Bazylika św. Szczepana i Matki Bożej Boguckiej w Katowicach

Bazylika pw. św. Szczepana i Matki Bożej Boguckiej to trzeci z kolei bogucicki kościół parafialny. Do jego budowy przymierzał się już proboszcz ks. Leopold Markiefka, lecz nie zdążył rozpocząć jego budowy. Przepisał natomiast na ten cel 6 tys. marek^[2]. Budowę ostatecznie zainicjował ks. Ludwik Skowronek^[3].

W 1891 roku rozebrano stary kościół i rozpoczęto prace budowlane, a nabożeństwa w tym czasie odbywały się w kościele tymczasowym, powstałym z przebudowanej stodoły plebańskiej^[2], którego adaptację ukończono jeszcze w tym samym roku^[4].

Kamień węgielny pod budowę bogucickiego kościoła został poświęcony w odpust Matki Bożej Szkaplerznej 17 lipca 1892 roku przez dziekana ks. Józefa Michalskiego z Lipin^[5]. 25 października 1894 roku nowa świątynia została konsekrowana przez biskupa wrocławskiego ks. kard. Georga Koppa^[6][7]. Koszt budowy kościoła znacznie przekroczył zakładany budżet i wyniósł 346 tys. marek^[8]. Budowę prowadziła firma mistrza budowlanego Paula Müllera z Chełma Wielkiego^[5].

Przyjmuje się, że projekt opracował Paul Jackisch, lecz ustalenia Przemysława Piwowarczyka stawiają wykonanie przez niego projektu pod znakiem zapytania^[5]. Wśród odrzuconych propozycji projektu bogucickiego kościoła znalazła się koncepcja wiedeńskiego architekta Hugona Heera, który był zbyt monumentalny i zbyt drogi do realizacji. Jego projekt miał przenosić na Górny Śląsk eksperymenty w zakresie nowego kształtowania architektury świątyń, zainicjowane dyskusją nad wzorcowym modelem kościoła, prowadzoną w ramach Kościoła ewangelickiego. Projekt ten wykorzystano później przy wznoszeniu kościoła pw. śś. ap. Piotra i Pawła w Gliwicach^[9].

W momencie konsekracji w kościele znajdował się już ołtarz główny i dwa ołtarze boczne – św. Floriana i św. Barbary. Ołtarz św. Barbary został ufundowany przez kopalnię „Ferdinand” (późn. „Katowice”), a fundator ołtarza św. Floriana pozostaje nieznany. W prawym skrzydle transeptu umieszczono dawny ołtarz główny z poprzedniego kościoła^[10], a znajdujący się w lewym transepcie ołtarz kalwaryjski został poświęcony 17 lipca 1898 roku^[7].

Dla świątyni zamówiono trzy dzwony. Dwa z nich – St. Michael i St. Raphael, zostały odlane w ludwisarni w Apoldzie w 1890 roku, a trzeci – St. Gabriel, powstał w 1892 roku w Pawłowiczkach^[11]. W 1898 roku pękł wielki dzwon, dlatego zainstalowano nowy, który został poświęcony 7 kwietnia 1900 roku^[7]. Dzwony zostały w 1917 roku zarekwirowane przez wojska niemieckie, a w 1919 roku zawisły trzy nowe, które pochodziły z firmy F. Otto z Hemelingen^[12].

W 1926 roku ks. Franciszek Ścigała umieścił w prezbiterium kościoła tablicę upamiętniającą poległych powstańców śląskich. Została ona prawdopodobnie zniszczona w czasie II wojny światowej. W latach 1929–1930 kościół został wyremontowany na koszt Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa^[12].

W 1942 roku kościelne dzwony zostały ponownie zarekwirowane, a nowe, odlane w hucie „Małapanew” w Ozimku, zostały powieszone w 1958 roku^[12].

W latach 50. XX wieku zaszły znaczące zmiany w wystroju kościoła, związane z uroczystymi obchodami setnej rocznicy dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny. Z tej okazji przygotowano nowy projekt polichromii z dominującym motywem maryjnym, a jego autorami byli katowiccy artyści Edmund Czarnecki i Jan Stasiniewicz^[13]. W 1954 roku przebudowano ołtarz główny, a z bocznego do głównego przeniesiono obraz Matki Bożej Boguckiej, który osadzono w specjalnie zaprojektowanym tryptyku projektu Pawła Szneli^[14].

Pod koniec lat 70. XX wieku przeprowadzono remont kościoła z uwagi na uszkodzenia powstałe w wyniku szkód górniczych. Wtedy także dostosowano go do zmian w liturgii wprowadzonych przez sobór watykański II^[6]. W 1982 roku przebudowano ponownie ołtarz główny, w którym obraz Matki Bożej Boguckiej zajął obecne miejsce, a poniżej znalazła się płaskorzeźba św. Szczepana^[15].

26 maja 1988 roku kościół został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych^[6].

Z okazji stulecia poświęcenia kościoła parafialnego w 1994 roku przeprowadzono w świątyni i jego otoczeniu szereg prac remontowo-porządkowych. Wyremontowano dach kryjąc go wraz z wieżą blachą miedzianą, wnętrza pomalowano, obejście wokół świątyni obłożono kostką, nasadzono kilkaset krzewów ozdobnych, założono bramę od strony ulicy Leopolda czy też założono oświetlenie wokół świątyni^[15]. Uroczystość stulecia poświęcenia kościoła parafialnego, na którą przybyli kapłani związani wcześniej z bogucicką parafią, odbyła się w październiku tego samego roku^[3].

W 2004 roku na wieży uruchomiono ponownie nieczynne od kilku lat zegary^[16]. W latach 2006–2007 przeprowadzono prace konserwatorskie prowadzone przez konserwatora Adriana Poloczka, w ramach których zrekonstruowano figury aniołów w ołtarzu kalwaryjskim, a wolno stojące tabernakulum osadzono w ołtarzu głównym^[16]. Po 2010 roku wykonano konserwację kamiennych i ceglanych detali architektonicznych, a w latach 2012–2013 wykonano malowanie wnętrz oraz prace restauracyjne przy polichromiach^[6].

21 czerwca 2015 roku nuncjusz apostolski w Polsce abp Celestino Migliore nadał świątyni tytuł bazyliki mniejszej. Tym samym kościół pw. św. Szczepana w Katowicach został drugą w mieście i szóstą w archidiecezji katowickiej bazyliką^[17].

Neogotycka bazylika pw. św. Szczepana i Matki Bożej Boguckiej^[7] wzniesiona jest na planie krzyża łacińskiego i zwieńczona jest dachami dwuspadowymi z sygnaturką na przecięciu naw z transeptem^[18].

Elewacje kościoła wykonano z czerwonej licowanej cegły, a przyziemie i dekoracje z kamienia^[18].

Fasada bazyliki, znajdująca się po stronie północnej, jest jednowieżowa i oszkarpowana dwuskokowymi przyporami^[19]. Portal główny udekorowano tympanonem z witrażem i mozaiką przedstawiającą Jezusa Chrystusa^[18]. Powyżej tympanonu znajduje się wydłużone okno, a ponad nim na wysokości okapu ścian bocznych z trzech stron uskoki muru z płycinami, w której znajdują się zegary. Powyżej znajdują się okna zamknięte ostrym łukiem, po jednym na każdej ścianie czworobocznej wieży^[19], która nakryta jest ostrosłupowym hełmem ze sterczynami u nasady^[18].

W elewacji wschodniej i analogicznie w elewacji zachodniej znajdują się rozdzielone dwuskokowymi przyporami czteroprzęsłowe korpusy nawowe zwieńczone ścianami zamykającymi ramiona transeptu, dwuprzęsłowe przybudówki przy prezbiterium oraz profil trójbocznej absydy. Po obu stronach pomiędzy apsydą a ścianą prezbiterium umieszczone są wieżyczki wzniesione na rzucie wielokąta z ostrołukowymi oknami u góry, nakryte hełmami w kształcie ostrosłupa. W skrajnych, północnych przęsłach korpusu nawowego oraz w północnych ścianach transeptu znajdują się wejścia z nadświetlami zwieńczonymi wimpergami. Okna świątyni są wielokwaterowe, objęte w żelaznych ramiakach i zamknięte są ostrołukowo^[19].

Bazylika jest świątynią halową, trójnawową, z transeptem i trójbocznie zamkniętym prezbiterium zakończonym absydą^[18][19]. Nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, a na skrzyżowaniu nawy z transeptem sklepieniem gwiaździstym^[18]. Nawy są tej samej wysokości, a pomiędzy nimi występują zespoły wielobocznych filarów – po cztery z każdej strony^[20]. Nad zakrystią i kaplicą znajdują się przeszklone empory. Do kaplicy i zakrystii prowadzą wieżyczki z klatkami schodowymi^[18].

Posadzki we wnętrzu świątyni są kamienne^[19], a wewnętrzne ściany boczne wyłożono niebieskimi i brązowymi płytkami ceramicznymi^[21].

Ołtarz główny wyglądem upodobniony jest do gotyckiego relikwiarza bądź monstrancji. Jej centralnym elementem jest obraz Matki Bożej Boguckiej. Otaczają go figury Dobrego Pasterza, św. Michała, św. Jana Chrzciciela, śś. Piotra i Pawła oraz doktorów Kościoła: Ambrożego, Hieronima, Grzegorza i Augustyna. Pod obrazem Matki Bożej Boguckiej znajduje się płaskorzeźba ze sceną ukamieniowania św. Szczepana^[7]. Na ołtarzu posoborowym znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca ostatnią wieczerzę^[22].

Ołtarze boczne bazyliki są stylowo spójne z ołtarzem głównym. Lewy poświęcony jest św. Barbarze – patronce górników, a prawy św. Florianowi – patronowi hutników. Św. Barbara stoi na tle kopalni, a pod jej stopami przedstawiona jest praca górników w podziemiach, natomiast na dole tego ołtarza znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca ofiarę Melchizedeka. Św. Florian przedstawiony jest na tle krajobrazu górnośląskiego, a po nim przedstawiono scenę wytopu stali. W zwieńczeniu ołtarza św. Floriana znajdują się figurki św. Anny, św. Wojciecha i św. Józefa, a u dołu umieszczono płaskorzeźbę ze sceną ofiary Abla^[7].

Kolejne dwa ołtarze znajdują się w transepcie: po prawej stronie Matki Bożej Szkaplerznej z obrazami przedstawiającymi sceny Bożego Narodzenia i ukamieniowaniem św. Szczepana, a po lewej ołtarz kalwaryjski z płaskorzeźbami przedstawiającymi Jezusa Chrystusa na tle Jerozolimy, grupę Ukrzyżowania z Matką Bożą Bolesną i św. Janem, Ogrójec oraz wjazd Jezusa Chrystusa do Jerozolimy^[7].

Na witrażach nad ołtarzem głównym widnieją wizerunki św. Elżbiety, św. Józefa, św. Jadwigi Śląskiej i św. Ludwika^[7]. W lewym transepcie znajduje się witraż pn. „Jezus przyjaciel dzieci”, który został ufundowany przez górników późniejszej kopalni „Jerzy”, a w prawym witraż przedstawiający Szymona Stocka otrzymującego szkaplerz od Matki Bożej na górze Karmel i św. Dominika otrzymującego różaniec^[7].

Ambona w bazylice posiada sylwetki czterech ewangelistów oraz napisy po łacinie Exiit qui seminat… (pol. Siewca wyszedł i gdy stał…). Nad nią rozciągnięty jest baldachim, na którym widnieje napis Beati qui audiunt Verbum Dei et custodiunt, a w jego zwieńczeniu umieszczona jest figura Mojżesza wskazującego palcem na tablice Dekalogu. Pomiędzy amboną a baldachimem, w zaplecku znajduje się płaskorzeźba Chrystusa nauczającego^[22].

Oryginalne konfesjonały wewnątrz bazyliki posiadają symboliczną ornamentykę. Na pierwszym z nich są rzeźby syna marnotrawnego, Piotra żałującego, a na drzwiach rzeźba Matki Bożej Bolesnej. Na drugim konfesjonale wyryto postaci Marii Magdaleny i Dawida pokutującego, natomiast na drzwiczkach konfesjonału znajdującego się w pomieszczeniu naprzeciw zakrystii wykonano płaskorzeźbę przedstawiającą św. Jana Nepomucena^[21].

Na chrzcielnicy umieszczono scenę chrztu Jezusa Chrystusa w Jordanie^[21]. Organy kościelne wykonała świdnicka firma Schlag & Söhne. Zostały one w 1915 roku rozbudowane do 45 głosów przez firmę Josepha Goebla z Królewca. W kościele znajdują się cztery dzwony: Św. Jan (pochodzi on z pierwszego bogucickiego kościoła, a jego pochodzenie datowane jest na XV/XVI wiek), St. Michael (z 1958 roku; waga 1278 kg; ton fis), St. Gabriel (z 1958 roku; waga 900 kg; ton a) i St. Stephanus (z 1958 roku; waga 608 kg; ton h)^[11].

W przedsionku kościoła wmurowano epitafia upamiętniające bogucickich proboszczów: ks. Ludwika Skowronka^[21], ks. Franciszka Ścigały, ks. Alfonsa Tomaszewskiego i ks. Józefa Olesia^[23].

Obraz Matki Bożej Boguckiej to najcenniejszy zabytek w bogucickiej bazylice. Powstał około XV wieku i był on kilkukrotnie przemalowywany. Został namalowany na lipowej desce o wymiarach 101×79 cm i grubości 12 mm przez nieznanego autora. Przedstawia on Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus w półpostaci^[18].

Główny akcent kultu maryjnego w Bogucicach odbywa się w pierwszą niedzielę czerwca i związany jest z uroczystością Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny^[24], a w ciągu stuleci kult ten przejawiał się głównie w pielgrzymowaniu do niej rzesz pątników^[18]. Od 1954 roku obraz znajduje się on w ołtarzu głównym^[24], a 4 czerwca 2000 roku odbyła się jego uroczysta koronacja koronami papieskimi, poświęconymi w 1999 roku w Gliwicach przez Jana Pawła II^[25].

Bazylika św. Szczepana i Matki Bożej Boguckiej położona jest po południowo-wschodniej stronie skrzyżowania ulic ks. L. Markiefki i Leopolda w Katowicach, na obszarze dzielnicy Bogucice. Nie jest ona orientowana^[18][19].

Przy bazylice znajduje się grupa sześciu figur wykonanych z piaskowca w połowie XIX wieku, które są pozostałością po poprzedniej bogucickiej świątyni. Przedstawiają one świętych: Piotra, Pawła, Szczepana, Barbarę, Józefa z Dzieciątkiem i Maryję. Zachował się także przykościelny krzyż będący stacją drogi krzyżowej^[6].

Na północ od bazyliki, przy ulicy Leopolda 1-3 swoją siedzibę ma Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi, w którym jadwiżanki prowadzą ośrodek wychowawczy dla dzieci i młodzieży, a także przedszkole. Pojawiły się one w Bogucicach w grudniu 1866 roku^[26]. Na południe od kościoła znajduje się klasztor bonifratrów, którzy prowadzą Szpital Zakonu Bonifratrów pw. Aniołów Stróżów otwarty we wrześniu 1874 roku. Siedziba placówki mieści się przy ulicy ks. L. Markiefki 87^[27][28]. Na wschód od bazyliki, przy ulicy W. Wróblewskiego znajduje się cmentarz parafialny, który jest najstarszą nekropolą w Katowicach. Jej pierwsza wzmianka pochodzi z 1598 roku, a z biegiem lat był on wielokrotnie powiększany. Na głównej alejce stoi kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa, wzniesiona w miejscu kościoła „na górce” pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Nieopodal znajduje się także kaplica Ogrójca^[29].

• EwaE. Chojecka EwaE. i inni, Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, Katowice: Muzeum Śląskie w Katowicach, 2004, ISBN 83-87455-77-6  (pol.).
• JanJ. Górecki JanJ., Sanktuarium Boguckie, Wydanie II, Katowice: Urząd Miejski w Katowicach, 1997, ISBN 83-86922-34-6  (pol.).
• GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Tabaczyński PiotrP., Parafie i kościoły Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka”, 2014, ISBN 978-83-63780-06-7  (pol.).
• ŁukaszŁ. Konarzewski ŁukaszŁ., Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Kościół parafialny p.w. św. Szczepana, Katowice: Wojewódzki Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Katowicach, 1988  (pol.).
• PrzemysławP. Piwowarczyk PrzemysławP., Historia parafii i kościoła pw. św. Szczepana w Katowicach-Bogucicach, Katowice: Parafia św. Szczepana w Katowicach-Bogucicach, 2014, ISBN 978-83-7593-234-8  (pol.).