5 Pułk Ułanów Zasławskich

Pod koniec listopada 1917 z Polaków służących w dwóch rosyjskich dywizjach kawalerii (9. i kombinowanej), działających na froncie rumuńskim, w Besarabii, zorganizowany został „Polski Kawaleryjski Dywizjon przy 8-ej armii”. Dywizjon formował się we wsi Bielawińce na podstawie rozkazu Dowództwa 8 Armii wydanego 26 listopada 1917. Dowódcą i organizatorem oddziału został ppłk Stanisław Sochaczewski. Dywizjon został podporządkowany dowódcy II Korpusu Polskiego w Rosji. Do 14 grudnia 1917 zorganizowano trzy szwadrony liniowe, pluton łączności, pluton karabinów maszynowych, kolumnę taborową i trzydziałową baterię artylerii konnej^[3][4].

1 stycznia 1918 do dywizjonu dotarła informacja o rozkazie Dowództwa 8 Armii w sprawie przeformowania dywizjonu w „pułk jazdy polskiej przy 8-ej armii”. 4 szwadron, wyłączony z rosyjskiej 7 Dywizji Kawalerii, formował się w Sorokach pod dowództwem por. Jerzego Kobylańskiego^[5]. 12 maja 1918, po bitwie pod Kaniowem, jednostka została rozformowana, a oficerowie osadzeni w Twierdzy Brzeskiej.

Sformowanie 5 pułku ułanów

13 listopada 1918 do Warszawy przybyli oficerowie pułku zwolnieni z niewoli niemieckiej. 14 listopada 1918, na podstawie rozkazu L. 15 szefa Sztabu Generalnego, podpułkownik Sochaczewski rozpoczął formowanie 5 pułku ułanów. Na miejsce postoju wyznaczono koszary w Mińsku Mazowieckim, w których stacjonował szwadron instrukcyjny Polskiej Siły Zbrojnej. W skład pułku włączono szwadron ułanów z Łukowa. Biuro werbunkowe pułku mieściło się w hotelu „Uniwersal” przy ulicy Marszałkowskiej 105 w Warszawie^[6].

W kwietniu i maju 1920 pułk w składzie III Brygady Jazdy wziął udział w operacji zaczepnej Wojska Polskiego na Ukrainie.

24 maja 1920 maszerujące na pozycje wyjściowe 135 Brygada Strzelców i pułk kawalerii Kotowskiego z grupy Jakira napotkały pod Koszowatą polski 5 pułk ułanów, wspierany przez 2 baterię 3 dywizjonu artylerii konnej^[8][9]. Sowiecka piechota zaatakowała od czoła, a kawaleria próbowała oskrzydlić ułanów i zamknąć im drogę odwrotu. Walki trwały siedem godzin. 2 szwadron porucznika Stanisława Udymowskiego odparł wszystkie ataki, a w krytycznej sytuacji 3 szwadron porucznika Władysława Dolińskiego szarżą ocalił cofające się działa 2/3 dywizjonu artylerii konnej. Dopiero nocą szwadrony, razem z towarzyszącą im baterią, wycofały się. Do kolumny nie zdążył dołączyć 4 szwadron, który obsadzał wieś Stawiszcze. Szwadron ocalał dzięki pomocy Ukraińców, którzy przeprowadzili ułanów bezdrożami, omijając oddziały sowieckie^[8][10].

W walkach odwrotowych uczestniczył we wszystkich kawaleryjskich bitwach polskiej 1 Dywizji Jazdy. Z jednostkami sowieckiej 1 Armii Konnej walczył pod Równem, Beresteczkiem i Brodami. W drugiej połowie sierpnia i we wrześniu pułk walczył w obronie Lwowa w składzie 1 Brygady Jazdy między innymi pod Przemyślanami, Bóbrką, Rohatynem i Chołojowem. W czasie pościgu w drugiej połowie września 1920 pułk wykonał szarżę pod Zasławiem, od której wziął swoją nazwę wyróżniającą^[11].

•  
  w składzie II KP
•  
•  

Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej pułk pozostawał w Małopolsce Wschodniej. 26 maja 1921 pierwsze transporty kolejowe przywiozły pododdziały pułku do nowego garnizonu, do Ostrołęki. W tym czasie pułk wchodził w skład VIII Brygady Jazdy, a w latach 1924–1937 funkcjonował w składzie XII Brygady Kawalerii. Po reorganizacji kawalerii znalazł się w składzie Podlaskiej Brygady Kawalerii^[11].

Koszary

Pułk został zakwaterowany w wojciechowickich^[b] porosyjskich koszarach, w czasach carskich zwanych Obozem Niżegorodzkim. Kompleks koszarowy mógł wtedy pomieścić 1527 ludzi i 888 koni. Jego część południowo-zachodnią zajmował wówczas 22 pułk piechoty, część południowo-wschodnią 6 pułk dragonów (?), a północną – 10 batalion saperów^[c]. Pododdziały 5 pułku ułanów zajęły zabudowania po południowej stronie szosy. W koszarach dominowały obiekty murowane. Część budynków była drewniana, a część drewniana z murowanymi klatkami schodowymi. Cerkiew prawosławną przekształcono w rzymskokatolicki wojskowy kościół parafialny pw. świętego Wojciecha Biskupa. 23 września 1938 na terenie koszar odsłonięto pomnik poległych^[15].

Konie

W pułku dążono do tego, by większość koni była maści gniadej i kasztanowatej. Grupowano je w pododdziałach według następującego klucza: 1 szwadron – gniade i szarogniade, 2 szwadron – gniade, 3 szwadron – ciemniejsze kasztany, 4 szwadron – jasne kasztany, szwadron ciężkich karabinów maszynowych – konie wyrównane w ramach plutonów, pluton łączności – gniade, szpaki i kilka siwych, a pluton trębaczy – siwe^[16].

W kampanii wrześniowej pułk walczył w składzie Podlaskiej Brygady Kawalerii. W nocy z 2 na 3 września oraz 4 września wziął udział w wypadach na teren Prus Wschodnich. Wykonywał rajd na Sokollen i Klarheim.
W kolejnych dniach walczył w obszarze pomiędzy Narwią a Bugiem. Tu utracił spójność organizacyjną, a 14 września dowódca Podlaskiej Brygady Kawalerii gen. bryg. Ludwik Kmicic-Skrzyński dokonał zmiany dowódcy pułku. Nowym dowódcą został dotychczasowy zastępca ppłk Jerzy Anders, który następnego dnia dokonał reorganizacji pozostałości pułku. Nowy dowódca pułku posiadał w dyspozycji 2 szwadron, szwadron ciężkich karabinów maszynowych i działek przeciwpancernych oraz pluton łączności i pluton taborów. Poza pułkiem, pod ogólnym dowództwem por. Jerzego Roszkowskiego, walczyły 1. i 4 szwadron. Szwadrony działały w składzie Suwalskiej Brygady Kawalerii jako wzmocnienie 1 pułku Ułanów Krechowieckich^[20].
20 września pułk dołączył do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie", a jego 5 szwadronem stał się jego szwadron marszowy. Uzupełnienie pułku stanowili też żołnierze szwadronu marszowego 3 pułku strzelców konnych z Ośrodka Zapasowego Nowogródzkiej Brygady Kawalerii^[21].
W bitwie pod Kockiem szwadrony pułku prowadziły działania na prawym skrzydle brygady, ubezpieczając działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie" od północnego zachodu, a dywizjon por. Roszkowskiego walczył w składzie Zgrupowania Kawalerii „Zaza". Tuż przed kapitulacją zgrupowania gen. Franciszka Kleeberga, 6 października, obie części pułku połączyły się. Pułk skapitulował w godzinach popołudniowych w Gułowie^[21].

Sztandar ufundowany został przez Koło Opieki 5 Pułku Ułanów i 3 sierpnia 1919 wręczył go pułkowi gen. Trzaska-Durski na placu Saskim w Warszawie^[23]. Płat sztandaru znajduje się obecnie w Arsenale oo. Paulinów w Częstochowie^[24].

Minister spraw wojskowych rozkazem L. 2666.21 B.P. z 7 maja 1923 zatwierdził odznakę pamiątkową 5 pułku ułanów^[25]. Odznaka o wymiarach 39x39 mm ma kształt równoramiennego krzyża, którego ramiona i środek tarczy pokryte są karmazynową emalią. Na środku krzyża godło wz. 1919, okolone srebrnym wieńcem laurowym. Od wieńca odchodzą cztery proporczyki karmazynowo - chabrowe z białym kątem. Na ramionach krzyża wpisano daty „1831” i „1917”. Odznaka oficerska - czteroczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana. Wykonawcą odznak był Wincenty Wabia-Wabiński z Warszawy^[26][27].

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[40] oraz Muzeum Katyńskie^[41][h][i].

•  
  Pamiątkowe tablice i krzyż poświęcony 5 p.uł. w Wojciechowicach

• Bój pod Zasławiem 23 września 1920. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo – Wydawniczy, 1925, seria: Studja Taktyczne z Historji Wojen Polskich 1918 – 21, Tom VI.
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks edytion, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
• Tadeusz Kruszewski, 5 Pułk Ułanów Zasławskich w walkach o niepodległość, "Zeszyty Naukowe OTN", z. 3, 1989, s. 33-40.
• Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 5 pułk ułanów. T. 16. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2019, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
• Lesław Kukawski: Historia pułku. W: 5 Pułk Ułanów Zasławskich. Krzysztof Mijakowski (red.). T. 7. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-267-7.
• Tadeusz Nowiński: Zarys historji wojennej 5-go pułku ułanów zasławskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
• Księga Jazdy Polskiej. Bolesław Wieniawa-Długoszowski (red.) Bronisław Rakowski (red.) Władysław Dziewanowski (red.) Karol Koźmiński (red.) Stanisław Strumph-Wojtkiewicz (red.) Stanisław Ostoja-Chrostowski (red.) Stanisław Haykowski (ilust.). Warszawa: Zakłady Graficzne Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, 1938.
• Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
• Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.