[173].

W związku z planowanym na 25 października zastąpieniem administracji wojskowej administracją cywilną, Heydrich w dniu 14 października nakazał zlikwidowanie w ciągu dwóch tygodniu „polskiej warstwy przywódczej”, a tym samym przeprowadzenie drugiej fali aresztowań i egzekucji^[174]. Dotyczyły one głównie polskich nauczycieli, naukowców, wojskowych i członków organizacji nacjonalistycznych; łączna liczba ofiar, wedle ocen SS, wynosiła około 20 tysięcy Polaków^[175]. W kwestii polityki żydowskiej Heydrich zaproponował, aby część polskich Żydów zamieszkujących tereny przyłączone do III Rzeszy wysyłać do miejskich gett w celu późniejszego przesiedlenia, a część natychmiast deportować do radzieckiej strefy okupacyjnej^[176].

22 czerwca 1941 roku ruszył atak III Rzeszy na ZSRR^[177]. W ślad za 3-milionową armią Wehrmachtu podążyły Einsatzgruppen; Himmler i Heydrich postanowili osobiście nadzorować ich działanie, więc 30 czerwca obaj udali się do Grodna i Augustowa^[178]. Einsatzgruppen nie były podporządkowane Wehrmachtowi i w wykonywaniu zadań specjalnych miały wolną rękę^[179]. Esesmani mordowali komunistów i członków partii wszystkich szczebli^[180]. Heydrich skrytykował „bierność” w działaniu oddziałów SS i nakazał „wykazywanie się własną inicjatywą”^[181]. Istnieje uzasadnione domniemanie, że Heydrich wydał ustny rozkaz mordowania wszystkich Żydów, niezależnie od tego, czy są członkami partii komunistycznej, czy nie^[182][183]. Wiadomo, że zachęcał też do podżegania miejscowej ludności oraz organizacji antykomunistycznych do pogromów Żydów mieszkających na nowo zdobytych terenach sowieckich^[c][d][184]. Do końca 1941 roku zamordowano ponad pół miliona Żydów, dzienna liczba ofiar sięgała kilku tysięcy osób^[185]. Na początku 1942 roku, w związku z zatrzymaniem ofensywy wojsk hitlerowskich i groźbą utraty terenów wschodnich, Heydrich nakazał zacieranie śladów ludobójstwa, np. poprzez niszczenie fotografii egzekucji i masowych grobów lub wymordowanie tysiąca więźniów obozów koncentracyjnych zajmujących się wykopywaniem zwłok^[186].

Autorstwo planów dotyczących „rozwiązania kwestii żydowskiej” należy do ściśle współpracujących Himmlera i Heydricha^[187][188]. W pierwszych latach istnienia III Rzeszy, Gestapo i SD nie odgrywały znaczącej roli w antyżydowskiej polityce nazistów. Heydrich koncentrował się głównie na komunistach i socjaldemokratach; do 1935 roku podległe mu służby zajmowały się jedynie sprawowaniem nadzoru nad organizacjami żydowskimi i egzekwowaniem antyżydowskich przepisów^[189]. Z biegiem czasu Heydrich coraz intensywniej zajmował się sprawami mniejszości żydowskiej i stał się jedną z głównych osób zajmujących się tym zagadnieniem^[190]. W miarę wzmagania się prześladowań wobec Żydów, Gestapo i SD coraz mocniej występowało przeciwko asymilacji Żydów i coraz silniej popierało ich emigrację^[191]. Heydrich początkowo był przeciwny użyciu siły i chciał raczej ograniczać uczestnictwo Żydów we wszelkich przejawach życia publicznego^[192].

Popierał powstanie państwa żydowskiego i wolał syjonistów od zwolenników asymilacji, co wyraził przykładowo w książce Wandlungen unseres Kampfes^[193][194]. Wbrew stanowisku Ministerstwa Spraw Zagranicznych, które uznawało utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie za niezgodne z interesami III Rzeszy, SD czyniło własne starania w tym kierunku^[195]. W latach 1933–1937 władze niemieckie pozwoliły wyemigrować 24 tysiącom Żydów, ale przełom nastąpił na początku 1938 roku, kiedy w dniu 1 lutego Hitler wyraził zgodę na popieranie emigracji żydowskiej do Palestyny^[196]. Radykalna niemiecka polityka emigracyjna spotykała się z zadowoleniem syjonistycznej organizacji Hagana^[196]. Po Anschlussie Austrii, z pomysłu Eichmanna, będącego w SD referentem ds. żydowskich, konfiskowano majątki zamożnych Żydów, i z zawłaszczonych pieniądze finansowano emigrację zagraniczną Żydów; w ten sposób do jesieni 1938 roku wypędzono z Austrii 45 tysięcy Żydów^[197].

W październiku 1938 roku Heydrich nakazał aresztować 15 tysięcy polskich Żydów, którzy przebywali w Niemczech, i siłą wydalić ich za niemiecko-polską granicę^[198]. 12 listopada 1938 roku na międzyresortowym spotkaniu prowadzonym przez Göringa Heydrich naciskał na zakazanie Żydom wstępu do transportu publicznego, szkół, szpitali i wszelkich miejsc, gdzie mogliby kontaktować się z Niemcami; Göring w odróżnieniu od Heydricha uważał, że podobne środki należy wprowadzać stopniowo^[199].

Wedle relacji wdowy po nim, Kristallnacht była zaskoczeniem dla Heydricha^[200]. Poprosił Himmlera o wskazówki i rozkazy, a ten nakazał, aby SS i Gestapo „nie mieszało się”^[201]. Himmler i Heydrich obaj bardzo ostro skrytykowali wystąpienie Goebbelsa, które doprowadziło do wystąpień antyżydowskich tamtej nocy i zdaniem niemieckiego historyka Günthera Deschnera zrozumieli wówczas, że koncepcja cichej emigracji nie powiedzie się^[202]. Heydrich miał wyrazić opinię, że Kristallnacht była „najgorszym ciosem dla państwa i partii od 1934 roku”, gdyż była sprzeczna w nazistowską praktyką bezgłośnego, biurokratycznego terroru^[203]. Jedną z konsekwencji nocy kryształowej było rozszerzenie władzy kierowanego przez Heydricha aparatu policyjnego^[154].

24 stycznia 1939 roku Göring zarządził, że emigracja żydowska ma być popierana, a w ministerstwie spraw wewnętrznych, zgodnie z propozycją Heydricha, ma powstać Centrala ds. Emigracji Żydowskiej (taka jak wcześniej powstała w Austrii), której rolą będzie pośredniczenie między urzędami zajmującymi się usuwaniem Żydów z Niemiec^[204][205]. Kierownictwo nad ową instytucją objął Heydrich z nominacji Göringa^[204]. W lipcu 1939 roku zastąpiono Centralę ds. Emigracji Żydowskiej nowo utworzonym Zjednoczeniem Żydów Rzeszy Niemieckiej, w którym uczestnictwo było dla Żydów przymusowe, i które miało zajmować się „popieraniem emigracji Żydów”^[206]. W 1938 roku wyemigrowało 40 tysięcy Żydów, a w 1939 – 78 tysięcy^[207].

Po wygranej wojnie z Polską, na spotkaniu, w którym wzięli udział Hitler, Himmler, Heydrich i Forster w dniu 20 września 1939 roku postanowiono, że wszyscy pozostający w obrębie III Rzeszy Żydzi zostaną w ciągu roku deportowani na tereny przyszłego Generalnego Gubernatorstwa, natomiast polscy Żydzi zostaną zgromadzeni w miejskich gettach; skupiska Żydów miały znajdować się blisko węzłów kolejowych w celu „łatwiejszego osiągnięcia przyszłych celów”^[208][209]. Planowano również wysiedlenie Żydów na tereny na południowy zachód od Lublina i utworzenie tam państwa żydowskiego ze stolicą w Nisku^[210]. Przesiedlono tam około 93 tysięcy Żydów, ale projekt ten został zarzucony, gdy Hans Frank zainterweniował u Göringa i ten w dniu 24 marca 1940 roku zabronił dalszych deportacji do Generalnego Gubernatorstwa. Heydrich podjął zatem wysiłki zwiększenia emigracji Żydów z terenu III Rzeszy^[211][212].

Dekret Heydricha z 24 kwietnia 1940 roku głosił, że emigracja „ma się nasilać także w czasie wojny”^[213]. Taki sam rozkaz wydał zastępca Heydricha, Walter Schellenberg, w dniu 20 maja 1941 roku^[213]. Możliwość emigracji z terenów kontrolowanych przez nazistów została wstrzymana ze skutkiem natychmiastowym w dniu 23 października 1941 roku na rozkaz Himmlera działającego w porozumieniu z Heydrichem. Oznaczało to, że wszyscy europejscy Żydzi mieli zostać objęci „ostatecznym rozwiązaniem”, którego ostateczny kształt nie był jeszcze znany^[213][214]. Do tego czasu około ⅔ Żydów z obszarów Rzeszy Wielkoniemieckiej zdążyło opuścić jej tereny – ze Starej Rzeszy 300 tysięcy, z Austrii – 130 tysięcy, a z Czech i Moraw – 70 tysięcy^[215]. Gdyby ta polityka była kontynuowana, w ciągu roku lub dwóch wszyscy Żydzi wyemigrowaliby z terenów niemieckich^[208].

W czerwcu 1940 roku Heydrich pisał w liście do Göringa, że „problem” żydowski na terenach okupowanych przez nazistów, zamieszkiwanych przez około 3 i ¼ miliona Żydów, nie może być rozwiązany przez emigrację^[216]. W tymże miesiącu Heydrich poinformował Ribbentropa, że kwestia żydowska z ponad trzema milionami Żydów nie może już zostać rozwiązana poprzez emigrację, ale wymaga „rozwiązania terytorialnego”^[217]. W nazistowskich kręgach władzy zaczęła zyskiwać popularność koncepcja, aby Żydów zesłać na Madagaskar i utworzyć tam rezerwat pod „aryjską kontrolą”; organizacją przedsięwzięcia miał się zająć Heydrich^[216]. Na wyspę planowano zesłać 4 miliony Żydów w ciągu 5 lat^[216]. Plan krótkoterminowy zakładał zesłanie Żydów do Generalnego Gubernatorstwa, a długoterminowy – na Madagaskar^[218][219]. Projekt ten – będący kolejnym przejawem radykalizacji stanowiska nazistów wobec Żydów – został zarzucony ze względu na brak traktatu pokojowego z Wielką Brytanią i brak możliwości zabezpieczenia szlaków morskich prowadzących z Europy na Ocean Indyjski^[220].

Pod koniec 1940 roku Hitler nakazał Heydrichowi pracę nad pierwszym szkicem projektu „ostatecznego rozwiązania”, które miało być zrealizowane po zakończeniu wojny. W dniu 24 stycznia 1941 roku Heydrich przedstawił swoją propozycję Göringowi (jej dokładna treść nie jest znana)^[221]. 26 marca 1941 roku Heydrich i Göring omawiali projekt „rozwiązania kwestii żydowskiej” i propozycje tego pierwszego ze stycznia tegoż roku^[222][223]. 31 lipca tegoż roku Göring – podpisując dokument napisany przypuszczalnie przez Eichmanna i którego zamysł powstał w RSHA – udzielił Heydrichowi pisemnego upoważnienia do opracowania „pełnego rozwiązania kwestii żydowskiej w niemieckiej strefie wpływów w Europie” i 15 października ruszyły masowe deportacje z terenu Rzeszy^{[224][225][226][227]}. Szczegóły rozmowy Göringa i Heydricha z tego dnia nie są znane i nie jest jasne, co wówczas miało być treścią tego „ostatecznego rozwiązania”; historycy spierają się, czy były to jeszcze przesiedlenia, czy już eksterminacja^[228][229]. Wiadomo, że nakładał na Heydricha odpowiedzialność za przygotowania organizacyjne, techniczne i materialne, a na urzędy posiadające kompetencje w zakresie spraw żydowskich – obowiązek współdziałania z Heydrichem^[230]. Zdaniem brytyjskiego historyka Padfielda można go uważać za cezurę wyznaczającą granicę między żywiołowymi pogromami a systematycznym ludobójstwem^[231]. Jak podaje Gerwarth, „niektórzy historycy” twierdzą, że pod koniec października 1941 roku władze nazistowskie zarzuciły politykę brutalnych wysiedleń i przypadkowych mordów na rzecz systematycznej eksterminacji^[232]. Deschner uważa, że decyzja fizycznej likwidacji Żydów w Europie zapadła w listopadzie 1941 roku^[229].

Po ataku III Rzeszy na ZSRR, do końca 1941 roku Niemcy – głównie Einsatzgrupen – wymordowali na terenie państwa sowieckiego od 500 do 800 tysięcy Żydów^[185]. Ponieważ rozstrzeliwania były kosztowne i często negatywnie odbijały się na zdrowiu psychicznym nazistowskich oprawców, Heydrich polecił w RSHA wyszukanie nowych środków masowego mordu, które byłyby szybsze i „bardziej humanitarne”^[233]. W październiku 1941 roku zaproponowano wykorzystanie tzw. Gaswagen, w których truto ludzi gazem, jednak nie wykorzystano tej opcji na dużą skalę^[233]. W Bełżcu rozpoczęto eksperymenty nad stacjonarnymi urządzeniami do gazowania ludzi^[234], w Oświęcimiu natomiast – nad zabijaniem ludzi za pomocą cyklonu B^[235]. Początkowo środki te miały jedynie służyć egzekucjom na froncie wschodnim w czasie wojny z ZSRR oraz zrobieniu miejsca dla Żydów deportowanych z III Rzeszy^[235][232]. Trwające już ludobójstwo było ukrywane przed narodem niemieckim, ale agendy aparatu państwowego otrzymywały od Heydricha raporty na temat działalności Einsatzgruppen^[236].

20 stycznia 1942 roku odbyła się organizowana i kierowana przez Heydricha konferencja w Wannsee, na której ustalono „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”^{[237][238][76] [239]}. Ludobójstwo już trwało, od 1939 roku w Polsce i od 1941 w Związku Sowieckim działały Einsatzgruppen, których zadaniem było eksterminowanie ludności niegermańskiej, funkcjonowały już obozy zagłady, w sierpniu 1941 roku po raz pierwszy użyto w Auschwitz cyklonu B^[240]. Decyzje dotyczące Zagłady Żydów już zapadły przed konferencją w Wansee^[241]. Celem konferencji miało być ustalenie „wspólnego stanowiska władz centralnych” w kwestii ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej i skoordynowanie działań nazistowskich urzędów zajmujących się tym zagadnieniem^{[242][243][244]}. Na konferencji zapadły decyzje dotyczące ostatecznego wymordowania narodu żydowskiego^[245]. Wzięli w niej udział nazistowscy oficjele odpowiedzialni za „sprawy żydowskie”, szefowie departamentów i policji, wysocy oficerowie SS, w sumie 14 osób^[237][242]. Heydrich stwierdził, iż jemu przysługuje pierwszeństwo w opracowywaniu ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej^[239]. Adolf Eichmann opracował koncepcję konferencji i sporządził z niej protokół^[237]. Trwała około półtorej godziny^[246]. Większość propozycji Heydricha została przyjęta, uczestnicy konferencji nie podnieśli większego sprzeciwu^[247][248]. Ostateczne rozwiązanie miało objąć około 11 milionów Żydów^[214][244]. W pierwszej kolejności mieli zostać usunięci z III Rzeszy i Protektoratu Czech i Moraw^[249]. Systematyczna eksterminacja narodu żydowskiego na skalę ogólnoeuropejską rozpoczęła się w maju 1942 roku^[250].

24 września 1941 roku Adolf Hitler z rekomendacji Martina Bormanna mianował Reinharda Heydricha protektorem Czech i Moraw w zastępstwie Konstantina von Neuratha, którego polityka była uważana za zbyt miękką^{[e][251][252]}. Dzięki temu Heydrich, który rozkazy przyjmował poprzez Göringa lub Himmlera, uzyskał bliższy, bezpośredni dostęp do Führera III Rzeszy i stał się najpotężniejszą osobą w Czechach i Morawach^[253][254]. Powierzenie Heydrichowi rządów nad Protektoratem było wyrazem zaostrzenia polityki antyżydowskiej Hitlera, który postanowił, aby Berlin, Wiedeń i Praga były pierwszymi miastami III Rzeszy, w których nie ma Żydów^[255]. Heydrich pozostał jednocześnie szefem służb wywiadowczych i 2 lub 3 razy w tygodniu latał samolotem między Berlinem a Pragą^[256][257]. Dalej zajmował się też kierowaniem całością „ostatecznego rozwiązania” i kwestią kolonizacji terenów wschodnich^[258]. 19 listopada 1941 roku w kaplicy św. Wacława w katedrze św. Wita na Zamku w Hradczanach odbyło się symboliczne poddanie państwa czesko-morawskiego władzy niemieckiej^[259][260].

Heydrich był zwolennikiem zaostrzenia kursu polityki hitlerowskiej wobec Czech. Zalecał tortury wobec członków czeskiego ruchu oporu^[261]. Natychmiast po objęciu władzy nakazał aresztowanie i skazanie na śmierć Aloisa Eliáša za utrzymywanie kontaktów z czechosłowackim rządem emigracyjnym w Londynie w czasach poprzedniego protektora, von Neuratha (wyrok wykonano po zamachu na Heydricha)^[262]. Przed śmiercią na Eliášu wymuszono wiernopoddańczą deklarację pod groźbą wymordowania 20 tysięcy Czechów^[263]. Nie wierząc statystykom pozostawionym przez nazbyt jego zdaniem łagodny rząd Neuratha, 1 października 1941 roku Heydrich nakazał Żydowskiej Gminie Wyznaniowej w Pradze przeprowadzenie rejestracji wszystkich Żydów w Protektoracie^[264].

Już w czasach von Neuratha Protektorat Czech i Moraw był wykorzystywany – w szczególności sektor zbrojeniowy (w Czechach i Morawach powstawała ⅓ niemieckich czołgów czy ⅖ niemieckich lekkich karabinów maszynowych) jako gospodarcze zaplecze III Rzeszy, jednak Hitler był zaniepokojony spadkiem wydajności czesko-morawskiego przemysłu^[265][266]. Z biegiem czasu rósł opór narodu czeskiego wobec okupacji nazistów, przykładowo wyrażany poprzez strajki lub maksymalnie powolną pracę, co prowadziło do znacznego spadku wydajności przemysłu^[267]. Celem Heydricha było pogłębienie eksploatacji potencjału ekonomicznego Protektoratu poprzez terror, przymusową rekrutację robotników, zachęty i propagandę^[268]. W celu podniesienia wydajności pracy, w październiku 1941 roku Heydrich nakazał zwiększenie dziennych przydziałów żywnościowych dla czeskich robotników^[269].

Heydrich otrzymał od Hitlera polecenie zwiększenia germanizacji Czechów oraz zachowania fasadowej autonomii państwowej^[270]. W rozmowach z najbliższymi współpracownikami Heydrich przedstawiał plany germanizowania, likwidowania lub wykorzystywania w charakterze siły roboczej ludności czeskiej w zależności od kryterium rasowego oraz postawy względem okupanta^[271][272]. Heydrich pojmował germanizację jako całkowite podporządkowanie podbitych narodów, wymazanie ich tożsamości narodowej, wcielenie do niemieckiego ludu (Volk) oraz zlikwidowanie „elementów” wrogich ideologii hitlerowskiej i osób „bezwartościowych” rasowo poprzez mordy i wysiedlenia^[273]. Plany germanizacyjne Heydricha rozpowszechniły się i wzmocniły opór wobec władzy nazistów^[274]. Heydrich czynił też plany ograniczenia liczby niemieckich pracowników administracji Protektoratu, które umożliwiłyby wysłanie około 50 tysięcy mężczyzn do służby wojskowej^[275].

Heydrich dążył także do zlikwidowania czesko-niemiecko-żydowskiej różnorodności kulturowej Pragi i wprowadzenia na jej miejsce jedynie kultury niemieckiej^[276]. Wspólnie z Goebbelsem opracował szczegółową umowę, w myśl której naziści uzyskiwali pełną kontrolę nad instytucjami kulturowymi w Protektoracie^[277]. Zakres kształcenia ludności czeskiej miał zostać ograniczony do prostej arytmetyki, podpisywania się imieniem i nazwiskiem oraz wpojenia absolutnego posłuszeństwa wobec Niemców^[278].

2 października 1941 roku Heydrich ogłosił stan wojenny na terenie Protektoratu^[279]. W ciągu pierwszych trzech dni na śmierć skazano 92 osoby, kolejnych 256 trafiło do więzień Gestapo^[279]. Do końca listopada wykonano 404 wyroki śmierci (głównie na członkach czeskiego ruchu oporu), a zatrzymano dalszych 6 tysięcy osób^[279]. Około 3 tysięcy osób wysłano do obozów koncentracyjnych, z czego wojnę przeżyło kilka procent^[280]. Zlikwidowano właściwie całą łączność radiową między Londynem a czeskim podziemiem, w ten sposób praktycznie rozbijając zorganizowany czeski ruch oporu w Protektoracie^[281]. Terror zelżał pod koniec października ze względów wizerunkowych, ale nadal potajemnie wykonywano egzekucje w obozie koncentracyjnym Mauthausen^[282].

Na przełomie lat 1941/1942 nastąpił wzrost aktywności ruchów oporu na terenie okupowanych przez nazistów państw Europy Wschodniej^[283]. Chociaż Heydrich otrzymywał raporty na temat spadochroniarzy, którzy przedostali się do Protektoratu i dokonywali aktów sabotażu, i choć zaczął zakładać kamizelkę kuloodporną, nadal poruszał się po Pradze otwartym samochodem bez eskorty^[284]. Heydrich odmawiał ochrony, gdyż byłoby to uszczerbkiem dla „niemieckiego prestiżu” i wywołałoby wrażenie, że boi się Czechów^[285].

27 maja 1942 roku o godzinie 10:29 przy ulicy Malé Holešovice na przedmieściach Pragi miał miejsce zamach na Heydricha^[286]. Zamachu dokonali Jozef Gabčík i Jan Kubiš, agenci czechosłowackiego rządu emigracyjnego^[287]. Trzeci zamachowiec, Josef Valčík, stał na czatach i za pomocą lusterka dał znać dwóm pozostałym, że samochód Heydricha się zbliża^[288]. Gabčik był uzbrojony w pistolet maszynowy Sten Mk II FF 209, a Kubiš w dwie bardzo czułe bomby^[286]. Kiedy samochód Heydricha zbliżył się i zwolnił, aby wejść w zakręt, Gabčik wyjął spod płaszcza pistolet maszynowy, lecz broń zacięła się i wtedy Kubiš rzucił granat, który eksplodował obok prawego tylnego koła samochodu^[287][288]. Heydrich został trafiony odłamkami granatu, odniósł jedną ranę na plecach^[287]. Zamachowcy uciekli z miejsca zdarzenia w przekonaniu, że akcja skończyła się fiaskiem; Heydrich rzucił się za nimi w pogoń, ale po chwili zasłabł i upadł na ziemię^[289].

Po trafieniu do szpitala został zoperowany przez czeskiego chirurga Aloisa Vincenca Honka, praskiego internistę Waltera Hollbauma oraz naczelnego chirurga szpitala Waltera Dicka^[290]. W toku operacji usunięto z organizmu zniszczoną śledzionę^[291]. W wyniku zbyt obszernego cięcia chirurgicznego w jamie brzusznej doszło do infekcji, która się stopniowo rozprzestrzeniała^[291]. Heydrich zmarł 4 czerwca 1942 w szpitalu na Bulovce w wyniku zakażenia krwi^[291].

Plany operacji, która nosiła kryptonim „Antropoid”, powstały pod koniec września 1941 roku w Londynie^[287][292]. Dokonanie zamachu było tym łatwiejsze, że Heydrich poruszał się po Pradze bez ochrony, w otwartym samochodzie^[293]. Zarówno Gabčik (z zawodu ślusarz), jak i Kubiš (z zawodu zdun) zostali przeszkoleni na spadochroniarzy w Anglii^[286]. Jedną z przypuszczalnych przyczyn zorganizowania zamachu był nikły sprzeciw czeskiego ruchu oporu wobec okupacji hitlerowskiej i tym samym niska pozycja polityczna Czechosłowacji w obozie aliantów^[294][295]. Przed podjęciem operacji czeski rząd emigracyjny był ostrzegany, że w prześladowaniach odwetowych zginą tysiące ludzi^[296]. W przygotowaniach do zamachu brało udział brytyjskie Kierownictwo Akcji Specjalnych^[292].

Niezwykle okazały pogrzeb – największa tego rodzaju uroczystość w dziejach III Rzeszy – odbył się w Berlinie; mowę pochwalną wygłosił Himmler, głos zabrał również Hitler^[297][298]. Na pogrzebie obecna była delegacja czeskiego rządu^[293]. Heydrich został pochowany na Cmentarzu Inwalidów w Berlinie^[293]. W miejscu zamachu ustawiono popiersie, przy którym do 1945 roku stała warta honorowa SS^[293]. Władze SS odmówiły duchowieństwu katolickiemu udziału w uroczystościach i odprawienia mszy żałobnej za Heydricha, który był ochrzczony w Kościele rzymskokatolickim^[299].

Na terenie Protektoratu Czech i Moraw wprowadzono stan wojenny, obowiązki protektora przejął Kurt Daluege^[300]. Władze III Rzeszy wymusiły na czeskim rządzie w Protektoracie, aby potępiły zamach i zorganizowały liczne wiece poparcia dla okupacji nazistów^[293]. Hitler w ramach odwetu zażądał natychmiastowego rozstrzelania 10 tysięcy Czechów, Himmler jednak przekonał Führera III Rzeszy, aby liczbę tę obniżyć do stu^[301][302]. Jednym z pierwszych rozstrzelanych był aresztowany wcześniej Alois Eliáš^[303]. Do końca czerwca 1942 roku aresztowano ponad 1000 osób^[303]. Po fałszywej informacji, że zamachowcy ukrywają się w Lidicach, wymordowano rodziny dwóch oficerów byłej armii czeskiej^[303]. Wkrótce, za radą szefa praskiej Policji Bezpieczeństwa Horsta Böhmego, Hitler nakazał eksterminację mieszkańców Lidic oraz zrównanie zabudowy wsi z ziemią^[303]. Rozstrzelano niemal 200 mężczyzn, 198 kobiet wywieziono do obozu koncentracyjnego Ravensbrück, kilkoro dzieci uznano za podatne na zniemczenie, a resztę wymordowano^{[303][304][305]}. Ponadto w miejscowości Ležáky rozstrzelano 33 osoby z powodu ukrywającego się tam czeskiego radiotelegrafisty i dwóch kryjówek dla czeskich spadochroniarzy^[306][307].

Zamachowcy ukryli się w soborze Świętych Cyryla i Metodego, katedrze Kościoła Prawosławnego Czechosłowacji^[308]. Proboszcz parafii, Vladimír Petřek, dostarczał im jedzenie, picie i gazety^[308]. Zamachowcy zostali zdradzeni przez jednego ze swoich towarzyszy, Karela Čurdę, który otrzymał za ujawnienie informacji na ich temat 5 milionów marek^{[f][308][309]}. Čurda wiedział, że zamachowcy ukrywali się wcześniej u mężczyzny o nazwisku Moravec, który figurował już w aktach Gestapo i Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy; po aresztowaniu nic nie zdradził, ale jego syn został przez gestapowców torturami zmuszony do wyjawienia miejsca ukrywania się zamachowców^[310]. Nad ranem 18 czerwca cerkiew została otoczona przez kilkuset esesmanów. Po kilkugodzinnej wymianie ognia zamachowcy, których było siedmiu, zmarli w wyniku odniesionych ran albo popełnili samobójstwo^[308].

Na karę śmierci skazano proboszcza Petrka, zwierzchnika Kościoła Prawosławnego Czechosłowacji – biskupa Czech, Moraw i Śląska Gorazda i dwóch innych duchownych^[311]. Zdelegalizowany został cały Kościół Prawosławny Czech i Słowacji^[312]. Kolejnych 236 osób, które wspierały spadochroniarzy, wywieziono do Mauthausen i zamordowano^[313]. W odwetowej fali terroru zginęły tysiące Czechów^[313]. Karana śmiercią była również sama aprobata dla zamachu^[313].

Lidice stały się jednym z symboli oporu przeciwko nazistom^[314][315]. Słowa „Lidice będą żyć” stały się hasłem walki z reżimem hitlerowskim^[314]. W Stanach Zjednoczonych, Meksyku, Peru i Brazylii powstały miejscowości noszące tę samą nazwę^[314]. Naziści natomiast w hołdzie dla Heydricha nazwali akcję eksterminacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie – w której do października 1943 zgładzono dwa miliony ludzi – Operacją Reinhard^[314]. Hitler uczynił Heydricha patronem 6 Dywizji Piechoty Waffen SS^[316]. Nadał też jego nazwisko 18 ulicom lub placom w różnych miastach w Protektoracie Czech i Moraw^[316]. W pierwszą rocznicę śmierci wydano znaczek z maską pośmiertną Heydricha^[316].

Wskutek nazistowskich represji, trwających przez całe lato 1942 roku, nazwanych heidrichiadą^[317], niemal zupełnie zniszczono czeski ruch oporu, w tym organizację ÚVOD i cały jej Komitet Centralny^[306]. W wyniku fali prześladowań aresztowano ponad 3 tysiące Czechów, z czego 1327 skazano na śmierć^[318]. Dalszych 4 tysiące trafiło do obozów koncentracyjnych lub więzień^[318]. Osłabło też poparcie społeczeństwa czeskiego dla ruchu oporu, toteż zamachowcy mimowolnie przyczynili się do „pacyfikacji” Protektoratu Czech i Moraw^[318]. Himmler nakazał przyśpieszenie eksterminacji narodu żydowskiego^[319][320].

5 sierpnia 1942 roku brytyjski minister spraw zagranicznych, Anthony Eden, oficjalnie odrzucił postanowienia układu monachijskiego z 1938 roku^[321].

Zbrodnie Reinharda Heydricha nigdy nie zostały w pełni rozliczone^[322]. Podczas toczących się w latach 1945–1949 procesów norymberskich nie wydano żadnego pośmiertnego wyroku na Heydricha^[322]. Zdaniem wielu historyków, gdyby Heydrich był sądzony w trakcie procesów norymberskich, z całą pewnością zostałby skazany na śmierć^{[323][324][325]}. Za organizacje przestępcze uznano SS oraz podległe Heydrichowi Gestapo i SD, choć nie Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy^[322]. Wśród funkcjonariuszy władz nazistowskich istniała zmowa, aby całą winą obciążać zmarłych, w szczególności Heydricha^[322]. Wiele dokumentów dotyczących działalności Heydricha znajduje się w archiwach w Waszyngtonie, Londynie i Moskwie^[322].

• 1 kwietnia 1922 – Fähnrich zur See (chorąży marynarki)
• 1 kwietnia 1924 – Oberfähnrich zur See (starszy chorąży marynarki)
• 1 lipca 1926 – Leutnant zur See (podporucznik marynarki)
• 1 lipca 1928 – Oberleutnant zur See (porucznik marynarki)

Pod koniec kwietnia 1931 roku Heydrich trafił przed sąd wojskowy i został wydalony z marynarki wojennej.

• 14 lipca 1931 – SS-Mann (szeregowy)
• 10 sierpnia 1931 – SS-Sturmführer (porucznik)
• 1 grudnia 1931 – SS-Hauptsturmführer (kapitan)
• 25 grudnia 1931 – SS-Sturmbannführer (major)
• 29 lipca 1932 – SS-Standartenführer (pułkownik)
• 21 marca 1933 – SS-Oberführer (brygadier)
• 9 listopada 1933 – SS-Brigadeführer (generał brygady)
• 30 czerwca 1934 – SS-Gruppenführer (generał dywizji)
• 27 września 1941 – SS-Obergruppenführer (generał broni)

26 grudnia 1931 roku ożenił się z poznaną ponad rok wcześniej Liną von Osten^[67]. Lina von Osten była zagorzałą narodową socjalistką, w latach 1933–1945 należała do NSDAP^[326][327]. Mieli czworo dzieci: Klausa, Heidera, Silke i Marte. Marte urodziła się po jego śmierci^[328]. Klaus, potrącony przez ciężarówkę, zginął tragicznie 24 października 1943 roku i został pochowany na terenie pałacu Panenské Břežany^[299][329]. Po śmierci Heydricha Hitler zabronił Linie Heydrich ponownie wychodzić za mąż i podarował jej pałac Panenské Břežany^[330].

19 października 1948 roku wydział XIII Specjalnego Sądu Ludowego w Pradze wydał na Linę Heydrich, pod nieobecność oskarżonej, wyrok dożywotnego więzienia za znęcanie się nad więźniami, których kazała sprowadzić do pałacu w Panenskich Břežanach z obozu koncentracyjnego w Auschwitz^[331]. 29 czerwca 1949 roku Lina Heydrich stanęła przed Główną Komisją Denazyfikacyjną, która skonfiskowała jej majątek za bierne współuczestnictwo w nazistowskich zbrodniach wojennych^[327]. Wskutek apelacji i dalszych rozpraw w dniu 12 stycznia 1951 roku została oczyszczona z zarzutów i konfiskata została unieważniona^[332]. Lina Heydrich złożyła wniosek o przyznanie renty i 9 lutego 1952 roku VIII Izba Odwoławcza Naczelnego Urzędu Ubezpieczeniowego w Szlezwiku wydała orzeczenie, w którym stwierdzała, że zamach na Heydricha był działaniem zbrojnym, toteż na mocy Ustawy o zaopatrzeniu rentowym należy przyznać rentę wdowie^[333].

Po klęsce III Rzeszy Lina Heydrich wróciła na wyspę Fehmarn i prowadziła niewielki pensjonat i restaurację^[334]. Nigdy nie zmieniła poglądów, nie wyraziła żalu lub skruchy; w 1973 roku gościła w swoim domu włoskiego neofaszystę Michela Sakkarę^[335][334]. Żywiła uwielbienie dla III Rzeszy, twierdziła, że nic nie wiedziała o Zagładzie Żydów i niemal do końca życia sądziła, że Żydów nie eksterminowano^[336]. W latach 1965–1969 była zamężna z fińskim dyrektorem teatru i malarzem Mauno Manninenem^[335]. Zmarła 14 sierpnia 1985 roku na wyspie Fehmarn^[337]. Pozostawiła wspomnienia, które otrzymały tytuł Leben mit einem Kriegsverbrecher^[338].

Matka Heydricha, Elisabeth Heydrich, osamotniona i pozbawiona pomocy rodziny, przeżyła w Dreźnie alianckie naloty dywanowe, lecz zmarła z głodu w ostatnich dniach istnienia III Rzeszy^[339].

Od 1935 roku Heydrich szkolił się w lotnictwie sportowym i uczestniczył w pokazach akrobacyjnych^[340]. W 1939 roku Heydrich odbył przeszkolenie na myśliwcu Messerschmitt Bf109D na lotnisku wojskowym Werneuchen koło Berlina^[341]. Pierwszy lot bojowy, w charakterze strzelca pokładowego i radiotelegrafisty w jednostce KG 55, Heydrich odbył w czasie ataku na Polskę w dniu 12 września^{[341][340][342]}.

W kwietniu i maju 1940 roku brał udział w działaniach wojennych pułku myśliwskiego 77. w Norwegii i Holandii w stopniu kapitana sił powietrznych na myśliwcu Bf 109E^{[341][340][343]}. Służył w 77. pułku lotniczym (II/JG 77) i brał udział w atakach na wycofujące się wojska norweskie^[344]. 13 maja 1940 roku jego Messerschmitt uległ wypadkowi i wywrócił się kołami do góry po tym, jak Heydrich zbyt mocno dodał gazu przy starcie; Heydrich odniósł ranę ręki^{[341][344][343]}. Ze względu na to Himmler zabronił Heydrichowi latania, ten jednak ignorował zakaz^[341][343]. Jego głównym celem w Norwegii było wszelako zorganizowanie aresztowań przeciwników politycznych w Oslo^[344]. Do Norwegii wyjechała Einsatzgruppe pod dowództwem Franza Stahleckera^[345]. W kwietniu 1941 roku uczestniczył w agresji na Grecję w charakterze pilota myśliwskiego^[346].

20 lipca 1941 roku, w czasie Operacji Barbarossa, Heydrich udał się na front i dołączył do 77. pułku Jagdgeschwaders, którego zadaniem było zabezpieczanie jednego ze strategicznych mostów nad Dniestrem przed zniszczeniem przez Armię Czerwoną^[225][343]. 22 lipca 1941 roku sowiecka artyleria ostrzelała jego samolot i Heydrich musiał awaryjnie lądować po radzieckiej stronie frontu (lub, jak pisze Rajlich, „na pasie pomiędzy liniami wojsk”), został jednak uratowany przez patrol piechoty^{[347][225][343]}. Mimo ponownego zakazu latania wydanego mu przez Himmlera, wrócił jeszcze na front i latał przez krótki czas w składzie II/JG 52 pod koniec 1941^[343]. Pomimo braku sukcesów bojowych, został uhonorowany Żelaznym Krzyżem II klasy (1940) i I klasy (1941) i srebrną frontową odznaką lotniczą^[343].

Heydrich od młodości uprawiał różnorakie sporty i wyróżniał się w nich^[7]. W gimnazjum należał do drużyny wioślarskiej^[24]. W 1925 roku zajął pierwsze miejsce na 100 metrów stylem klasycznym w zawodach organizowanych przez klub SV Flensburg^[348]. Do jego ulubionych dyscyplin należała szermierka, którą trenował od młodych lat^[24]. W 1927 roku wziął udział w mistrzostwach Kilonii w szermierce^[349]. Również w 1927 roku wygrał żeglarskie mistrzostwa Morza Bałtyckiego w klasie łodzi dwunastostopowej, a rok później zwyciężył w mistrzostwach Morza Północnego w tej samej konkurencji^[350]. Nawet w okresie szczytu rozwoju swojej kariery, kiedy pracował około 16 godzin na dobę, znajdował czas i chęć na sport; często miał strój sportowy pod ręką; jeździł konno, pływał, uprawiał szermierkę^[351]. W sierpniu 1941 roku zajął piąte miejsce w mistrzostwach Niemiec w szermierce sportowej^[g][349].

Heydrich zapragnął zostać prezesem Międzynarodowego Związku Szermierczego^[352]. Po podbiciu Belgii przez III Rzeszę dotychczasowy prezes organizacji Paul Anspach został aresztowany za rzekomy udział w zbrodni wojennej; zwolniono go kilka miesięcy później^[352]. Heydrich zażądał od Anspacha dobrowolnej rezygnacji ze stanowiska, ale ten odmówił^[352]. W czerwcu 1941 roku Heydrich w porozumieniu z prezesem włoskiego związku szermierczego, Giulio Baslettą, przeforsował dymisję Anspacha, ale sam nie stanął na czele MZSz z powodu rozpoczynającej się wówczas Operacji Barbarossa^[352].

Ze względu na swoje zamiłowanie do szermierki Heydrich okazywał litość szermierzom z pokonanych przez Niemcy krajów^[237]. Przykładowo, na prośbę kolegów z drużyny szermierczej SS umożliwił wyjazd z Niemiec do USA byłemu mistrzowi kraju, Paulowi Sommerowi, który był żydowskiego pochodzenia^[237]. Podczas wojny Heydrich kazał ocalić polskich szermierzy, olimpijczyków z 1936 roku, m.in. polskiego Żyda Romana Kantora^[237][353].

Wedle relacji Wernera Besta, Heydrich w połowie lat 30. miał w rozmowie z nim powiedzieć, że gdyby musiał zrezygnować z działalności publicznej, poświęciłby się w całości sportowi^[354].

Heydrich miał bardzo zdystansowaną osobowość, zachowywał wobec innych rezerwę, nie utrzymywał bliskich relacji z innymi ludźmi^[355]. Swojego szefa, Heinricha Himmlera, prosił, aby nigdy nie przechodził z nim na „ty”, gdyż wówczas byłoby mu trudniej przeciwstawić się w sposób zdecydowany, gdyby zaszła taka zawodowa konieczność^[356]. Wedle relacji studentów z jego rocznika z okresu służby w marynarce wojennej, Heydrich był odludkiem i nie nawiązał żadnych przyjaźni^[24]. Izolował się szczególnie w czasie służby w marynarce wojennej, gdyż nie pił, nie palił, jego zamiłowanie do gry na skrzypcach spotykało się z drwinami kolegów, rozpowszechniła się plotka o jego żydowskim pochodzeniu, a nadto miał dosyć wysoki głos, toteż koledzy z roku nie traktowali go poważnie^[357]. Zmieniło się to wraz z jego awansami, kiedy to zaczęto widzieć w nim obiecującego oficera^[358]. Wedle relacji wdowy po nim Heydrich nawet jej nie okazywał żadnej czułości, a „jego pozorna arogancja była tylko rodzajem samoobrony”^[359].

Bezpośrednim przełożonym Heydricha był Himmler; zdaniem niemieckiego historyka Mario R. Dederichsa byli to „nierozłączni partnerzy”^[360]. Rudolf Diels nazywał ich „czarnymi bliźniakami”^[361]. Odnośnie do współpracy Himmlera i Heydricha krążyło w nazistowskich kręgach władzy porzekadło: Himmlers Hirn heißt Heydrich, co oznacza „Mózg Himmlera to Heydrich”^[362]. Choć do czasu, kiedy został protektorem Czech i Moraw, Heydrich zawsze był podwładnym Himmlera, wielu nazistów sądziło, iż to w rzeczywistości Heydrich manipuluje swoim przełożonym dzięki niezwykle rozwiniętym zdolnościom retorycznym^{[253][360][363][364][365]}. Podobnie rozpowszechniony był pogląd, że Himmler jest człowiekiem o mniejszych zdolnościach od Heydricha i to właśnie jemu zawdzięcza on swoją karierę; wszelako zdaniem Felixa Kerstena Heydrich okazywał swemu przełożonemu „zupełnie niezrozumiałą służalczość”^[359]. Heydrich rzekomo nie pragnął zająć stanowiska Himmlera, gdyż odpowiadała mu sytuacja, w której to jego przełożony bierze na siebie polityczną odpowiedzialność za funkcjonowanie aparatu represji, a on sam ma możliwość działania z ukrycia^[262][366]. Wszystkie funkcje reprezentacyjne Heydrich zostawiał Himmlerowi^[367].

Matka Heydricha była pobożną katoliczką, w latach jego młodości rodzina wspólnie modliła się wieczorami, w niedziele uczestniczyła we mszy świętej, a małoletni Reinhard służył do mszy jako ministrant^[368][13]. Niemniej w dorosłym życiu Heydrich fanatycznie nienawidził Kościoła rzymskokatolickiego i to jeszcze bardziej niż Żydów i masonerii^{[369][370][371][372]}. Podkreślał, że był przeciwny nie samej duchowości, lecz Kościołowi jako „instytucji politycznej”, a za takową go uznawał, gdyż Kościół sprzeciwił się nazistowskiej Ustawie o zapobieganiu narodzinom potomstwa obciążonego chorobami dziedzicznymi z lipca 1933 roku oraz innym rasistowskim koncepcjom nazistów^[373]. 18 października 1936 roku Heydrich wystąpił z Kościoła katolickiego^[331][374]. Lina Heydrich, w tajemnicy przed mężem, wystąpiła z Kościoła ewangelickiego^[331].

Heydrich, uznając Kościoły chrześcijańskie za wrogów nazizmu, powziął plan, aby w ich struktury przeniknęli funkcjonariusze SS po odpowiednim przeszkoleniu^[375]. Ich zadaniem w zamyśle szefa wywiadu miało być ukończenie szkół teologicznych w charakterze zwykłych seminarzystów, objęcie stanowisk duchownych, a następnie dokonanie w nich rozłamu od wewnątrz^[375]. Plan ten nie został wcielony w życie, gdyż Hitler nie pozwolił, aby członkowie organizacji młodzieżowej Hitlerjugend, którzy mieli zostać użyci do realizacji tego zadania, zostali zwolnieni od obowiązku służby wojskowej^[375][376].

Od czasów edukacji szkolnej Heydricha szła za nim pogłoska, że ma on pochodzenie żydowskie^[28][377]. Pogłoska musiała być rozpowszechniona, gdyż w 1923 roku korporacja studencka z Halle – Hallenser Burschenschaft – opierając się na niej odmówiła przyjęcia Heydricha na członka^[378]. Jej źródłem był przypuszczalnie wpis w publikacji pt. Leksykon muzyki Hugo Riemanna, gdzie podano, że prawdziwe nazwisko jego ojca, Brunona Heydricha, brzmi Süß, a miało ono być powszechnie uznawane za żydowskie^[28]. Passus ten zniknął z drugiego wydania leksykonu po proteście Brunona Heydricha^[28][16]. Informacja ta brała się stąd, iż matka Brunona Heydricha, Ernestine Wilhelmine Lindner (1840–1923), po śmierci pierwszego męża – dziada Heydricha – wyszła za Gustava Roberta Süßa^[379]; w rzeczywistości ani Heydrich, ani nawet ów Süß – który był wyznania ewangelicko-luterańskiego – nie mieli żydowskiego pochodzenia^{[380][381][382]}.

Choć Bruno Heydrich groził procesami o zniesławienie osobom, które powtarzały opinię o jego żydowskim pochodzeniu – w ówczesnym społeczeństwie niemieckim istniał, jak pisze Gerwarth, „utajony antysemityzm” – nie ma dowodów na to, aby miał wrogi stosunek do Żydów^[377]. Znajomi Żydzi odwiedzali go w domu, w konserwatorium uczyły się żydowskie dzieci; Bruno Heydrich dodatkowo wynajmował piwnice budynku dla miejscowego żydowskiego kupca^[377][383]. Młody Reinhard Heydrich miał się przyjaźnić z synem kantora lokalnej społeczności żydowskiej^[377].

Sprawa wróciła w 1932 roku, kiedy gauleiter NSDAP Rudolf Jordan napisał do nazistowskiego polityka Gregora Strassera, powołując się na wspomniany wyżej wpis w leksykonie muzycznym dotyczący ojca Heydricha, że Reinhard Heydrich ma pochodzenie żydowskie^{[384][385][386]}. Strasser zlecił zbadanie sprawy genealogowi dr. Achimowi Gerckemu, który ustalił, że Heydrich ma pochodzenie niemieckie i nie posiada żadnej domieszki krwi żydowskiej^[387][385]. Wiadomo jednak, że Heydrich wynajął później prywatnego genealoga Ernsta Hoffmanna do dokładnego zbadania swego pochodzenia^[387][385]. Wedle świadectwa Hoffmanna, Heydricha „dręczyły wątpliwości” co do tej kwestii^[388]. W grudniu 1940 Heydrich oskarżył piekarza Johannesa Pabsta o „obmowę” o żydowskie pochodzenie^[389]. Himmler jednak był rzekomo przekonany o żydowskim pochodzeniu Heydricha, o czym mają świadczyć słowa wypowiedziane przezeń do Felixa Kerstena po śmierci Heydricha^{[390][391][392]}. Pierwszy biograf Heydricha, Charles Wighton, spekulował, że tajone przeświadczenie o częściowo żydowskim pochodzeniu kompensował wzmożonymi wysiłkami na rzecz zniszczenia narodu żydowskiego^[188].

O żydowskim pochodzeniu Heydricha jest przekonany Bryan Mark Rigg, amerykański badacz Holokaustu i autor książki Żydowscy Żołnierze Hitlera^[393].

• 1940 – Krzyż Żelazny drugiej klasy
• 1941 – Krzyż Żelazny pierwszej klasy
• 1942 – Order Krwi (pośmiertnie)
• 1942 – Order Niemiecki pierwszego stopnia (pośmiertnie)

• Heinrich Mann napisał powieść pt. Der Protektor^[314]
• Douglas Sirk nakręcił film pt. Hitler’s Madman^[314]
• Bertolt Brecht napisał wiersz o Lidicach, a także scenariusz do filmu pt. Kaci także umierają^[314][394]
• Laurent Binet napisał powieść pt. HHhH, która opowiada o zamachu na Heydricha^[394]
• Brytyjski pisarz Alan Burgess napisał powieść pt. Seven Men at Daybreak, która mówi o zamachu na Heydricha^[395]
• Lidice, film fabularny z 2011 roku produkcji czesko-słowackiej, wyreżyserowany przez Petra Nikolaeva
• Frank Pierson nakręcił film pt. Ostateczne rozwiązanie o konferencji w Wannsee, w którym Heydricha zagrał Kenneth Branagh
• Robert Harris napisał książkę pt. Vaterland, w której Heydrich jest jednym z antagonistów
• Amerykański zespół thrashmetalowy Slayer na płycie „Divine Intervention” z 1994 roku zamieścił utwór pt. SS-3, którego tekst porusza historię Heydricha
• Szwedzki zespół blackmetalowy Marduk na płycie „Plague Angel” z 2004 roku zamieścił utwór pt. The Hangman Of Prague
• Operacja Anthropoid (Anthropoid), film fabularny z 2016 roku produkcji Czechy, USA, Francja Wielka Brytania, w reżyserii Seana Ellisa
• Kryptonim HHhH (HHhH), film fabularny z 2017 roku, produkcji Belgia, Francja, USA, Wielka Brytania, w reżyserii Cédrica Jimeneza
• Kaci także umierają (Hangmen Also Die), film fabularny z 1943 roku, produkcji USA, w reżyserii Fritza Langa (scenariusz Bertold Brecht i Fritz Lang)
• Operation Daybreak, film fabularny z 1975 roku, produkcji Czechosłowacja, Jugosławia, USA, w reżyserii Lewisa Gilberta
• Zamach (Atentát), film fabularny z 1964 roku, produkcji czechosłowackiej, reżyseria Jiři Sequens
• Dies Irae, powieść wizualna z 2007 roku, produkcji japońskiej.

• Einsatz Reinhardt
• Projekt osiedlenia Żydów europejskich na Madagaskarze

• Mario R. Dederichs: Heydrich. Twarz zła. przeł. Jerzy Pasieka. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2008. ISBN 83-245-8621-0.
• Robert Gerwarth: Kat Hitlera. przeł. Andrzej Wojtasik. Kraków: Wydawnictwo Esprit, 2013. ISBN 978-83-63621-09-4.
• Günther Deschner: Reinhard Heydrich. Namiestnik władzy totalitarnej. przeł. Magdalena Ilgmann. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000. ISBN 83-11-08981-7.
• Norman Davies: Europa walczy 1939–1945. Nie takie proste zwycięstwo. przeł. Elżbieta Tabakowska. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008. ISBN 978-83-240-1010-3.
• Edward Crankshaw: Gestapo. Narzędzie tyranii. przeł. Jerzy Dewitz. Warszawa: Książka i Wiedza, 1960.
• David Kahn: Szpiedzy Hitlera. Niemiecki wywiad wojskowy w czasie II wojny światowej. przeł. Władysław Jeżewski. Warszawa: Wydawnictwo Magnum, 2004. ISBN 83-89656-11-6.
• Ian Kershaw: Hitler, Niemcy i ostateczne rozwiązanie. przeł. Robert Bartołd. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009. ISBN 978-83-7510-354-0.
• Christopher Hall: Kaci Hitlera. Brudny sekret Europy. przeł. Miłosz Habura. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2012. ISBN 978-83-240-2217-5.
• Peter Padfield: Himmler. Reichsführer SS. przeł. Stefan Baranowski. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 2002. ISBN 83-207-1680-2.
• Richard Overy: Trzecia Rzesza Historia Imperium. Warszawa: Buchmann, 2012. ISBN 978-83-7670-290-2.
• Martin Gilbert: The Holocaust. The Jewish Tragedy. Great Britain: HarperCollins Publishers, 1987. ISBN 978-0-00-637194-6.

• MariuszM. Surosz MariuszM., Zamach na Heydricha [online], Onet.pl, 30 września 2011 [zarchiwizowane z adresu 2011-10-07] .
• Zamach na kata Hitlera. Ta akcja wstrząsnęła całą III Rzeszą