Orangutan
Orangutan[13] (Pongo) – rodzaj dużych ssaków naczelnych z podrodziny orangowatych (Ponginae) w obrębie rodziny człowiekowatych (Hominidae). IUCN wszystkie orangutany klasyfikuje jako krytycznie zagrożone[14][15][16].
| Pongo | |||
| Lacépède, 1799[1] | |||
 Samiec orangutana borneańskiego (P. pygmaeus) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| Parvordo | |||
| Nadrodzina | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
orangutan | ||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Pongo borneo Lacépède, 1799 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760) | |||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Gatunki | |||
| |||
| Zasięg występowania | |||
 Borneo i Sumatra | |||
Lasy deszczowe na Borneo i Sumatrze[17][18][19].
Orangutany są małpami nadrzewnymi, spędzającymi na drzewach niemal całe życie, poruszając się między koronami metodą brachiacji. Prowadzą dzienny tryb życia, w nocy przesypiają około 12 godzin (co jest związane z jej długością na obszarach przyrównikowych). Grupy rodzinne tworzy samica.
Taksonomia
edytujRodzaj zdefiniował w 1799 roku francuski przyrodnik Bernard Germain de Lacépède w rozdziale poświęconej systematyce ssaków w książce jego autorstwa poświęconej kursowi historii naturalnej na temat kręgowców i zwierząt czerwonokrwistych, prowadzonym w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu[1]. Na gatunek typowy Lacépède wyznaczył (oznaczenie monotypowe) orangutana borneańskiego (P. pygmaeus).
Populacje orangutanów z Borneo i Sumatry przez długi czas klasyfikowano jako podgatunki, jednak później podniesiono je do rangi odrębnych gatunków: orangutana borneańskiego (Pongo pygmaeus) i orangutana sumatrzańskiego (Pongo abelii) oraz orangutana tapanulijskiego (Pongo tapanuliensis) nieco mniejszego i jaśniejszego, z białymi włosami na talerzach policzkowych. Orangutana borneańskiego prymatolodzy dzielą na trzy podgatunki: orangutana sarawaskiego P. p. pygmaeus występującego w północno-zachodniej części wyspy, orangutana wschodnioborneańskiego P. p. morio spotykanego na północnym wschodzie (w malezyjskiej prowincji Sabah) i na wschodzie, oraz orangutana centralnoborneańskiego P. p. wurmbii, żyjącego w centralnej i południowej części indonezyjskiego Kalimantanu). Z kolei orangutany występujące na południe od jeziora Toba na Sumatrze są w odrębnym gatunku Pongo tapanuliensis (bliżej spokrewnionym z orangutanami z Borneo niż z pozostałymi sumatrzańskimi populacjami)[20].
Etymologia
edytuj- Ourangus: malajska nazwa orangutan ‘leśny człowiek’, od orang ‘osoba’; hutan ‘las’[21].
- Pongo: nazwa mpongi oznaczająca w bantu (Kongo) dużą małpę człekokształtną; Lacépède użył tej nazwy na określenie orangutana[22]; Palmer sugeruje również, że jest to rodzima nazwa z Borneo[23].
- Pithecus (Pythecus): gr. πιθηκος pithēkos ‘małpa’[24]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia satyrus Linnaeus, 1766 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760).
- Lophotus: gr. λοφωτος lophōtos ‘czubaty, grzebieniasty’, od λοφος lophos ‘czub, grzebień’[25].
- Faunus: w mitologii rzymskiej Faun lub Faunus był bogiem płodności, lasów górskich, opiekunem pasterzy, darzący płodnością ich stada, nauczycielem upraw roli[26].
- Macrobates: μακρος makros ‘długi’; βατης batēs ‘piechur’, od βατεω bateō ‘stąpać’, od βαινω bainō ‘chodzić’[27].
- Satyrus: gr. σατυρος saturos ‘satyr’[28]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Satyrus rufus Lesson, 1840 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760).
- Boreopithecus: gr. βορειος boreios ‘północny’, od βορεας boreas ‘północ’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’[12]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Boreopithecus dawsoni Friederichs, 1932 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760).
