Powiat wołkowyski

jednostka administracyjna II Rzeczypospolitej

Powiat wołkowyski – jednostka administracyjna z siedzibą w Wołkowysku, w latach 1919–1920 pod polską administracją, w okręgu brzeskim Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, w latach 1920–1921 w okręgu nowogródzkim, w latach 1921–1939 (1945) w województwie białostockim II Rzeczypospolitej.

Powiat wołkowyski
powiat
Państwo

 Polska

Województwo

białostockie

Siedziba

Wołkowysk

Powierzchnia

3938 km²

Populacja (1931)
• liczba ludności


171 300

• gęstość

43 os./km²

Położenie na mapie województwa
Położenie na mapie województwa

Wcześniej powiat w płn.-wsch. części guberni grodzieńskiej, utworzony na miejsce wołkowyskiego starostwa grodowego Rzeczypospolitej. Pokrywa się częściowo z dzisiejszym rejonem wołkowyskim na Białorusi. Niewielki, zachodni skrawek powiatu, który pozostał na terytorium Polski, wchodzi obecnie w skład powiatów białostockiego i hajnowskiego.

Historia

edytuj

7 czerwca 1919 roku powiat wołkowyski został włączony do nowo utworzonego okręgu brzeskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich[1]. 20 grudnia 1920 wszedł w skład okręgu nowogródzkiego[2]. 19 lutego 1921 roku został przyłączony do województwa białostockiego[3].

W wyniku napaści ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r. obszar powiatu znalazł się pod okupacją sowiecką. 2 listopada władze sowieckie włączyły go w skład Białoruskiej SRR. Była to decyzja niezgodna z prawem międzynarodowym i jako taka nie została uznana przez władze Polski i społeczność międzynarodową. W czasie II wojny światowej większość państw świata uznawała powiat wołkowyski jako okupowane terytorium Polski.

Powiat formalnie przestał istnieć w 1945 roku, kiedy to nowe, komunistyczne władze Polski oficjalnie uznały jego podział między Polskę i ZSRR. Większość jego obszaru znalazła się na terytorium Białoruskiej SRR.

W składzie Polski pozostał jedynie niewielki zachodni skrawek powiatu[4]:

Demografia

edytuj

Według tezy Alfonsa Krysińskiego i Wiktora Ormickiego, część terytorium powiatu (gminy: Zelwa, Zelzin, Sławatycze, Łysków, Podorosk i Międzyrzecz) wchodziła w skład tzw. zwartego obszaru białoruskiego, to znaczy Białorusini stanowili na nim narodowość dominującą. Pozostałe gminy powiatu należały do tzw. zwartego obszaru białorusko-polskiego, to znaczy prawosławna ludność białoruska zamieszkiwała jedynie tereny wiejskie, zaś w większych miejscowościach dominowali Polacy[5].

Według spisu ludności w grudniu 1919 roku powiat wołkowyski okręgu brzeskiego ZCZW zamieszkiwało 97 215 osób. Na jego terytorium znajdowały się 794 miejscowości, z których 7 miało 1–5 tys. mieszkańców i 1 miała ponad 5 tys. mieszkańców. Był nią Wołkowysk z 8472 mieszkańcami[6].

Według spisu powszechnego z 1921 roku, powiat w ówczesnych granicach zamieszkiwało 115261 osób, w tym 80198 (69,6%) Polaków, 23933 (20,8%) Białorusinów, 10704 (9,3%) Żydów, 316 (0,3%) Rosjan, 51 Rusinów, 25 Niemców, 9 Litwinów, 9 Tatarów, 2 Finów, 2 Łotyszy, 1 Francuz, 1 Szwed i 10 osób o nie ustalonej narodowości[7].

Religia

edytuj

Według spisu powszechnego z 1921 roku, 53308 (46,2%) mieszkańców powiatu w ówczesnych granicach wyznawało rzymski katolicyzm, 47954 (41,6%) prawosławie, 13672 (11,6%) judaizm, 260 protestantyzm, 31 islam, 26 greko-katolicyzm, 758 (0,7%). W przypadku 10 osób nie ustalono wyznania[7].

Oświata

edytuj

W powiecie wołkowyskim okręgu brzeskiego ZCZW, w roku szkolnym 1919/1920 działało 48 szkół powszechnych i 1 szkoła średnia. Ogółem uczyło się w nich 3142 dzieci i pracowało 69 nauczycieli[8].

Miasta i gminy

edytuj

Poniższa tabela podaje podstawowe dane dla miast i gmin powiatu wołkowyskiego według stanu z 30 września 1921 roku[7].

No Jednostka Siedziba władz Rodzaj    jednostki  Ludność Budynków

mieszkal-nych

Miejsco-wości
1 Świsłocz Świsłocz miasto 2935 356 1
2 Wołkowysk Wołkowysk miasto 11100 1143 1
3 Zelwa Zelwa miasto 2064 278 1
1 Biskupice Wołkowysk gmina wiejska 3481 576 31
2 Izabelin Izabelin gmina wiejska 4676 830 87
3 Jałówka Jałówka gmina wiejska 6662 1367 51
4 Krzemienica Krzemienica gmina wiejska 10992 1881 62
5 Łysków Łysków gmina wiejska 5049 1035 67
6 Międzyrzecz Międzyrzecz gmina wiejska 4577 869 65
7 Mścibów Mścibów gmina wiejska 8587 1500 60
8 Piaski Piaski gmina wiejska 8276 1470 76
9 Podorosk Podorosk gmina wiejska 3242 565 39
10 Porozów Porozów gmina wiejska 9017 1799 86
11 Roś Roś gmina wiejska 5594 1111 71
12 Słowatycze Słowatycze gmina wiejska 2639 648 33
13 Święcica Święcica Wielka gmina wiejska 3875 714 42
14 Świsłocz Świsłocz gmina wiejska 8195 1401 122
15 Tarnopol Tarnopol gmina wiejska 3305 683 38
16 Tereszki Werejki gmina wiejska 5572 969 52
17 Zelwa Zelwa gmina wiejska 3218 540 24
18 Zelzin Zelzin gmina wiejska 2205 440 33

Zmiany administracyjne 1920–1933

edytuj

30 grudnia 1922 zniesiono trzy gminy (Słowatycze, Święcica i Zelzin), utworzono jedną (Szydłowicze) oraz dokonano licznych zmian terytorialnych między gminami[9]:

Z gminy Do gminy Gromady (miejscowości)
Tereszki Roś Dychnowicze (wieś Dychnowicze, wieś i gajówka Ignatowce)
Tereszki Roś Olchowo (wieś Olchowo)
Roś Biskupice Kołłątaje (wieś Kołłątaje, folwarki Kołłątaje, Łozy i Zygmuntowo, oraz osada Kołłątaje)
Roś Biskupice Liczyce (wieś Liczyce)
Roś Biskupice Piataki (wieś Piataki)
Roś Biskupice Skuraty (wieś Skuraty)
Krzemienica Biskupice Szaulicze (wieś Szaulicze Rządowe, kolonię i folwark Jundziłowszczyzna oraz kolonie Nemejkowszczyzna i Hajki)
Mścibów Biskupice Kościewicze (wieś Kościewicze)
Mścibów Biskupice Cimochy (wieś Cimochy)
Mścibów Szydłowicze Biegienie (wieś Bagienie)
Mścibów Szydłowicze Bierdziki (wsie Bierdziki i Niewiarówka)
Mścibów Szydłowicze Bobyle (wieś Bobyle)
Mścibów Szydłowicze Dziaki (wieś Dziaki)
Mścibów Szydłowicze Janowicze (wieś Janowicze)
Mścibów Szydłowicze Kosin (wsie Kosin, Menczele i Subacze)
Mścibów Szydłowicze Kukiełki (wieś Kukiełki)
Mścibów Szydłowicze Miełowce (wieś Miełowce)
Mścibów Szydłowicze Mosznie (wieś Mosznie [Moszny])
Mścibów Szydłowicze Orany (wsie Orany i Wilczuki)
Mścibów Szydłowicze Ostrowczyce (wieś Ostrowczyce)
Mścibów Szydłowicze Ozieranki (wsie Ozieranki Małe, Ozieranki Wielkie i Bancerowszczyzna)
Mścibów Szydłowicze Piatczyce (wsie Piatczyce i Zieniowce)
Mścibów Szydłowicze Snopki (wieś Snopki)
Mścibów Szydłowicze Szydłowicze (wieś Szydłowicze)
Mścibów Szydłowicze Talkowce (wieś Talkowce)
Mścibów Szydłowicze Wiszniewicze (wieś Wiszniewicze)
Świsłocz Mścibów Olekszyce (wieś Olekszyce)
Świsłocz Mścibów Jatwieź (wieś Jatwieź)
Świsłocz Mścibów Nieścierowicze (wieś Nieścierowicze [Nestorowicze])
Porozów Świsłocz Michałki (wsie Michałki Wielkie i Michałki Małe oraz kolonia Izrael)
Jałówka Tarnopol Bołtryki (wsie Bołtryki i Rudnia)
Jałówka Tarnopol Bondary (wsie Bondary, Garbary i Rybaki)
Jałówka Tarnopol Tanica (wsie Bagniuki, Tanica Dolna i Tanica Górna)
Święcica Biskupice Choćkowce (wieś i folwark Choćkowce)
Święcica Porozów Hornostajewicze (wieś i folwark Hornostajewicze)
Święcica Porozów Kobuzie (wieś i folwark Kobuzie)
Święcica Porozów Kowale (wieś Kowale)
Święcica Porozów Kusińce (wieś Kusińce)
Święcica Porozów Puszczyki (wsie Puszczyki, Hruszczany i Zahorany oraz folwark Walickowszczyzna)
Święcica Porozów Sokolniki wieś (wieś Sokolniki I)
Święcica Porozów Sokolniki osada (wieś Sokolniki II)
Święcica Porozów Bobrowniki Wielkie (wieś Bobrowniki Wielkie)
Święcica Porozów Wierebiejki (wsie Wierebiejki i Bobrowniki Małe)
Święcica Porozów Wilejsze (wsie Wilejsze, Downary, Skrebły, oraz folwarki Wilejsze i Skrebły)
Święcica Porozów Tołoczmany (folwark Tołoczmany)
Święcica Izabelin Gieruciów (wsie Gieruciów I, Gieruciów II i Połujanki oraz folwark Gieruciów)
Święcica Izabelin Zadworzańce (wsie Zadworzańce i Sidorki)
Święcica Izabelin wieś Rakowszczyzna (włączona do gromady Machajły)
Święcica Mścibów Wierdomicze (wieś i folwark Wierdomicze)
Święcica Mścibów Nowosiółki (wsie Chilmonowce, Nowosiółki, Wielkie Sioło i Zarzeczany)
Święcica Mścibów Święcica Wielka (folwark Święcica Wielka)
Święcica Mścibów Święcica Mała (folwarki Święcica Mała i Marysin)
Święcica Świsłocz Łaszewicze (wsie Łaszewicze i Prazdniki)
Zelzin Łysków Krupa (wsie Krupa i Bojary oraz folwarki Brantowce i Krupa)
Zelzin Łysków Mozole (wieś Mozole oraz folwarki Celinowo, Szejpiaki i Wygoda)
Zelzin Łysków Zelzin (wsie Zelzin, Apelanowicze, Brantowce i Buszniaki, oraz folwarki Zelzin II, Jałowo i Włóki)
Zelzin Łysków Zieleniewicze (wsie Zieleniewicze, Zienowicze i Jaroszewicze oraz folwark Zieleniewicze)
Zelzin Łysków Szpaki (wieś Szpaki oraz folwark Zelzin I)
Zelzin Podorosk Kuziewicze (wieś Kuziewicze)
Zelzin Podorosk Hołowczyce (wsie Hołowczyce i Raczki, oraz folwark Danejkowszczyzna)
Zelzin Podorosk Hołowczyce osada (folwarki Hołowczyce i Natalin)
Zelzin Podorosk Mąciaki (wieś i folwark Mąciaki)
Zelzin Podorosk Konoplisko (folwarki Konoplisko, Michalin, Olesin i Tadzin)
Zelzin Podorosk wsie Hirycze i Zalesiany (włączone do gromady Todrosy)
Międzyrzecz Zelwa Karolin (wieś i folwark Karolin)
Międzyrzecz Zelwa Żerno II (folwark Żerno)
Słowatycze Międzyrzecz Agatowo (wieś Agatowo)
Słowatycze Międzyrzecz Cierechowicze (wieś oraz folwarki Komary, Michalin Mały i Szyrkowicze)
Słowatycze Międzyrzecz Mielachowicze (wieś i folwark Mielachowicze)
Słowatycze Międzyrzecz Jarutycze (wieś Jarutycze)
Słowatycze Międzyrzecz Pawłowicze (wsie Pawłowicze i Słowatycze, folwark Mazurkowszczyzna oraz osady Śmieck i Struga)
Słowatycze Międzyrzecz Zaprudzie (wieś Zaprudzie)
Słowatycze Międzyrzecz Chomicze (wieś Chomicze i osada Sieczyszcze)
Słowatycze Międzyrzecz Piczuki (wsie Piczuki i Owieczyce oraz folwark Ułasowszczyzna)
Słowatycze Międzyrzecz Iwaszkiewicze (wieś i folwark Iwaszkiewicze)
Słowatycze Międzyrzecz Koszele (wieś Koszele i folwark Meracze)
Słowatycze Międzyrzecz Rościewicze (wieś Rościewicze)
Słowatycze Międzyrzecz Pieniuha (wsie Pieniuha i Cyganówka oraz folwark Pieniuha)
Słowatycze Międzyrzecz Pietrowicze (wieś Pietrowicze)
Słowatycze Międzyrzecz Zieńkowce (folwark Zieńkowce)

W 1926 roku zlikwidowano status miejski Zelwy, włączając ją do gminy Zelwa[10].

1 kwietnia 1927 część obszaru gminy Biskupice (część majątku Pietraszowce o obszarze 163 ha 3506 m²) włączono do Wołkowyska[11].

Gromady

edytuj

16 października 1933 gminy powiatu wołkowyskiego podzielono na 389 gromad[12]:

Gmina Liczba gromad Gromady
Biskupice 22 Biskupice, Baczeńce, Cimochy, Choćkowce, Grudy, Janowo-Teklino, Jasienowica, Jatwieź, Kołłątaje, Kościewicze, Leśniaki, Liczyce, Oszmiańce, Olszymowo, Piataki, Piekary, Rupejki, Skuraty, Szaulicze, Wojtkiewicze, Wola i Zaleszany
Izabelin 22 Bohdzie, Chorużańce, Chorużewo, Dąbrowniki, Drohiczany, Gieruciów, Hryniewicze, Izabelin, Kamienica, Kobylaki, Korewicze, Łopienica Mała, Maciejowce, Michajły, Niziany, Pasutycze, Pawłowszczyzna, Sieheniowszczyzna, Szambelin, Truńce, Zabohonie i Zadworzańce
Jałówka 22 Bachury, Budy, Ciesówka, Ciwoniuki, Dreczany, Jałówka, Juszkowy Gród, Kituryki, Kondratki, Kuchmy, Leonowicze, Łuplanka, Niezbodzicze, Nowosady, Podozierany, Rakowszczyzna, Straszewo, Szymki, Wiejki, Wierobie, Zaleszany i Zareczany
Krzemienica 23 Awdziejewicze, Derkacze, Hryckiewicze, Jałucewicze, Kaniowce, Krzemienica Kościelna, Krzemienica Dolna, Lachowicze, Lebiady, Leonowicze, Podbołocie, Podhruszany, Rekście, Rohoźnica Mała[13], Rohoźnica Wielka, Rohoźnica os., Samarowicze, Stanielewicze, Wejszyce, Wiszniówka, Wojdziewicze, Wojniewicze i Zadworze
Łysków 25 Chaniewicze, Hrusk, Huta, Janin, Janopol, Kornedź, Krupa, Kuklicze, Liberpol, Ławrynowicze, Łysków, Mogilowce, Mosiewicze, Mozole, Nowiki, Ososzniki, Rozalin, Rudnia, Sobolki, Szpaki, Terechowicze, Wereszczaki, Wiljanowo, Zelzin i Zieleniewicze
Międzyrzecz 29 Agatowo, Bezwodne, Ceglewicze, Chomicze, Cierechowicze, Dobrosielce, Dziergiele, Iwaszkiewicze, Janowszczyzna, Jarutycze, Junkowszczyzna, Klepacze, Koszele, Kościewicze, Krzesła, Leszno, Mielachowicze, Międzyrzecz, Pawłowicze (ze Słowatyczami), Piczuki, Pieniuga, Pietrowicze, Rościewicze, Rudziewicze, Szyjki, Tałałajki, Zadworze, Zaprudzie i Zieńkowce
Mścibów 22 Andrzejewicze, Bagoń, Hniezno, Hołynka, Janysze, Jaryłówka, Jatwieź, Leśniki, Moczulisko, Montowty, Mścibów, Nieścierowicze, Nowosiółki, Ogrodniki, Olekszyce, Prudno, Rybaki, Szandry, Szuściki, Święcica Mała, Święcica Wielka i Wierdomicze
Piaski 30 Borki, Dominiszki, Dylewszczyzna, Gliniszcze, Honczary, Hryćki, Koladycze, Kopacze, Kukucie, Kutniki, Lada, Lichinicze, Ławry, Malkiewicze, Miżewo, Mosiewicze, Niewiarowicze, Osowlany, Pacewicze, Parafianowicze, Piaski, Pliszcza, Podwórna, Samojłowicze Dolne, Samojłowicze Górne, Siniewicze, Strubnica, Zabłocie, Zarudawie i Zelwiany
Podorosk 21 Daszkiewicze, Derenie, Dubicze, Dubowo, Hołowczyce, Hołowczyce os., Hołyszki, Hubczyce, Koniuchy, Konoplisko, Kuziewicze, Monciaki, Omszary, Poczerniejki, Podorosk, Sawonie, Siewoszki, Todrosy, Werusin, Wielka Wieś i Zadworzany
Porozów 36 Bierniki, Bobrowniki Wielkie, Bojare, Bojkiewicze, Chrustów, Dzieżkowce, Hornostajewicze, Kobuzie, Kołonna Mała, Kołonna Wielka, Kowale, Kropiwnica, Kulewicze, Kusińce, Leski wieś, Leski os., Lidziany, Mińków, Mosuszyn, Motosze, Narkiewicze, Nowosiółki, Nowy Dwór, Oszczep, Porozów, Pracucicze, Puszczyki, Sokolniki wieś, Sokolniki os., Studzienniki, Szurycze, Telaki, Terespol, Tołoczmany, Wierobiejki i Wilejsze
Roś 24 Andrusze, Bobłowo, Dychnowicze, Dzięciołowicze, Endrychowce, Krasne Sioło, Krzywonosy, Moczulno, Nowe Sioło, Nowosiółki I, Nowosiółki II, Olchowo, Pasynki, Podroś, Pohorany, Roś, Rybaki, Skrzybowo, Stańkowce, Studzieniec, Wiechotnica, Wierzbowo, Zahory i Zarzeczany I
Szydłowice 17 Biegienie Wielkie, Bierdziki, Bobyle, Dziaki, Janowicze, Kosin, Kukiełki, Miełowce, Mosznie, Orany, Ostrowczyce, Ozieranki, Piatczyce, Snopki, Szydłowice, Talkowce i Wiszniewicze
Świsłocz 37 Bortniki, Chańczyce, Czaplicze, Dobrowola, Dudzicze, Dworczany, Grycki, Hłuszki, Hołobudy, Horbacze, Hrycewicze, Hrynki I, Hrynki II, Jakuszówka, Jatwiesk, Jeziorzysko, Juszkiewicze, Klepacze, Kołosy, Kwatery, Lichosielce, Łaszewicze, Mańczyce, Michałki, Mieńki, Pacuje, Pawluszki, Połonka, Raniewicze, Romanowce, Rożki, Rudnia, Stoki, Syrojeżki, Widziejki, Zanki I i Zanki II
Tarnopol 16 Bołtryki, Bondary, Eliaszuki, Grodzisk, Leśna, Lewkowo Nowe, Lewkowo Stare, Łuka, Mikłaszewo, Nowiny, Odnoga, Planta, Siemianówka, Suszcza, Tanica i Tarnopol
Tereszki 28 Bojdaty, Duchowlany, Dulowce, Dziewiątkowce, Jeżowce, Kuropaty, Kuwieki, Kuźmicze, Leoniewicze, Lwówka, Maćkowce, Małafiowce, Milkowce, Myśluki, Nowosady, Nowosiółki, Ogrodniki, Połoszki, Pożarki, Słowiki, Sznipowo, Tereszki, Werejki, Załuczany, Zancewicze, Zubowszczyzna, Żarna i Żeniowce
Zelwa 15 Bereżki, Borodzicze, Chołstowo, Dołgopolicze, Horno, Karolin, Konno I, Konno II, Krzywokonno, Ławrynowicze, Nowosiółki, Zblany, Zelwa, Żerno I i Żerno II

Starostowie

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno-administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008, s. 68. ISBN 978-83-7543-036-3.
  2. Dz.U. z 1920 r. nr 115, poz. 760.
  3. Dz.U. z 1921 r. nr 16, poz. 93.
  4. Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa.
  5. Marek Wierzbicki: Stosunki polsko-białoruskie przed wrześniem 1939. W: Marek Wierzbicki: Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką 1939–1941. Wyd. 2. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2007, s. 25–43, seria: Biblioteka historyczna Frondy. ISBN 978-83-88747-76-2.
  6. I. Tablice ogólne. W: Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). s. 25.
  7. a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych.. T. 5: Województwo białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924. [dostęp 2011-02-26].
  8. Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 243. ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
  9. Dz.U. z 1922 r. nr 116, poz. 1058 – zmieniony przez Dz.U. z 1924 r. nr 86, poz. 827.
  10. GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 5 (1927) / GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 4 (1924/1926).
  11. Dz.U. z 1927 r. nr 7, poz. 41.
  12. Białostocki Dziennik Wojewódzki. 1933, nr 11, poz. 51.
  13. 1 września 1937 nazwę zmieniono na Wola Marszałka (M.P. z 1937 r. nr 153, poz. 257).
  14. Ruch służbowy. W starostwach. „Dziennik Urzędowy Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych”, s. 6, nr 1 z 20 października 1920. 

Bibliografia

edytuj
  • Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 50, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
  • Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 447. ISBN 83-88973-60-6.

Linki zewnętrzne

edytuj