Olsztyn (województwo śląskie)

Olsztyn położony jest na obszarze Małopolski oraz dawnej ziemi krakowskiej, na zachodnim krańcu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

Nazwa Olsztyn jest mutacją wcześniejszej formy Holsztyn i wywodzi się z języka niemieckiego (Hohlstein). W pierwotnej postaci brzmiała ona prawdopodobnie Holstein, bądź Hohlenstein i nawiązywała do miejsca pochodzenia osadników zakładających miejscowość^{[potrzebny przypis]}.

Odmienna etymologia nazwy nawiązuje do niemieckich słów hohl lub Höhle (pusto lub pieczara z jęz. niem.) i Stein (kamień z jęz. niem.) – w wolnym tłumaczeniu pusty kamień lub pieczara (jaskinia) w kamieniu. Skała, na której stał zamek posiada sporej wielkości grotę, łączącą się z labiryntem wykutych w skale zamkowych lochów^{[potrzebny przypis]}.

Osadę pod zamkiem nazywano z początku Olsztynkiem. W przywileju lokacyjnym króla Kazimierza IV Jagiellończyka z 1488 r. miasto również nazwano Olsztynkiem. Nazwa Olsztyn po raz pierwszy w odniesieniu do miasta pojawiła się w dokumentach w 1620 r., a później obie nazwy funkcjonował zamiennie. Dopiero, gdy w wyniku wojen zamek popadł w całkowitą ruinę, miasto zaczęto nazywać Olsztynem. Przyczyniło się do tego również wybudowanie w mieście kościoła, do którego funkcje kultowe przeniesiono z kaplicy zamkowej, gdyż dokumenty parafialne tam prowadzone zachowały ciągłość nazewniczą pod nazwą Olsztyn^[5].

Najstarsza znana pieczęć Olsztyna pochodzi z XVI wieku. W 1870 roku należący wówczas do zaboru rosyjskiego Olsztyn utracił prawa miejskie, których nie odzyskał po odzyskaniu niepodległości. W II RP miejscowości gminne nie miały prawa posługiwać się znakiem. Herb wsi i gminy przywrócono w latach 80. XX wieku.

W czerwonym polu w środku czoła tarczy znajduje się korona. Niżej kształt przypominający literę H oraz kombinacja liter S i W.

Zasadniczym elementem herbu jest korona, stanowiąca symbol monarszych praw własnościowych, osada była bowiem do końca I Rzeczypospolitej miastem królewskim.

Według badań dr hab. Marcelego Antoniewicza z Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie kształt przypominający literę H nie pochodzi od niemieckiego Holstein oznaczającego „wydrążoną skałę”, lecz jest to wyobrażenie królewskiego tronu. W tron wpisana jest litera S odnosząca się według dr Henryka Seroki z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie do imienia króla Zygmunta I Starego (Sigismundus). Świadczy o tym królewska korona. Litera W odnosi się do Wawelu lub Władysława Jagiełły, dziadka Zygmunta I Starego, który odzyskał olsztyński zamek z rąk księcia Władysława Opolczyka i wcielił powtórnie do Korony.

Początki osady ściśle związane są z powstaniem warowni, która wzmiankowana była po raz pierwszy w 1306 jako zamek w Przemiłowicach (castrum Premilovicz). Nazwa Olsztyn pojawiła się po raz pierwszy w 1349. W 1370 Olsztyn został nadany Władysławowi Opolczykowi. W 1396 został przyłączony przez Władysława Jagiełłę do Korony. W 1488 Olsztyn otrzymał prawa miejskie^[9] z rąk Kazimierza Jagiellończyka^[10] i teren ok. 28 km². W pierwszych latach po nadaniu praw miejskich w Olsztynie znajdowało się 10 domów^[5]. Miejscowość rozwijać się miało jako ośrodek drobnego handlu i rzemiosła^[10]. W 1532 r. miasto otrzymało prawo do organizowania jarmarków cztery razy w roku, co miał dać mu impuls rozwojowy, dzięki czemu na przełomie XVI i XVII w. liczyło 91 domów, a wśród mieszkańców znaleźli się rzeźnik, szewc i kołodziej^[5].

W XVII w. Olsztyn zaczął pustoszeć, a przyczyniły się do tego przemarsze wojsk, epidemie oraz susze^[5]. W 1655 Olsztyn został zniszczony przez Szwedów^[10], przy czym zamek był częściową ruiną jeszcze przed tą wojną. 1 września 1719 r. pożar całkiem strawił wszystkie zabudowania miasta^[5]. W 1. połowie XVIII wieku wytyczono olsztyński Rynek^[10], jednak miasto rozwijało się powoli, m.in. w 1791 r. stało w nim 77 domów^[5]. Od 1795 miasto przejściowo znajdowało się w zaborze pruskim w prowincji Nowy Śląsk, od 1807 roku – w Księstwie Warszawskim, a ostatecznie od 1815 – w Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim. Ze względu na niewielkie rozmiary miejscowość utraciła status miasta decyzją administracji rosyjskiej w 1870.

W 2019 w jaskini znajdującej się tuż przy słynnym zamku dokonano niezwykłego odkrycia. Znaleziono narzędzia pochodzące sprzed 40 tys. lat wykonane przez neandertalczyków.^[11]

W marcu 2020 radni gminy Olsztyn przyjęli uchwałę w sprawie wszczęcia procedury przywrócenia praw miejskich^[12], a w lutym następnego roku w konsultacjach społecznych większość mieszkańców opowiedziała się za przekształceniem w miasto^[13], w związku z czym Rada Ministrów wydała rozporządzenie w sprawie nadania Olsztynowi z dniem 1 stycznia 2022 statusu miasta^[14].

• Zamek z XIII wieku
• Kościół św. Jana Chrzciciela
• Spichlerz z 1783 roku przeniesiony z Borowna i zrekonstruowany w 2007 roku
• Ruchoma szopka autorstwa Jana Wewióra, składająca się z 800 figur (w tym 300 ruchomych) (element szlaku architektury drewnianej woj. śląskiego)
• Jurajski Teatr Stodoła
• bunkry poniemieckie z 1944 roku
• cmentarz – mauzoleum, gdzie w czasie II wojny światowej Niemcy grzebali rozstrzelanych w lasach olsztyńskich przez SS i żandarmerię^[15], mieszkańców Częstochowy i okolic, więźniów z aresztów Częstochowy i Radomska (w tym zamordowanych podczas Akcji AB), schwytanych partyzantów, jeńców oraz osoby pochwycone w pacyfikacjach okolicznych wsi – łącznie prawdopodobnie 1968 osób^[16][17]. Ofiary upamiętniono dwoma pomnikami, symbolicznymi grobami i płaskorzeźbą przedstawiającą scenę rozstrzelania. Na pomniku znajduje się napis „Bohaterom walk o wolność Ojczyzny, pomordowanych w latach 1939–1945”. Na cmentarzu znajdują się także prochy kilkuset^[17] jeńców sowieckich, rozstrzelanych przez Niemców w latach 1941–1944.
• okoliczne ostańce i jaskinie (Jaskinia Olsztyńska) – atrakcja dla wspinaczy i speleologów
• Rzeźba „Olsztyńskiego Anioła Stróża”

W pobliżu Olsztyna znajdują się rezerwaty przyrody Sokole Góry i Zielona Góra oraz Góry Towarne.

Szlaki piesze:

•   Szlak Orlich Gniazd
•   Szlak Warowni Jurajskich
•   „Dróżki św. Idziego”. Długość 8 km. Przebieg: Olsztyn – rezerwat Sokole Góry – Zrębice.
•   Szlak architektury drewnianej woj. śląskiego. Pętla częstochowska: ruchoma szopka Jana Wewióra w drewnianej chałupie z końca XIX w.

Szlaki rowerowe:

•   Jurajski Rowerowy Szlak Orlich Gniazd. Długość 188,3 km.
•   Szlak Rowerowy Wokół Gór Sokolich i Olsztyna. Długość 34 km.
•   Szlak Rowerowy Olsztyński. Długość 78,3 km. Trasa: Częstochowa – Olsztyn – Zrębice – Piasek – Julianka – Przyrów – Lipnik – Małusy Małe – Mirów.