Podział systematyczny
edytujDo rodzaju należą występujące współcześnie gatunki[29][30][17]:
| Grafika | Gatunek | Autor i rok opisu | Nazwa zwyczajowa[13] | Podgatunki[18][17][30] | Rozmieszczenie geograficzne[18][17][30] | Podstawowe wymiary[18][30][h] | Status IUCN[31] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pongo pygmaeus | (Linnaeus, 1760) | orangutan borneański | 3 podgatunki | Borneo: nierównomiernie w Sabah i Sarawak (Malezja) oraz w Borneo Północnym, Wschodnim, Środkowych i Zachodnim (Indonezja) | DC: 72–97 cm MC: 30–85 kg |
CR | |
| Pongo tapanuliensis | Nurcahyo, Meijaard, Nowak, Fredriksson & Groves, 2017 | gatunek monotypowy | Indonezja (północno-zachodnia Sumatra (fragmenty lasów w dystryktach środkowej, północnej i południowej części Tapanuli, na południe od jeziora Toba)) | brak danych | CR | ||
| Pongo abelii | Lesson, 1827 | orangutan sumatrzański | gatunek monotypowy | Indonezja (północno-zachodnia Sumatra (prowincje Aceh i Sumatra Północna), na północny zachód od jeziora Toba) | DC: 68–99 cm MC: 30–85 kg |
CR |
Kategorie IUCN: CR – gatunek krytycznie zagrożony.
Rodzaj obejmuje również trzy wymarłe gatunki, żyjące w plejstocenie na obszarze dzisiejszych Chin, Wietnamu, Sumatry i Jawy[32]:
- Pongo devosi Schwartz, Vu The Long, Nguyen Lan Cuong, Le Trung Kha & Tattersall, 1995[33]
- Pongo palaeosumatrensis Hooijer, 1948[34]
- Pongo weidenreichi Hooijer, 1948[35]
Charakterystyka
edytujSpędzają najwięcej czasu na drzewach spośród małp człekokształtnych. Orangutany są małpami o długich rękach (rozstaw ramion do 225 cm) i krótkich nogach. Włosy długie, czerwonawe, rzadziej brązowe. Twarz naga, u samców występują szerokie talerze policzkowe; uszy małe przylegające. Kciuk i paluch krótkie, pozostałe palce długie.
Długość ciała samic 68–85 cm, samców 94–99 cm; masa ciała samic 30–45 kg, samców 30–85 kg[18][30].
Małpy te dożywają w stanie dzikim 35–40 lat, w niewoli do ponad 60 lat[36]. Ciąża trwa 260–270 dni, rodzi się z reguły jedno młode o masie urodzeniowej 1200–1600 g[36]. Matki opiekują się potomstwem przez 6–8 lat, dojrzałość płciowa jest osiągana w wieku 10–12 lat.
Tryb życia
edytujJak inne małpy człekokształtne, orangutany są wysoce inteligentnymi zwierzętami. W połowie lat 90. XX wieku odkryto, że w jednej z populacji orangutanów osobniki regularnie posługują się narzędziami przy zdobywaniu pożywienia – odkrycia takiego dokonała wcześniej w latach 60. Jane Goodall, badając szympansy. Fakt ten został opisany w 2003 roku w periodyku Science. Orangutany są najmniej agresywnymi małpami i charakteryzują się przyjaznym nastawieniem. Notuje się również, że dzikie orangutany odwiedzają prowadzone przez ludzi ośrodki adaptacyjne dla osieroconych orangutanów, nawiązując z małymi kontakt i prawdopodobnie pomagając im w powrocie do życia w naturze.
Występują dwa rodzaje samców (tzw. bimorfizm): samce dominujące, posiadające talerze policzkowe, rodzaj skórnych, dyskowatych tworów oraz samce niższej rangi, bez takich talerzy. Samce dominujące obejmują w posiadanie rozległe rewiry; charakterystycznym głosem oznaczają posiadany teren i przyzywają samice, które zajmują na ich terenie własne, odrębne rewiry. Mają monopol na dostęp do samic ze swojego rewiru, jednak z uwagi na brak zorganizowanego stada i rozproszenie terytorialne osobników, monopol ten jest nierzadko naruszany[37].
