Powiat wołkowyski
Powiat wołkowyski – jednostka administracyjna z siedzibą w Wołkowysku, w latach 1919–1920 pod polską administracją, w okręgu brzeskim Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, w latach 1920–1921 w okręgu nowogródzkim, w latach 1921–1939 (1945) w województwie białostockim II Rzeczypospolitej.
powiat | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Siedziba | |
Powierzchnia |
3938 km² |
Populacja (1931) • liczba ludności |
|
• gęstość |
43 os./km² |
Położenie na mapie województwa |
Wcześniej powiat w płn.-wsch. części guberni grodzieńskiej, utworzony na miejsce wołkowyskiego starostwa grodowego Rzeczypospolitej. Pokrywa się częściowo z dzisiejszym rejonem wołkowyskim na Białorusi. Niewielki, zachodni skrawek powiatu, który pozostał na terytorium Polski, wchodzi obecnie w skład powiatów białostockiego i hajnowskiego.
Historia
edytuj7 czerwca 1919 roku powiat wołkowyski został włączony do nowo utworzonego okręgu brzeskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich[1]. 20 grudnia 1920 wszedł w skład okręgu nowogródzkiego[2]. 19 lutego 1921 roku został przyłączony do województwa białostockiego[3].
W wyniku napaści ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r. obszar powiatu znalazł się pod okupacją sowiecką. 2 listopada władze sowieckie włączyły go w skład Białoruskiej SRR. Była to decyzja niezgodna z prawem międzynarodowym i jako taka nie została uznana przez władze Polski i społeczność międzynarodową. W czasie II wojny światowej większość państw świata uznawała powiat wołkowyski jako okupowane terytorium Polski.
Powiat formalnie przestał istnieć w 1945 roku, kiedy to nowe, komunistyczne władze Polski oficjalnie uznały jego podział między Polskę i ZSRR. Większość jego obszaru znalazła się na terytorium Białoruskiej SRR.
W składzie Polski pozostał jedynie niewielki zachodni skrawek powiatu[4]:
- cała gmina Tarnopol,
- włączono głównie do gminy Michałowo w powiecie białostockim (gromady Bołtryki, Bondary, Odnoga, Suszcza i Tanica), oraz do nowo utworzonej gminy Narewka w powiecie bielskim (gromady Eliaszuki, Grodzisk, Leśna, Lewkowo Nowe, Lewkowo Stare, Łuka, Mikłaszewo, Nowiny, Planta, Siemianówka i Tarnopol);
- 18 z 22 gromad gminy Jałówka (z siedzibą łącznie),
- włączono głównie do gminy Michałowo (15 z 16 gromad) oraz wyjątkowo do gminy Gródek (gromada Kituryki) w powiecie białostockim;
- osada Rękaw z gminy Świsłocz,
- włączono do gminy Michałowo w powiecie białostockim.
Demografia
edytujWedług tezy Alfonsa Krysińskiego i Wiktora Ormickiego, część terytorium powiatu (gminy: Zelwa, Zelzin, Sławatycze, Łysków, Podorosk i Międzyrzecz) wchodziła w skład tzw. zwartego obszaru białoruskiego, to znaczy Białorusini stanowili na nim narodowość dominującą. Pozostałe gminy powiatu należały do tzw. zwartego obszaru białorusko-polskiego, to znaczy prawosławna ludność białoruska zamieszkiwała jedynie tereny wiejskie, zaś w większych miejscowościach dominowali Polacy[5].
Według spisu ludności w grudniu 1919 roku powiat wołkowyski okręgu brzeskiego ZCZW zamieszkiwało 97 215 osób. Na jego terytorium znajdowały się 794 miejscowości, z których 7 miało 1–5 tys. mieszkańców i 1 miała ponad 5 tys. mieszkańców. Był nią Wołkowysk z 8472 mieszkańcami[6].
Według spisu powszechnego z 1921 roku, powiat w ówczesnych granicach zamieszkiwało 115261 osób, w tym 80198 (69,6%) Polaków, 23933 (20,8%) Białorusinów, 10704 (9,3%) Żydów, 316 (0,3%) Rosjan, 51 Rusinów, 25 Niemców, 9 Litwinów, 9 Tatarów, 2 Finów, 2 Łotyszy, 1 Francuz, 1 Szwed i 10 osób o nie ustalonej narodowości[7].
Religia
edytujWedług spisu powszechnego z 1921 roku, 53308 (46,2%) mieszkańców powiatu w ówczesnych granicach wyznawało rzymski katolicyzm, 47954 (41,6%) prawosławie, 13672 (11,6%) judaizm, 260 protestantyzm, 31 islam, 26 greko-katolicyzm, 758 (0,7%). W przypadku 10 osób nie ustalono wyznania[7].
Oświata
edytujW powiecie wołkowyskim okręgu brzeskiego ZCZW, w roku szkolnym 1919/1920 działało 48 szkół powszechnych i 1 szkoła średnia. Ogółem uczyło się w nich 3142 dzieci i pracowało 69 nauczycieli[8].
Miasta i gminy
edytujPoniższa tabela podaje podstawowe dane dla miast i gmin powiatu wołkowyskiego według stanu z 30 września 1921 roku[7].
No | Jednostka | Siedziba władz | Rodzaj jednostki | Ludność | Budynków
mieszkal-nych |
Miejsco-wości |
---|---|---|---|---|---|---|
1 | Świsłocz | Świsłocz | miasto | 2935 | 356 | 1 |
2 | Wołkowysk | Wołkowysk | miasto | 11100 | 1143 | 1 |
3 | Zelwa | Zelwa | miasto | 2064 | 278 | 1 |
1 | Biskupice | Wołkowysk | gmina wiejska | 3481 | 576 | 31 |
2 | Izabelin | Izabelin | gmina wiejska | 4676 | 830 | 87 |
3 | Jałówka | Jałówka | gmina wiejska | 6662 | 1367 | 51 |
4 | Krzemienica | Krzemienica | gmina wiejska | 10992 | 1881 | 62 |
5 | Łysków | Łysków | gmina wiejska | 5049 | 1035 | 67 |
6 | Międzyrzecz | Międzyrzecz | gmina wiejska | 4577 | 869 | 65 |
7 | Mścibów | Mścibów | gmina wiejska | 8587 | 1500 | 60 |
8 | Piaski | Piaski | gmina wiejska | 8276 | 1470 | 76 |
9 | Podorosk | Podorosk | gmina wiejska | 3242 | 565 | 39 |
10 | Porozów | Porozów | gmina wiejska | 9017 | 1799 | 86 |
11 | Roś | Roś | gmina wiejska | 5594 | 1111 | 71 |
12 | Słowatycze | Słowatycze | gmina wiejska | 2639 | 648 | 33 |
13 | Święcica | Święcica Wielka | gmina wiejska | 3875 | 714 | 42 |
14 | Świsłocz | Świsłocz | gmina wiejska | 8195 | 1401 | 122 |
15 | Tarnopol | Tarnopol | gmina wiejska | 3305 | 683 | 38 |
16 | Tereszki | Werejki | gmina wiejska | 5572 | 969 | 52 |
17 | Zelwa | Zelwa | gmina wiejska | 3218 | 540 | 24 |
18 | Zelzin | Zelzin | gmina wiejska | 2205 | 440 | 33 |
Zmiany administracyjne 1920–1933
edytuj30 grudnia 1922 zniesiono trzy gminy (Słowatycze, Święcica i Zelzin), utworzono jedną (Szydłowicze) oraz dokonano licznych zmian terytorialnych między gminami[9]:
Z gminy | Do gminy | Gromady (miejscowości) |
---|---|---|
Tereszki | Roś | Dychnowicze (wieś Dychnowicze, wieś i gajówka Ignatowce) |
Tereszki | Roś | Olchowo (wieś Olchowo) |
Roś | Biskupice | Kołłątaje (wieś Kołłątaje, folwarki Kołłątaje, Łozy i Zygmuntowo, oraz osada Kołłątaje) |
Roś | Biskupice | Liczyce (wieś Liczyce) |
Roś | Biskupice | Piataki (wieś Piataki) |
Roś | Biskupice | Skuraty (wieś Skuraty) |
Krzemienica | Biskupice | Szaulicze (wieś Szaulicze Rządowe, kolonię i folwark Jundziłowszczyzna oraz kolonie Nemejkowszczyzna i Hajki) |
Mścibów | Biskupice | Kościewicze (wieś Kościewicze) |
Mścibów | Biskupice | Cimochy (wieś Cimochy) |
Mścibów | Szydłowicze | Biegienie (wieś Bagienie) |
Mścibów | Szydłowicze | Bierdziki (wsie Bierdziki i Niewiarówka) |
Mścibów | Szydłowicze | Bobyle (wieś Bobyle) |
Mścibów | Szydłowicze | Dziaki (wieś Dziaki) |
Mścibów | Szydłowicze | Janowicze (wieś Janowicze) |
Mścibów | Szydłowicze | Kosin (wsie Kosin, Menczele i Subacze) |
Mścibów | Szydłowicze | Kukiełki (wieś Kukiełki) |
Mścibów | Szydłowicze | Miełowce (wieś Miełowce) |
Mścibów | Szydłowicze | Mosznie (wieś Mosznie [Moszny]) |
Mścibów | Szydłowicze | Orany (wsie Orany i Wilczuki) |
Mścibów | Szydłowicze | Ostrowczyce (wieś Ostrowczyce) |
Mścibów | Szydłowicze | Ozieranki (wsie Ozieranki Małe, Ozieranki Wielkie i Bancerowszczyzna) |
Mścibów | Szydłowicze | Piatczyce (wsie Piatczyce i Zieniowce) |
Mścibów | Szydłowicze | Snopki (wieś Snopki) |
Mścibów | Szydłowicze | Szydłowicze (wieś Szydłowicze) |
Mścibów | Szydłowicze | Talkowce (wieś Talkowce) |
Mścibów | Szydłowicze | Wiszniewicze (wieś Wiszniewicze) |
Świsłocz | Mścibów | Olekszyce (wieś Olekszyce) |
Świsłocz | Mścibów | Jatwieź (wieś Jatwieź) |
Świsłocz | Mścibów | Nieścierowicze (wieś Nieścierowicze [Nestorowicze]) |
Porozów | Świsłocz | Michałki (wsie Michałki Wielkie i Michałki Małe oraz kolonia Izrael) |
Jałówka | Tarnopol | Bołtryki (wsie Bołtryki i Rudnia) |
Jałówka | Tarnopol | Bondary (wsie Bondary, Garbary i Rybaki) |
Jałówka | Tarnopol | Tanica (wsie Bagniuki, Tanica Dolna i Tanica Górna) |
Święcica | Biskupice | Choćkowce (wieś i folwark Choćkowce) |
Święcica | Porozów | Hornostajewicze (wieś i folwark Hornostajewicze) |
Święcica | Porozów | Kobuzie (wieś i folwark Kobuzie) |
Święcica | Porozów | Kowale (wieś Kowale) |
Święcica | Porozów | Kusińce (wieś Kusińce) |
Święcica | Porozów | Puszczyki (wsie Puszczyki, Hruszczany i Zahorany oraz folwark Walickowszczyzna) |
Święcica | Porozów | Sokolniki wieś (wieś Sokolniki I) |
Święcica | Porozów | Sokolniki osada (wieś Sokolniki II) |
Święcica | Porozów | Bobrowniki Wielkie (wieś Bobrowniki Wielkie) |
Święcica | Porozów | Wierebiejki (wsie Wierebiejki i Bobrowniki Małe) |
Święcica | Porozów | Wilejsze (wsie Wilejsze, Downary, Skrebły, oraz folwarki Wilejsze i Skrebły) |
Święcica | Porozów | Tołoczmany (folwark Tołoczmany) |
Święcica | Izabelin | Gieruciów (wsie Gieruciów I, Gieruciów II i Połujanki oraz folwark Gieruciów) |
Święcica | Izabelin | Zadworzańce (wsie Zadworzańce i Sidorki) |
Święcica | Izabelin | wieś Rakowszczyzna (włączona do gromady Machajły) |
Święcica | Mścibów | Wierdomicze (wieś i folwark Wierdomicze) |
Święcica | Mścibów | Nowosiółki (wsie Chilmonowce, Nowosiółki, Wielkie Sioło i Zarzeczany) |
Święcica | Mścibów | Święcica Wielka (folwark Święcica Wielka) |
Święcica | Mścibów | Święcica Mała (folwarki Święcica Mała i Marysin) |
Święcica | Świsłocz | Łaszewicze (wsie Łaszewicze i Prazdniki) |
Zelzin | Łysków | Krupa (wsie Krupa i Bojary oraz folwarki Brantowce i Krupa) |
Zelzin | Łysków | Mozole (wieś Mozole oraz folwarki Celinowo, Szejpiaki i Wygoda) |
Zelzin | Łysków | Zelzin (wsie Zelzin, Apelanowicze, Brantowce i Buszniaki, oraz folwarki Zelzin II, Jałowo i Włóki) |
Zelzin | Łysków | Zieleniewicze (wsie Zieleniewicze, Zienowicze i Jaroszewicze oraz folwark Zieleniewicze) |
Zelzin | Łysków | Szpaki (wieś Szpaki oraz folwark Zelzin I) |
Zelzin | Podorosk | Kuziewicze (wieś Kuziewicze) |
Zelzin | Podorosk | Hołowczyce (wsie Hołowczyce i Raczki, oraz folwark Danejkowszczyzna) |
Zelzin | Podorosk | Hołowczyce osada (folwarki Hołowczyce i Natalin) |
Zelzin | Podorosk | Mąciaki (wieś i folwark Mąciaki) |
Zelzin | Podorosk | Konoplisko (folwarki Konoplisko, Michalin, Olesin i Tadzin) |
Zelzin | Podorosk | wsie Hirycze i Zalesiany (włączone do gromady Todrosy) |
Międzyrzecz | Zelwa | Karolin (wieś i folwark Karolin) |
Międzyrzecz | Zelwa | Żerno II (folwark Żerno) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Agatowo (wieś Agatowo) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Cierechowicze (wieś oraz folwarki Komary, Michalin Mały i Szyrkowicze) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Mielachowicze (wieś i folwark Mielachowicze) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Jarutycze (wieś Jarutycze) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Pawłowicze (wsie Pawłowicze i Słowatycze, folwark Mazurkowszczyzna oraz osady Śmieck i Struga) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Zaprudzie (wieś Zaprudzie) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Chomicze (wieś Chomicze i osada Sieczyszcze) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Piczuki (wsie Piczuki i Owieczyce oraz folwark Ułasowszczyzna) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Iwaszkiewicze (wieś i folwark Iwaszkiewicze) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Koszele (wieś Koszele i folwark Meracze) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Rościewicze (wieś Rościewicze) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Pieniuha (wsie Pieniuha i Cyganówka oraz folwark Pieniuha) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Pietrowicze (wieś Pietrowicze) |
Słowatycze | Międzyrzecz | Zieńkowce (folwark Zieńkowce) |
W 1926 roku zlikwidowano status miejski Zelwy, włączając ją do gminy Zelwa[10].
1 kwietnia 1927 część obszaru gminy Biskupice (część majątku Pietraszowce o obszarze 163 ha 3506 m²) włączono do Wołkowyska[11].
Gromady
edytuj16 października 1933 gminy powiatu wołkowyskiego podzielono na 389 gromad[12]:
Starostowie
edytuj- Bronisław Szymański (1920-)[14]
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno-administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008, s. 68. ISBN 978-83-7543-036-3.
- ↑ Dz.U. z 1920 r. nr 115, poz. 760.
- ↑ Dz.U. z 1921 r. nr 16, poz. 93.
- ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa.
- ↑ Marek Wierzbicki: Stosunki polsko-białoruskie przed wrześniem 1939. W: Marek Wierzbicki: Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką 1939–1941. Wyd. 2. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2007, s. 25–43, seria: Biblioteka historyczna Frondy. ISBN 978-83-88747-76-2.
- ↑ I. Tablice ogólne. W: Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). s. 25.
- ↑ a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych.. T. 5: Województwo białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924. [dostęp 2011-02-26].
- ↑ Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 243. ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
- ↑ Dz.U. z 1922 r. nr 116, poz. 1058 – zmieniony przez Dz.U. z 1924 r. nr 86, poz. 827.
- ↑ GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 5 (1927) / GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 4 (1924/1926).
- ↑ Dz.U. z 1927 r. nr 7, poz. 41.
- ↑ Białostocki Dziennik Wojewódzki. 1933, nr 11, poz. 51.
- ↑ 1 września 1937 nazwę zmieniono na Wola Marszałka (M.P. z 1937 r. nr 153, poz. 257).
- ↑ Ruch służbowy. W starostwach. „Dziennik Urzędowy Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych”, s. 6, nr 1 z 20 października 1920.
Bibliografia
edytuj- Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 50, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
- Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 447. ISBN 83-88973-60-6.
Linki zewnętrzne
edytuj- Z przeszłości powiatu wołkowyskiego (1905) w bibliotece Polona