Koniecpol

Piramida wieku mieszkańców Koniecpola w 2014 r.^[1]:
 

Nazwa Koniecpol należy do grupy miast topograficznych, czyli odnoszących się do ukształtowania terenu. Pierwotna nazwa brzmiała Nowopole. Z Koniecpola pochodzili Koniecpolscy, znany ród herbu Pobóg. Jan Koniecpolski był kanclerzem Władysława Jagiełły i otrzymał dla tej miejscowości prawa miejskie w 1443 r. Stanisław Koniecpolski (1591-1646), kasztelan krakowski i hetman wielki koronny, wybudował tu w 1642 r. cenny architektonicznie kościół. W 1443 r. obok Koniecpola powstało miasto Nowopole. W dzisiejszej nazwie miasta obserwujemy zanik wygłosowego -e.

29 grudnia 1443 w Budzie król Polski Władysław Warneńczyk, na prośbę Przedbora z Koniecpola wydał akt lokacyjny dla osady Koniecpol. Dokument ten nadawał miastu prawo niemieckie w odmianie średzkiej, a jego licznych mieszkańców obdarzał wieloma przywilejami. Koniecpol (prywatne miasto szlacheckie Nowopole) od utworzenia do rozbiorów Polski w XVIII wieku znajdował się w powiecie radomszczańskim województwa sieradzkiego^[5].

Na przestrzeni wieków dobra koniecpolskie pozostawały w rękach rodu Koniecpolskich. Miasto mogło rozwijać się pod względem gospodarczym i społecznym dzięki przywilejom nadawanym przez kolejnych królów Polski, które powodowały rozwój handlu oraz napływ nowej ludności. Okres wysokiego dobrobytu Koniecpola to XVI w. Liczne przywileje uzyskali w tym czasie dla miasta bracia Mikołaj i Stanisław Przedborowie, dziedzice Koniecpola. Dokument^[jaki?] z 11 lutego 1557 nadawał ludności miasta pewne prawa i swobody obywatelskie^[jakie?], narzucając zarazem obowiązki względem dziedzica. Widoczny jest rozwój handlu i rzemiosła, a także przemysłu metalurgicznego. W 1559 Koniecpol otrzymał od Zygmunta Augusta przywilej zezwalający na pobór mostowego oraz potwierdzający prawo do organizowania w Koniecpolu jarmarków. Po 1559 prawdopodobnie założono w Koniecpolu bractwa kupieckie, co spowodowało rozwój handlu zbożem. Przywileje wydane przez Zygmunta Augusta zostały potwierdzone w 1600 przez króla Zygmunta III Wazę.

Około 1610 następny właściciel Koniecpola – hetman Stanisław Koniecpolski ustanowił cechy: kowalski, stolarski, szewski, krawiecki, rzeźnicki oraz konwisarski, sukienniczy i kotlarski. Dzięki niemu w XVII w. funkcjonowała prawdopodobnie w Koniecpolu kolonia akademicka, która miała być podporządkowana Akademii Krakowskiej. Za sprawą hetmana, który chciał doprowadzić do szybkiego rozwoju miasta, w Koniecpolu pojawili się Żydzi.

W 1619 podczas wesela Stanisława Koniecpolskiego z Krystyną Lubomirską hetman obiecał oddać kościół modrzewiowy z Koniecpola mężowi swojej kuzynki, podstolemu gostyńskiemu Mikołajowi Tarnowskiemu. W tym czasie powstały pierwsze fundacje dotyczące budowy nowej świątyni; wójt Koniecpola Melchior Job ufundował ołtarz boczny dla Bractwa Imienia Jezus, ołtarz różańcowy prawdopodobnie ów bractwo, a ołtarz główny obiecał sfinansować Koniecpolski. Plan budowy murowanego kościoła wstrzymała klęska Polaków w bitwie pod Cecorą z Turkami i dostanie się hetmana na trzy lata do niewoli. Po powrocie do kraju prace budowlane rozpoczęły się w 1633^[6], a zakończyły się w 1640, a przez następne lata trwały prace wykończeniowe wewnątrz budynku. 20 czerwca 1644 odbyła się uroczystość konsekracji świątyni za sprawą arcybiskupa gnieźnieńskiego Macieja Łubieńskiego^[7]. Kościół istnieje do dziś i jest trzecim stojącym w tym miejscu. Poprzednia świątynia nie przeszkadzała w tworzeniu fundamentów; pozostała nienaruszona aż do wiosny 1635. Wówczas rozebrano go i przewieziono do Gomulina w powiecie piotrkowskim, gdzie służył aż do 1871^[6].