.jpg){kind=link}
Pożywienie
edytujOrangutany żywią się głównie owocami, liśćmi, termitami i owadami oraz jajami ptaków.
Zagrożenia
edytujOrangutany są gatunkami krytycznie zagrożonymi[14][15][16]. Liczbę dziko żyjących orangutanów szacuje się na 45–69 tysięcy na Borneo (P. pygmaeus) i 7300 na Sumatrze (P. abelii; 2005)[38]. Niszczenie ich środowiska naturalnego przez wyręby i wypalanie lasów oraz działalność wydobywczą nasiliło się szczególnie w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Większość z tych działań jest nielegalna, a dochodzi do niej w 37 z 41 parków narodowych, które oficjalnie są wyłączone z gospodarki leśnej i górnictwa[39]. Poważnym problemem jest także uprowadzanie młodych na sprzedaż, co wiąże się zwykle z zabijaniem matek.
Badaczem szczególnie zasłużonym w ochronie gatunku jest Birute Galdikas.
Uwagi
edytuj- ↑ Publikacja Zimmermanna Specimen zoologiae geographicae, quadrupedum domicilia et migrationes sistens została uznana za nieważną na mocy uprawnień ICZN, ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego[2].
- ↑ Nazwa częściowa nieważna na mocy uprawnień ICZN[4]; młodszy homonim Pithecus É. Geoffroy Saint-Hilaire & G. Cuvier, 1795 (Cercopithecidae).
- ↑ Nowa nazwa dla Pongo Lacépède, 1799.
- ↑ Publikacja Okena Lehrbuch der Naturgeschichte została uznana za nieważną (z kilkoma wyjątkami) na mocy uprawnień ICZN, ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego[7]; młodszy homonim Faunus de Montfort, 1810 (Mollusca).
- ↑ Nowa nazwa dla Pongo É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Pongo Lacépède, 1799).
- ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Pithecus G. Cuvier, 1800.
- ↑ Młodszy homonim Satyrus Oken, 1816 (Hylobatidae).
- ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała
Przypisy
edytuj- ↑ a b Tableau des divisions, sous-divisions, ordres et genres des mammifères. W: B.G. de Lacépède: Discours d’ouverture et de clôture du cours d’histoire naturelle, des animaux vertébrés et a sang rouge, Donné dans le Muséum national d’Histoire Naturelle, L’an 6 de la république. Paris: Plassan, 1799, s. 4. (fr.).
- ↑ ICZN. Opinion 257. Rejection for nomenclatorial Purposes of the work by Zimmermann (a. E.W. Von) published in 1777 under the title specimen Zoologiae Geographicae, Quadrupedum Domicilia Ei Migrationes Sistens and Acceptance for the same Purposes of the work by the same author Pubhshed in the period 1778 – 1783 under the title Geographische Geschichte des Menschen, und der Allgemein Verbreiteten Vierfussigen Thiere. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 5 (18), s. 231–244, 1954. (ang.).
- ↑ E.A.W. von Zimmermann: Specimen zoologiae geographicae, quadrupedum domicilia et migrationes sistens. Lugduni Batavorum: Apud Theodorum Haak et socios, 1777, s. 399. (łac.).
- ↑ Anonim. Opinions rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature. Opinions 105 to 114. Opinion 114. Under suspension Simia, Simia satyrus and Pithecus are suppressed. „Smithsonian miscellaneous collections”. 73 (6), s. 25–26, 1929. (ang.).
- ↑ G. Cuvier: Lecons d’anatomie comparée. T. 1. Paris: Baudouin, 1800, s. tab. 1. (fr.).
- ↑ J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata: in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 2. Mosquae: Typis Nicolai S. Vsevolozsk, 1813, s. 548. (łac.).
- ↑ ICZN. Opinion 417. Rejection for nomenclatorial purposes of volume 3 (Zoologie) of the work by Lorenz Oken entitled Okens Lehrbuch der Naturgeschichte published in 1815—1816. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 14, s. 1–42, 1956–1957. (ang.).
- ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3: Zoologie. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. 1227. (niem.).
- ↑ G.J. Billberg: Synopsis Faunae Scandinaviae. T. 1. Cz. 1: Mammalia. Holmiae: Ex officina typogr. Caroli Deleen, 1827, s. Tab. A. (łac.).
- ↑ F. Cuvier: Zoologie = Mammalogie. W: C. Sonnini (red.): Dictionnaire des sciences naturelles, dans lequel on traite méthodiquement des différens êtres de la nature, considérés soit en eux-mêmes, d’après l’état actuel de nos connoissances, soit relativement à l’utilité qu’en peuvent retirer la médecine, l’agriculture, le commerce et les artes. Suivi d’une biographie des plus célèbres naturalistes. T. 59. Strasbourg & Paris: F. G. Levrault & Le Normant, 1829, s. 395. (fr.).
- ↑ R.P. Lesson: Species des mammifères bimanes et quadrumanes; suivi d’un mémoire sur les Oryctéropes. Paris: J.B. Baillière, 1840, s. 39. (fr.).
- ↑ a b H.F. Friederichs & F. Weidenreich. Schädel und Unterkiefer von Piltdown („Eoanthropus dawsoni Woodward“) in neuer Untersuchung. „Zeitschrift für Anatomie und Entwicklungsgeschichte”. 98, s. 258, 1932. (niem.).
- ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b M.G. Nowak i inni, Pongo tapanuliensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2017, wersja 2018-02 [dostęp 2019-02-24] (ang.).
- ↑ a b I. Singleton i inni, Pongo abelii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018, wersja 2018-2 (poprawiona) [dostęp 2019-02-24] (ang.).
- ↑ a b M. Ancrenaz i inni, Pongo pygmaeus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018, wersja 2018-2 (poprawiona) [dostęp 2019-02-24] (ang.).
- ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 270. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ a b c d e E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 844–846. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red. red.): Genus Pomgo. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
- ↑ Alexander Nater i in.. Morphometric, behavioral, and genomic evidence for a new orangutan species. „Current Biology”. 27 (22), s. 3487–3498.e10, 2017. DOI: 10.1016/j.cub.2017.09.047. (ang.).
- ↑ W.J. Sastrawan. The Word ‘Orangutan’: Old Malay Origin or European Concoction?. „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde / Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia and Oceania”. 176 (5), s. 532–541, 2020. DOI: 10.1163/22134379-bja10016. (ang.).
- ↑ Pongo. Online Etymology Dictionary. [dostęp 2020-11-12]. (ang.).
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 556.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 539–540.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 384.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 284.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 951.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 619.
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
- ↑ a b c d e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 178. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ Taxonomy: Pongo – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).
- ↑ Terry Harrison, Changzhu Jin, Yingqi Zhang, Yuan Wang i Min Zhu. Fossil Pongo from the Early Pleistocene Gigantopithecus fauna of Chongzuo, Guangxi, southern China. „Quaternary International”. 354, s. 59–67, 2014. DOI: 10.1016/j.quaint.2014.01.013. (ang.).
- ↑ J.H. Schwartz, V.T. Long, N.L. Cuong, L.T., Kha & I. Tattersall. A review of the Pleistocene hominoid fauna of the Socialist Republic of Vietnam (excluding Hylobatidae). „Anthropological Papers of the American Museum of Natural History”. 76, s. 18, 1995. (ang.).
- ↑ Hooijer 1948 ↓, s. 187.
- ↑ Hooijer 1948 ↓, s. 280.
- ↑ a b Dżungla. Warszawa: "Świat Książki", 1997, s. 60. ISBN 83-7129-804-8.
- ↑ Jerzy A. Kowalski: Homo eroticus. Opole: Wydawnictwo IBS, 2011, s. 19-20, seria: Eros i logos. ISBN 978-83-931776-0-8.
- ↑ Caldecott & Miles, 2005
- ↑ The Last Stand of the Orangutan – raport ONZ (format pdf)
Bibliografia
edytuj- T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
- D.A. Hooijer. Prehistoric teeth of man and of the orang-utan from central Sumatra, with notes on the fossil orang-utan from Java and southern China. „Zoologische Mededelingen”. 29, s. 175–293, 1948. (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Orangutan Cultures Online. web.duke.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-15)].