Często spotykanymi formami w krajobrazie Olsztyna i okolic są niewysokie, skaliste wzgórza oraz występujące samotnie lub grupowo skały wapienne (ostańce). Na stokach tych wzgórz oraz pomiędzy skałkami znajdziemy ciepłe łąki i murawy kserotermiczne o bardzo bogatej roślinności. Występują tu 33 gatunki roślin rzadkich i chronionych. Utrzymaniu tych biocenoz sprzyjają działania ochronne, takie jak wycinka inwazyjnych gatunków drzew i krzewów oraz celowy wypas owiec^[18].

Na stokach Góry Zamkowej, na której wznoszą się ruiny olsztyńskiego zamku, rosną m.in. endemityczna przytulia krakowska, czosnek skalny i goździcznik wycięty. Na zachodnich zboczach tej góry występuje łanowo, jako relikt glacjalny, skalnica gronkowa, która ma tu jedno z nielicznych naturalnych stanowisk poza Karpatami. Obok niej rosną tu i inne gatunki górskie, jak rojnik pospolity, krzyżownica górska gorzka i oryginalna, rzadka i ściśle chroniona paproć podejźrzon księżycowy. Na skałach występują również zanokcica murowa i ożanka pierzastosieczna. W 2013 r. wśród szczelin skalnych stwierdzono tu pojedyncze egzemplarze zapłonki brunatnej – wapieniolubnego gatunku pontyjskiego, który rośnie tu na swej pn.-zach. granicy występowania^[18].

Góra Lipówki znana jest z zakwitającego tu wiosną łanowo zawilca wielkokwiatowego, pośród którego znajdziemy egzemplarze żółto kwitnącej krzewinki – szczodrzeńca rozesłanego. Wśród skał rośną tu fiołek skalny i orlik pospolity, a na szczycie wzgórza przetacznik pagórkowy^[18], który jest rośliną żywicielską dla larw rzadkiego motyla – przeplatki britomartis.

Na północny wschód od centrum Olsztyna, na piaszczystych ugorach, żyje gatunek rzadkiego ptaka kulon zwyczajny.

• Szkoła Podstawowa w Olsztynie

• GLKS Sokół Olsztyn
• ULKS LOTKa

• Wśród ruin zamku w Olsztynie zrealizowano internetowy spektakl muzyczno-baletowy Panegiria: Triumph Satyrów Leśnych, inspirowany panegirykiem Bartosza Paprockiego, napisanym w 1582 roku na cześć króla Stefana Batorego, powracającego z wojny z Moskwą^[19].
• W okolicach Olsztyna kręcono m.in. filmy Hrabina Cosel^[20], Oczy uroczne, Demony wojny według Goi oraz Młyn i krzyż. W Rękopisie znalezionym w Saragossie zamek ten zagrał posiadłość Kabalisty, a w filmie Polonia Restituta statystowała znaczna część mieszkańców miejscowości. Ostatnio nagrywanym w Olsztynie i okolicach filmem był Klub włóczykijów^[20].
• Na zamku kręcono teledysk do piosenki Nie pokonasz miłości wykonywanej przez Ciechowskiego i Gawlińskiego.

• Ireneusz Bieleninik
• Maciej Borkowic
• Elżbieta Jarosik
• Mateusz Pospieszalski
• Sebastian Ułamek
• Borys Miturski
• Janusz Iwański
• Kasper Karliński

Przez centrum Olsztyna przebiega 46 droga krajowa nr 46, łącząca DK91 w Częstochowie z DK78 w Szczekocinach.^[21]

Przez Olsztyn przebiegają następujące drogi powiatowe:

• 1043S Brzyszów - Olsztyn
• 1045S Olsztyn - Turów
• 1065S Olsztyn - Biskupice^[21][22]

Komunikację gminy Olsztyn z Częstochową zapewnia MPK Częstochowa.

• Ignacy Heromiński, Indeks urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych powiatu częstochowskiego według stanu na 31.XII.1970 r., w: Ziemia Częstochowska, tom X. Powiat częstochowski. Szkice monograficzne, red. Mieczysław Stańczyk, Towarzystwo Popierania Kultury Regionalnej, Częstochowa 1974, s. 539.
• Marceli Antoniewicz, Herby miast województwa częstochowskiego, Częstochowa, 1984.
• T.Haładyj, Nowe odczytanie herbu: Olsztyn prawie jak Wawel.

• Serwis internetowy Gminy Olsztyn
• Zdjęcia z Olsztyna
• Olsztyn, 1, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 512 ., s. 512–514.
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona