Przegląd dzieł Williama Shakespeare’a

Szekspir jest autorem licznych kronik historycznych, które miały charakter zarówno edukacyjny, jak i moralizujący, o czym może świadczyć np. postać bękarta, który wygłasza krytyczne uwagi na temat szlachectwa, stanowiąc jednocześnie wzór brytyjskich cnót.

Istniały dwa źródła bazowe dla tego pisarza. Jednym z nich była The Union of the Two Noble and Illustre Families of Lancaster and York napisana przez Edwarda Halla w 1548 roku The Chronicles of England, Ireland and Scotland – autorem tej drugiej pozycji jest Raphael Holinshed (1578). U podstawy tych kronik stała Historia Anglica Polydore'a Virgila – Włocha zatrudnionego dla spisania angielskiej historii za panowania króla Henryka VII.

Większość tych dzieł jest związana z rodem Lancasterów, a co za tym idzie – wojną Dwóch Róż. Miało to także znaczenie ideologiczne: władająca Anglią za życia pisarza Elżbieta I pochodziła z domu Tudorów, będącego w opozycji do Yorków.

Kroniki Szekspira można podzielić na pierwszą tetralogię – zbiór utworów napisanych w latach 1589–1593 i na drugą tetralogię – dzieła tworzone między 1596 a 1598 rokiem. Mimo tego, że akcja tych ostatnich jest osadzona chronologicznie wcześniej, to zostały napisane w późniejszym okresie.

W przypadku dzieł Williama Szekspira nie można mówić o komediach we współczesnym rozumieniu tego pojęcia. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego komedia to „gatunek dramatu,(...) charakteryzujący się żywą akcją i pomyślnym zakończeniem, utwór mający taki charakter”^[5]. Zdarza się, że uznawane za komediowe utwory napisane przez barda ze Stratford tymczasem kończą sceny śmierci, lub bezpośrednio związane ze śmiercią (Stracone zachody miłości) czy innymi formami cierpienia głównych bohaterów. Należy pamiętać, iż zakończenia te nie mają charakteru bezgranicznie szczęśliwych: odzwierciedlają raczej życie jako proces ciągły, który bez przerwy zaczyna się od nowa dzięki zachowaniu wartości takich jak miłość czy przyjaźń – na podstawie tego kryterium można je zaliczać jako moralizujące. Dobrym przykładem tego typu dzieła jest Miarka za miarkę, gdzie na zakończenie pojawia się cytat z Biblii „Jaką miarką mierzycie, taką i wam odmierzą”, zaś szczęśliwy koniec jest możliwy tylko dzięki zachowaniu przez pozytywnych bohaterów wartości moralnych.

Ważną rolę w utworach Szekspira odgrywają bohaterowie komediowi, którzy pojawiają się w utworach inaczej sklasyfikowanych gatunkowo. Najlepszym przykładem takiego jest Falstaff, który mimo swojego charakteru, który niewątpliwie został stworzony z myślą o zabawianiu widza, po raz pierwszy pojawia się w kronikach historycznych związanych z życiem króla Henryka VI, a dopiero później można spotkać go w komedii Wesołe kumoszki z Windsoru. Tego typu postaciami są także np. grabarze, występujący w Hamlecie – ich zadaniem jest zwrócenie uwagi widza ku komicznym cechom życia w obliczu tragedii.

W komediach tego autora kolejnym ważnym elementem jest ich aspekt rewolucyjny, związany ze zmianą pokoleń lub koniecznością obalenia despotycznej postaci. Tak jak w przypadku wymienionej już Miarki za miarkę w utworach tych dochodzi do zmiany prawa lub obalenia okrutnego przywódcy, co pozwala na zmianę stylu i sposobu życia mieszkańców, oczywiście zmianę na lepsze. Warto jednocześnie zauważyć, że nigdy nie dochodzi do obalenia autorytetu, który można określić jako pozytywny, takiego, jak np. autorytet ojcowski: do zmian w takich wypadkach dochodzi zawsze na drodze kompromisu.

Komedie kończą się biesiadą, podczas której spotykają się wszyscy (z nielicznymi wyjątkami, np. Malwolio w Wieczorze Trzech Króli) bohaterowie utworu, mają tam miejsce finałowe podsumowania. W niektórych utworach, takich jak Sen nocy letniej, publiczność jest zachęcana do wzięcia udziału w tymże przedsięwzięciu – ta idea jest szczególnie propagowana w ostatnich latach, spektakle odbywają się często na świeżym powietrzu^[6].

Troilus i Kresyda, Miarka za miarkę i Wszystko dobre, co się dobrze kończy to utwory uznawane za tzw. sztuki problemowe^[7], ze względu na trudności z ich klasyfikacją gatunkową. Ich zakwalifikowanie różni się w zależności od wydania dzieł Szekspira. W klasyfikacji z Pierwszego Folio pierwsza jest uznana za tragedię, zapewne ze względu na krwawe sceny walk. Pozostałe dwie zostały tam uznane za komedie, mimo tego, że Wszystko dobre... zawiera liczne motywy związane ze śmiercią i żałobą, zaś zakończenie Miarki za miarkę jest związane z wymuszonym ślubem Angelo i Mariany.

Nie powiodły się próby jednoznacznego ich sklasyfikowania. Jedna z interpretacji głosi, iż źródłem tej złożoności jest reakcja pisarza na niespokojny okres w historii, w jakim powstały. Okres ich tworzenia przypada na rządy króla Jakuba, następcy Elżbiety I, który był zwolennikiem podporządkowywania sobie Kościoła, co nie spotykało się z poparciem społecznym.

Spośród sztuk Szekspira pięć, powstałych w latach 1607–1614 – a więc pod koniec życia pisarza – nazywanych jest współcześnie przez część badaczy romansami^[8]. Do romansów zaliczane są: Perykles, książę Tyru, Cymbelin, Opowieść zimowa, Burza i Dwóch szlachetnych krewnych. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że w XVII wieku, kiedy Szekspir tworzył te dzieła, nie odnoszono tego pojęcia do sztuk teatralnych, przez co w pierwszych wydaniach przyporządkowywano je do innych gatunków. W tym zestawieniu zostały one ujęte jako komedie, przy czym nie jest to także jednoznaczne. W utworach tych w życie bohaterów ingerują siły nadprzyrodzone, zazwyczaj bogowie, wpływają na ich losy, zazwyczaj z pozytywnym skutkiem. W romansach fabuła jest wielowątkowa, wiele jest też postaci, przez co zdarza się, iż widzowie mają trudności z odbiorem poszczególnych sztuk.

Tragedie Williama Szekspira w naturalny sposób stanowią przeciwieństwo komedii. Podkreślają szczególnie odmienne wartości:, podczas gdy w komediach największy nacisk położony jest na ukazanie odradzającego się cyklu życiowego i na konieczności dostrzeżenia jasnej strony życia, w tragediach uwypuklone zostało to, co negatywne. Szekspir często pozostaje w tym wypadku wierny wzorcom klasycznym, stawia swoich bohaterów w sytuacjach bez wyjścia, ukazuje ich słabość wobec trudności losu: takie zabiegi literackie można napotkać w starożytnych utworach, takich, jak Antygona czy Król Edyp, ale też w Hamlecie czy Królu Learze.

Dla lepszego zrozumienia tych utworów należy dostrzec ich źródła, które można podzielić na kilka grup, w zależności od miejsca akcji; dla dzieł osadzonych w Rzymie są to Żywoty równoległe Plutarcha^[10], dla dzieł których akcja toczy się w Brytanii jest to Kronika Holinsheda. Kolejnym ważnym faktem jest to, że w większości tragedie powstały w okresie zmian na tronie angielskim, co związane było ze wspominanymi niepokojami społecznymi, niepewnością jutra; z pewnością sytuacja ta sprzyjała tworzeniu utworów o charakterze moralizatorskim, ostrzegającym przed niebezpiecznym dążeniem do władzy, co można dostrzec np. w Makbecie.

W utworach tych niebagatelną rolę odgrywają monologi, w których bohaterowie zadają pytania o sens istnienia (jak w słynnej wypowiedzi księcia Hamleta), nawołują tym samym publiczność do refleksji nad stawianymi przez nich problemami, zmusza ich to także do zauważenia nieuchronności śmierci i tym samym swego rodzaju tragizmu życia ludzkiego. Ma to znaczenie szczególnie w kontekście panującej w XVII-wiecznej Anglii sytuacji szczególnie uboższej warstwy społeczeństwa, którą raz za razem spotykały zarazy i klęski, dziesiątkujące ludność miast i wsi. Prowadziło to do stanu, w którym śmierć była wszechobecna, zarazy często doprowadzały do zamykania miejsc publicznych, takich, jak teatry; w związku z tym współcześnie odbiór motywu śmierci nie może równać się z tym, który pojawiał się wśród współczesnych bardowi ze Stratford.

Należy także odnotować, iż w zestawieniu tym Troilus i Kresyda została uznana za tragedię, zgodnie z klasyfikacją z Pierwszego Folio, jednocześnie nie jest to jednoznaczne: współcześni badacze uznają ją za komedię^[11].

Mniej znaną część działalności pisarskiej Williama Szekspira stanowią wiersze i poematy, które powstawały głównie jako rodzaj hołdu^[12] czy podziękowania dla sponsorów. Warto odnotować, iż ówcześni twórcy musieli posiłkować się mecenasami, aby móc tworzyć w spokoju o materialny byt. W przypadku tego dramaturga takim sponsorem był Henry Wriothesley, którego zresztą posądzano o bliższą, partnerską zażyłość z Szekspirem.

Właśnie tego mecenasa często utożsamia się z tajemniczym młodzieńcem będącym adresatem wielu Sonetów. Znaleźć tam można także dedykację dla „Pana W.H.”, który jest opisywany jako „the only begetter” (ten, któremu należy przypisać wszystkie zasługi; jedyny ojciec). Oprócz wspomnianego młodego człowieka, pojawia się w nich także konkurencyjny poeta, z którym podmiot liryczny toczy swego rodzaju spór i dama (Dark Lady), z którą tenże miał romans. Warto też zauważyć, że to utwory traktujące głównie o pięknie, miłości i moralności – szczególnie odnosi się to dwóch ostatnich, alegorycznych utworów.

Poematy epickie, tworzone głównie na początku kariery pisarza, cieszyły się różną popularnością. Niewątpliwie za jego życia utwór Wenus i Adonis można było uznać za największy sukces, biorąc pod uwagę wysoką częstotliwość inscenizacji. We wszystkich tych poematach pojawiają się motywy zaczerpnięte z dzieł Owidiusza, takie, jak motyw mszy. Należy także zaznaczyć, iż Feniks i turkawka nie powstał jako samodzielny utwór: był załącznikiem do Męczennika miłości Roberta Chestera, nie jest jednak znana data jego powstania, istnieje nawet hipoteza zakładająca, że Szekspir stworzył to dzieło podczas tzw. straconych lat – okresu życia pisarza stanowiącego zagadkę ze względu na brak zachowanych na ten temat źródeł, trwającego między 1586 a 1591 rokiem.

Istnieje wiele utworów przypisywanych Szekspirowi, ich autorstwo jest jednak niepotwierdzone i prawdopodobnie nigdy do takiego potwierdzenia nie dojdzie. Dwie sztuki są – z różnych względów – uważane za dzieła barda ze Stratford, do czasów współczesnych nie zachowały się jednak żadne ich wydania.

Pierwszą z nich jest Love’s Labour’s Won, co można przetłumaczyć jako Zyskane (zwycięskie) zachody miłości. Jest to prawdopodobna kontynuacja Straconych zachodów miłości. Wskazywać na to może otwarte zakończenie tej ostatniej sztuki; Zwycięskie zachody... pojawiają się w dziele Palladis Tamia (1598) obok Dwóch panów z Werony, Straconych zachodów miłości, Snu nocy letniej i Kupca weneckiego. Była to więc komedia inna niż tu wymienione, nie jest jednak wykluczone, iż jest to tytuł alternatywny dla któregoś z pozostałych utworów.

Drugą jest Cardenio. Tekst Cardenia nie zachował się, wiadomo o niej jedynie tyle, że została napisana we współpracy z Johnem Fletcherem. W 1900 roku jeden z grafologów, Charles Hamilton, uznał, że tekst utworu pt. The Second Maiden's Tragedy to właśnie Cardenio, ze zmienionymi imionami postaci^[14]. Interpretacja ta jest uznawana za błędną, jednak część teatrów zdecydowała się wystawić to dzieło pod szyldem Cardenio.

Zgodnie z zaznaczeniem we wstępie tego przeglądu nie są tutaj omówione dzieła przypisywane Szekspirowi. Warto jednak nadmienić, iż zaliczyć do nich można utwory takie, jak Edward III^[21], Sir Thomas More^[22], Thomas Lord Cromwell^[23], A Yorkshire Tragedy^[24], Sir John Oldcastle^[25] czy The London Prodigal^[26].

• Leslie Dunton-Downer, Alan Riding: Szekspir. Warszawa: Hachette Livre, 2005. ISBN 83-7184-496-4. Brak numerów stron w książce
• Jan Kott, Szekspir współczesny, Warszawa 1965 ISBN 2-228-90099-0

• Chronologia powstawania dzieł Williama Shakespeare’a
• Ekranizacje dzieł Williama Shakespeare’a

• Pełne wydanie dzieł Williama Szekspira (ang.)
• Sztuki Williama Szekspira (ang.)
• Strona dot. kontrowersji wokół autorstwa dzieł Szekspira. urbana.k12.oh.us. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-08-04)]. (ang.)
• Wszystkie polskie edycje przekładów Shakespeare’a w XIX wieku wraz z omówieniami strategii i recepcji tłumaczeń dostępne są w cyfrowym Repozytorium Polski Szekspir UW.