Kolejne przywileje dla miasta zostały wystawione przez króla Jana Kazimierza. Zwalniały one Koniecpol od kwaterunku wojsk oraz od wszelkich powinności na rzecz władcy ze względu na zniszczenia dokonane w czasie wojny ze Szwedami. Podobnie postąpił następny król Jan III Sobieski w 1673, zwalniając ludność koniecpolską od wszelkich ciężarów i powinności z powodu zniszczeń wojennych.

21 listopada 1708 miała miejsce na terenie Koniecpola krwawa bitwa między stronnikami Leszczyńskiego pod wodzą Jana Potockiego – hetmana wielkiego koronnego – a obrońcami Augusta II pod dowództwem Jana Rybińskiego i Ludwika Pocieja.

Miasto podupadało w wyniku zniszczeń wojennych, epidemii pojawiających się w Koniecpolu co kilka lat oraz pożarów zwartej, drewnianej zabudowy rynku.

Kryzys jaki zarysował się w połowie XVII w. przyczynił się do upadku znaczenia Koniecpola, co spowodowało, że w XVIII w. spadł on do roli ośrodka administracyjnego rozległych dóbr ziemskich. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z rodu Koniecpolskich – Jana Aleksandra, na mocy testamentu Koniecpol przeszedł w ręce krewnych, Aleksandra i Franciszka Walewskich. Bracia sprzedali go następnie za bezcen podstawionemu przez Jerzego Aleksandra Lubomirskiego – Aleksandrowi Walewskiemu. W rzeczywistości majątek przeszedł w ręce Lubomirskich. W 1754 dobra koniecpolskie nabył od Lubomirskego Michał Czapski – wojewoda malborski, a następnie w 1778 w posagu przeszły one w posiadanie rodziny Potockich (wynik ślubu Teresy Ludwiki, córki Michała Czapskiego i Aleksandra Potockiego, który odbył się 21 września 1778^[8]).

Ostatnim przywilejem królewskim dla miasta Koniecpola był dokument wydany w 1774 przez ostatniego króla Polski Stanisława Augusta, potwierdzający istnienie jarmarków w mieście.

I rozbiór Polski nie objął Koniecpola, jednak po drugim miasto znalazło się przejściowo w zaborze pruskim; wyjątek stanowił Chrząstów, który pozostał w granicach Rzeczypospolitej, dopiero po III rozbiorze trafił on również przejściowo pod zabór austriacki, a pozostała część miasta znajdująca się w Prusach została włączona do tzw. Prus Południowych. Granica pomiędzy państwami przebiegała na rzece Pilicy^[9]. Nie utrzymała się długo, gdyż tylko 12 lat.

W 1807 Koniecpol znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, a Chrząstów został do niego dołączony w 1809. W 1815 jednak ziemie te weszły w skład Królestwa Polskiego, jako część Imperium Rosyjskiego, w zaborze rosyjskim^[9][10].

W 1827 został uruchomiony zakład hutniczy, w skład którego wchodziły hamernia i walcownia. Druga z nich początkowo ograniczała się do przetwarzania miedzi ze złomu nabytego od kotlarzy, a także produkcji prostego sprzętu gospodarczego, np. osi do wozów, obręczy, podków. Po uruchomieniu hamerni jednak rozpoczęto wytwarzanie przedmiotów użytkowych do gorzelni. W 1830 zaczęto budowę zaprojektowanego na wzór angielski pieca pudlarskiego, który został uruchomiony w 1833 r. Pudlingarnia koniecpolska była spółką prywatną. W skład spółki wchodzili: Michał Potocki – właściciel Koniecpola, Wojciech Krygier, Antoni Lipski, Jan Kubiczek de Waldorff oraz Wojciech Kubiczek de Waldorff^[11]. W kolejnych latach zakład rozrastał się i w latach 80. XIX wieku posiadał cztery piece pudlarskie, wygrzewalnię i młot kolbowy; produkcja była napędzana siłą wody. Przez lata zakłady hutnicze zmieniały właścicieli, jednak przez cały czas właścicielami lub współwłaścicielami byli Potoccy^[12]. W latach 50. XIX wieku kierownikiem zakładów był Wojciech Stępkowski^[13].

W 1838 w pobliskim Chrząstowie podjęła produkcję cukrownia. Była ona jedną z pierwszych w ówczesnej guberni piotrkowskiej, a także jedną z pierwszych w kraju.

W okresie powstania styczniowego w 1863 Koniecpol i okolice były terenem licznych walk powstańczych. Walczyły tu oddziały Józefa Oksińskiego i Zygmunta Chmieleńskiego, a ludność miejscowa brała aktywny udział w walkach oraz udzielała pomocy rannym powstańcom, leczonym w koniecpolskim szpitalu.

25 maja 1863 oddział powstańczy kpt. Józefa Oksińskiego stoczył trzygodzinną bitwę z oddziałami rosyjskimi nad Pilicą w Koniecpolu. Poległo 18 powstańców, a 30 zostało rannych. Najciężej rannych hospitalizowano w miejscowym szpitalu, skąd zabrano ich do niewoli carskiej. W walkach zginęło pięciu mieszkańców Koniecpola.

W następnych miesiącach tego roku oddział powstańczy płk. Zygmunta Chmieleńskiego stoczył dwie duże bitwy oraz dwie potyczki w okolicy Koniecpola: 27 lipca na polu między Załężem i Rudnikami (zginęło 28 powstańców), 17 sierpnia i 24 października w Białej Wielkiej, 30 września pod Mełchowem. Rannych żołnierzy przywożono do szpitala w Koniecpolu, wielu z nich zmarło i zostało pochowanych na miejscowym cmentarzu.

W bitwie pod Mełchowem ranny został młody podoficer Adam Chmielowski późniejszy Brat Albert, założyciel dwóch zgromadzeń: „Braci Albertynów” i „Sióstr Albertynek”. Leczony był w szpitalu koniecpolskim przez dr. Władysława Florkiewicza. Po amputacji nogi i hospitalizacji Adam Chmielowski wyjechał z Koniecpola.

Władze carskie, chcąc ukarać Polaków za udział w powstaniu, postanowiły zlikwidować resztki autonomii w Królestwie Polskim. W ramach represji popowstaniowych rosyjski zaborca utworzył więcej guberni, w których gubernatorami byli Rosjanie, co miało zwiększyć liczbę rosyjskich urzędników na tym terenie i wzmocnić rusyfikację, sam Koniecpol już w 1867 r. wszedł w skład nowo utworzonej guberni piotrkowskiej. 338 miast Królestwa Polskiego zamieniono na osady. Represje te nie pominęły Koniecpola i w 1870 roku Koniecpol utracił prawa miejskie. Przywrócono je dopiero w 1927. Szczególnie korzystne warunki dla rozwoju miasta zaistniały w 1903, gdy uruchomiono linię kolejową łączącą Kielce z Częstochową.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Koniecpol wszedł w skład powiat radomszczańskiego w województwie łódzkim^{[potrzebny przypis]}, a Chrząstów (ówcześnie osobna miejscowość, a obecnie dzielnica Koniecpola) w skład powiatu włoszczowskiego w województwie kieleckim^{[potrzebny przypis]}. W okresie międzywojennym nie zaszły w mieście poważne zmiany. W czasie II wojny światowej Koniecpol znalazł się w obszarze działań operacyjnych Armii „Kraków” gen. bryg. Antoniego Szyllinga, a z drugiej strony Grupy Armii Południe gen. płk. Gerarda von Rundstedta. Wojna dotarła do Koniecpola 3 września w niedzielę. Po rozbiciu oddziałów 7 dywizji piechoty gen. bryg. Janusza Gąsiorowskiego, dowództwo niemieckie planowało uchwycić mosty na Białce w rejonie Lelowa i rozwinąć natarcie w kierunku Koniecpola. Po zajęciu 3 września Lelowa czołówka 3 dywizji lekkiej gen. mjr. Adolfa Kuntzena skierowała się na północ do Koniecpola i zajęła go bez walki.

4 i 5 września w czasie pobytu w Koniecpolu żołnierze niemieccy zamordowali 13 osób, a 5 września za ostrzelanie taborów niemieckich przez samolot polski w Chrząstowie i Koniecpolu Niemcy przeprowadzili pacyfikację. Spalono kilkadziesiąt gospodarstw w północnej części wsi i zabito 22 osoby.

Podczas okupacji niemieckiej Koniecpol był częścią Generalnego Gubernatorstwa.

11 grudnia 1939 do Koniecpola przybyło ponad 1000 osób wysiedlonych z Poznania i Wrześni, czyli z ziem polskich poza Generalnym Gubernatorstwem wcielonych bezpośrednio do III Rzeszy. Rozmieszczono je w mieście i okolicznych wsiach. Operacja ta trwała do lutego 1940^[10].

W 1941 w Koniecpolu Niemcy utworzyli otwarte getto, do którego przetransportowali Żydów z Przyrowa, Olsztyna, Złotego Potoku, Cielętnik, Lelowa, Dąbrowy Zielonej oraz Janowa. Znalazło się w nim około 1600 ludzi. 7 października 1942 zostali oni zgromadzeni na rynku w Koniecpolu i odprowadzeni na stację kolejową; w tym czasie dokonano kilku egzekucji. Następnego dnia wsiedli do wagonów towarowych, którymi przewieziono ich do obozu zagłady w obozu zagłady w Treblince^[14]. W ten sposób liczba mieszkańców miasta zmniejszyła się o około 30%. Łącznie wywieziono 1486 osób.

Mieszkańcy Koniecpola i Chrząstowa od początków okupacji włączyli się do organizowania ruchu oporu. Byli członkami Służby Zwycięstwa Polski, Związku Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej oraz Batalionów Chłopskich. Przez całą okupację w Koniecpolu i Chrząstowie działała placówka największego oddziału partyzanckiego Armii Krajowej w powiecie włoszczowskim „Marcina” – Mieczysława Tarchalskiego.

10 września 1943 roku w lasach pod Koniecpolem oddział AK zamordował grupę Żydów zbiegłych z częstochowskiego getta i związanych z Żydowską Organizacją Bojową. Dowódca oddziału AK ppor. Leon Szymbierski (będący sprawcą również innych czynów bandyckich) został skazany na karę śmierci przez Sąd Specjalny AK^[15].

W wyniku rozpoczętej na początku 1945 ofensywy, wojska Armii Czerwonej wkroczyły do Koniecpola 15 stycznia 1945, kończąc tym samym okres okupacji niemieckiej. W tym samym miesiącu nieznani sprawcy podpalili pałac Potockich; ocalały jedynie nadpalone mury^[16].

Koniecpol został zdobyty w czasie wielkiej ofensywy wojsk radzieckich 15 stycznia 1945 roku i tego dnia zakończyła się okupacja niemiecka^[10]. Po zakończeniu wojny nastąpił w mieście rozwój przemysłu i drobnej wytwórczości. W 1953 uruchomiono Koniecpolskie Zakłady Płyt Pilśniowych. Zakład zbudowano w oparciu o projekt i urządzenia produkcji szwedzkiej. Od 1955 Zakłady rozpoczęły eksport płyt za granice kraju. W latach 1957–1960 nastąpiła rozbudowa zakładów, uruchomiono dwa nowe ciągi płyt twardych. W wyniku przekształceń własnościowych firma obecnie ma status spółki akcyjnej.

W latach 1956–1965 dzięki Koniecpolskim Zakładom Płyt Pilśniowych i pomocy gminy Koniecpol odbudowano pałac Potockich, a na miejscu wcześniej istniejącej sadzawki znajdującej się za nim wybudowano odkryty basen kąpielowy. Z zewnątrz zachowano wygląd budowli sprzed II wojny światowej, jednak wewnątrz wystrój i układ pomieszczeń znacząco się różni^[16].

1 lipca 1968 dla zabezpieczenia technicznego produkcji Koniecpolskich Zakładów Płyt Pilśniowych powstały Zakłady Remontowo–Montażowe przemysłu płyt, sklejek i zapałek. Z czasem usamodzielniły się, tworząc drugi co do wielkości zakład w Koniecpolu.

Na przełomie lat 1954/55 na terenie Koniecpola zostało otwarte przedsiębiorstwo zajmujące się początkowo produkcją wosku, terpentyny i kalafonii. Po 1967 rozpoczęto produkcję tworzywa sztucznego o nazwie neolit, używanego między innymi do produkcji długopisów. W latach następnych zakład w Koniecpolu pod nazwą Zakłady Chemiczne INCO „Veritas” zaczął się rozbudowywać i ulepszać technologię produkcji. Zakłady Chemiczne produkują opakowania z tworzyw sztucznych do konfekcjonowania wyrobów chemii gospodarczej i kosmetyków, regranulaty tworzyw sztucznych oraz nadruki na opakowania^[17].

Dwie parafie:

• parafia św. Trójcy
• parafia św. Michała Archanioła

• Późnorenesansowa kamienica z początku XVII w. pod adresem Rynek 14 (nr rej. A/759/2021 z 20 stycznia 1990^[18]),
• Wczesnobarokowy kościół parafialny Świętej Trójcy z lat 1633–1640.

Obszar miasta Koniecpola nie jest podzielony na jednostki pomocnicze gminy (np. osiedla lub dzielnice). W rejestrze TERYT wyróżnionych jest 5 integralnych części miasta. Są to^[19]:

• Dąbrówka
• Koniawy-Podstoczek
• Magdasz
• Niwa
• Podstocze
• Przysieka

Prawobrzeżna część Koniecpola nazywana jest Chrząstowem.

• Rynek w Koniecpolu
• Koniecpol (stacja kolejowa)
• Koniecpol Magdasz
• Cmentarz żydowski w Koniecpolu
• Synagoga w Koniecpolu
• gmina Chrząstów
• Koniecpolskie Zakłady Płyt Pilśniowych

• Stanisław Mączyński, Jacek Rał, Agnieszka Sobalak: Koniecpol w starej fotografii. Miejsca Ludzie Wydarzenia. Wiesława Wieczorek (wstęp). Koniecpol: 2013, seria: Biblioteka Koniecpolska. ISBN 978-83-932907-1-0.

• Koniecpol, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 330 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona