Suwalska Brygada Kawalerii

W maju 1921 „wojenna” VII Brygada Jazdy przemianowana została na IV Brygadę Jazdy. W jej skład weszły trzy pułki jazdy: 3 pułk szwoleżerów Mazowieckich, 1 pułk ułanów Krechowieckich i 2 pułk ułanów Grochowskich oraz IV dywizjon artylerii konnej. W grudniu tego roku dowództwo brygady przeniesione zostało z garnizonu Grodno do Suwałk.

Wiosną 1924 IV BJ przemianowana została na IV Brygadę Kawalerii i podporządkowana dowódcy 1 Dywizji Kawalerii. Równocześnie z jej składu wyłączone zostały: 1 pułk ułanów Krechowieckich (podporządkowany dowódcy XI BK) i IV dywizjon artylerii konnej (podporządkowany dowódcy artylerii konnej 1 DK). W lutym 1929 IV Brygada Kawalerii przemianowana została na BK „Suwałki” i usamodzielniona. W skład brygady ponownie włączony został 4 dywizjon artylerii konnej. Później dołączył 1 pułk ułanów Krechowieckich z BK „Białystok”.

Minister spraw wojskowych rozkazem Dep. Dow. Og. 1820. Org. Tj. nadał z dniem 1 kwietnia 1937 roku dotychczasowej BK „Suwałki” nazwę „Suwalska Brygada Kawalerii”^[2].

Organizacja pokojowa w latach 1937–1939

• Dowództwo Suwalskiej Brygady Kawalerii w Suwałkach
• 3 pułk szwoleżerów Mazowieckich im. płk. Jana Kozietulskiego w Suwałkach
• 1 pułk ułanów Krechowieckich im. płk. Bolesława Mościckiego w Augustowie
• 2 pułk ułanów Grochowskich im. gen. Józefa Dwernickiego w Suwałkach
• 4 dywizjon artylerii konnej w Suwałkach
• 11 szwadron pionierów w Augustowie
• 11 szwadron łączności w Suwałkach

Brygada pod dowództwem gen. bryg. Zygmunta Podhorskiego wchodziła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Otrzymała zadanie osłony kierunku na Grodno z równoczesnym zapewnieniem osłony północnego skrzydła SGO. W dniach 1–2 września ukończyła koncentrację, osiągając ugrupowanie wyjściowe. 2 września Niemcy wykonali wypad na Bakałarzewo, lecz zostali odrzuceni ze stratami. Do 4 września akcja na tym odcinku ograniczyła się tylko do obustronnych wypadów.

W nocy z 3 na 4 września brygada z dużym sukcesem przeprowadziła wypad dwoma szwadronami 3 pułku szwoleżerów Mazowieckich na Mieruniszki na terenie Prus Wschodnich. Naczelne Dowództwo poleciło jednak przesunąć ją do lasów między Pułtuskiem a Ostrowią Mazowiecką, jako konsekwencję planowanego uderzenia z rejonu Pułtuska na skrzydło wojsk nieprzyjaciela posuwających się wzdłuż zachodniego brzegu rzeki Orzyc i Narwi w kierunku południowym.

W nocy z 4 na 5 września brygada rozpoczęła marsz z rejonu Suwałk do Zambrowa przez Dąbrowę, Romanówkę, Knyszyn i Tykocin. 5 września cały dzień odpoczywała w lasach na południowy wschód od Augustowa. W nocy wykonała drugi etap przemarszu. Nadeszły też transporty kolejowe 3 pułku strzelców konnych. Transporty, zawrócone z Augustowa, skierowane zostały do Czerwonego Boru, gdzie pułk wyładował się i pozostał na postoju^[3].

7 września brygada odpoczywała w rejonie Jabłoni Kościelnej pod Zambrowem. W dniach 9–10 września dowództwo brygady przejął czasowo płk Kazimierz Plisowski. W tym czasie wzięła ona udział w skutecznych, ale ciężkich walkach z niemiecką Dywizją Pancerną „Kempf” gen. mjr. Wernera Kempfa.

9 września o świcie dowódca brygady otrzymał rozkaz uderzenia na Piski i Księżopole. 1 pułk ułanów Krechowieckich i 3 pułk szwoleżerów Mazowieckich zaatakowały Niemców pod Ciągaczkami i Wiśniewem. Po południu opanowano Piski i Księżopole, biorąc licznych jeńców. O zmroku brygada wycofała się do lasów w rejonie Koskowa i Rząśnika. 2 pułk ułanów Grochowskich został natomiast przydzielony do osłony skrzydła 18 Dywizji Piechoty od strony Wizny i 10 września toczył boje pod Rutkami z wojskami niemieckiego XIX Korpusu Armijnego gen. Heinza Guderiana.

Walki w ramach zwrotu zaczepnego SGO „Narew”

O zmroku 9 września brygada rozpoczęła marsz do rejonu Koskowo – Rząśnik i osiągnęła przed świtem^[4]. O świcie 10 września uderzyła na nieprzyjaciela. Działania prowadzono na dwóch kierunkach: 1 pułk ułanów nacierał po osi Koskowo – Piotrowo – Choromany-Witnice-Piski oraz 3 pułk szwoleżerów po osi Rząśnik – Lubotyń – Wiśniewo Wielkie. Pułki kawalerii wspierał ogniem 4 dywizjon artylerii konnej. 1 pułk ułanów wszedł do walki na linii Nadbory – Choromany-Witnice. Uderzeniem czołowych szwadronów zdobyto wieś Choromany-Witnice, pewną ilość jeńców i samochodów. Po odrzuceniu kontrataku 12 czołgów nieprzyjaciela, pułk rozpoczął natarcie na Piski i zdobył je. Podczas tych walk niemiecki 44 dywizjon rozpoznawczy poniósł znaczne straty w sprzęcie i w ludziach. Wykorzystując powodzenie, oddziały pułku zaatakowały stanowiska ogniowe artylerii Dywizji Pancernej „Kempf”, zdobyły 4 działa i kilka samochodów pancernych, przy stratach własnych 11 rannych^[5][6].

Na drugim kierunku nacierał 3 pułk szwoleżerów i zdobył Księżopole. Próba obejścia nieprzyjaciela od południa przez 2/3 p. szwol. spowodowała wycofanie się Niemców za rzekę Orz. Wieczorem brygada otrzymała rozkaz przejścia do lasów w rejonie Głębocz Wielki, a następnie wykonania marszu do rejonu na północny zachód od Zambrowa^[7][8].

Działania odwrotowe

11 września brygada wyrwała się z kotła zambrowskiego i wycofywała się na południe od Zambrowa.

12 września razem z Podlaską Brygadą Kawalerii utworzyła Grupę Operacyjną gen. bryg. Zygmunta Podhorskiego.

W nocy z 13 na 14 września brygada stoczyła pod Olszewem walkę spotkaniową, w której poniosła duże straty i częściowo została rozproszona.18 września poszczególne jej oddziały zaczęły zbierać się w Puszczy Białowieskiej w rejonie miejscowości Doktorce. 20 września z zebranych w Puszczy Białowieskiej oddziałów brygady utworzono Brygadę Kawalerii „Plis”, która weszła w skład Dywizji Kawalerii „Zaza”.

Ośrodek Zapasowy brygady współtworzył Rezerwową Brygadę Kawalerii w Wołkowysku. Do Wołkowyska dotarł także spieszony 31 dywizjon pancerny działający wcześniej w składzie brygady.

• Kwatera Główna Suwalskiej Brygady Kawalerii
• 3 pułk szwoleżerów
• 1 pułk ułanów
• 2 pułk ułanów
• 3 pułk strzelców konnych
• 4 dywizjon artylerii konnej
• 31 dywizjon pancerny
• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ „B” nr 84 – dowódca ppor. Józef Musiał i por. Kazimierz Nosalik^[9]
• szwadron kolarzy nr 11 – dowódca rtm. Andrzej Pruszyński
• szwadron pionierów nr 11
• szwadron łączności nr 11 – dowódca por. Jan Piekut
• samodzielny pluton karabinów maszynowych nr 11 – dowódca ppor. rez. Marian Szyler
• pluton konny żandarmerii nr 11
  • dowódca plutonu – por. Jerzy Majewski
  • zastępca dowódcy plutonu – plut. pchor. Stanisław Halicki
• poczta polowa nr 68
• sąd polowy nr 44
  • szef sądu – kpt. rez. Zygmunt Olszewski
  • I członek sądu polowego – ppor. rez. Ojrzyński,
  • II członek sądu polowego – ppor. rez. Aleksander Malinowski
• drużyna parkowa uzbrojenia nr 341
• park intendentury nr 341 – dowódca kpt. Stefan Jeżewski
• pluton sanitarny konny Nr 91 – dowódca kpt. lek. Marian Kosiba
• Zgrupowanie taborów
  • kolumna taborowa kawalerii nr 341
  • kolumna taborowa kawalerii nr 342
  • kolumna taborowa kawalerii nr 343
  • kolumna taborowa kawalerii nr 344
  • kolumna taborowa kawalerii nr 345
  • kolumna taborowa kawalerii nr 346
  • warsztat taborowy nr 341

Pododdziały przydzielone:

• II pluton 13 eskadry obserwacyjnej – dowódca kpt. obs. Seweryn Łaźniewski
• batalion KOP „Sejny” (przydzielony)

• dowódca brygady – gen. bryg. Zygmunt Podhorski (do 9 IX)
• dowódca – płk Kazimierz Plisowski (od 9 IX)
• oficer ordynansowy – ppor. rez. Henryk Rostworowski
• szef duszpasterstwa – ks. kapelan Franciszek Lorenc
• szef sztabu – mjr dypl. Edward Boniecki
• oficer operacyjny – rtm. dypl. Adam Galica
• oficer informacyjny – por. kaw. Ignacy Cieplak
• kwatermistrz – rtm. dypl. Tadeusz Radziukinas
• szef intendentury – kpt. Konstanty Meyer
• oficer transportowy – rtm. w st. spocz. Franciszek Józef Hermanowicz
• oficer uzbrojenia – por. rez. Otton Bigo vel Grygo
• dowódca saperów – kpt. Paweł Głowacki
• dowódca łączności – mjr Teodor Berlach-Tukalski
• naczelny lekarz – mjr dr med. Józef Leszkowicz
• naczelny lekarz weterynarii – kpt. lek. wet. Tadeusz Sagal
• komendant Kwatery Głównej – mjr w st. spocz. Janusz Korczyński
• dowódca szwadronu sztabowego – dowódca por. rez. Bohdan Różycki

Dowódcy brygady

• płk kaw. Eugeniusz Ślaski (V 1921 – 15 V 1923 → szef Departamentu Jazdy MSWojsk.)
• płk kaw. Michał Ostrowski (15 V 1923^[10] – 1 VI 1924 → dowódca VIII BK^[11])
• płk SG Włodzimierz Wołkowicki (1 VI 1924^[12] – 30 IX 1927 → stan spoczynku)
• gen. bryg. Adolf Waraksiewicz (III 1929^[13] – 31 I 1932 → stan spoczynku)
• płk dypl. kaw. Rudolf Dreszer (II 1932^[14] – IV 1937 → dowódca Wileńskiej BK)
• gen. bryg. Zygmunt Podhorski (IV 1937 – IX 1939)

Szefowie sztabu brygady^[a]

• rtm. p.d. SG Leon Mitkiewicz-Żółłtek (do 15 X 1923 → [[]]^[15])
• rtm. adj. szt. Eugeniusz Spasowicz (od 15 X 1923^[15])
• mjr dypl. Witold II Święcicki (do 1 IX 1931 → DOK IX^[16])
• rtm. dypl. Stefan Eichler (1 IX 1931^[17] – 1 III 1934 → dyspozycja MSWewn^[18].)
• mjr dypl. kaw. Stanisław VII Piotrowski (1 III^[19] – 22 XII 1934 → DOK II^[20])
• rtm. dypl. Leon Pruszanowski (od 22 XII 1934^[21])
• mjr dypl. kaw. Eugeniusz Święcicki (1938 – 1939)
• mjr dypl. kaw. Edward Boniecki (do 20 IX 1939 → szef sztabu DK „Zaza”)

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939 roku^[22][b]

• dowódca brygady – gen. bryg. inż. Zygmunt Podhorski
• szef sztabu – mjr dypl. Edward Boniecki
• I oficer sztabu – rtm. dypl. Adam Galica
• II oficer sztabu – rtm. adm. (kaw.) Jan I Leśniewski
• dowódca łączności – mjr łączn. Teodor Berlach-Tukalski
• oficer intendentury – kpt. int. Konstanty Meyer

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[24]

Tradycje pułków Suwalskiej BK przejęła 4 Suwalska Brygada Kawalerii Pancernej im. Generała Brygady Zygmunta Podhorskiego z Orzysza, istniejąca w latach 1994–2000

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Tadeusz Jurga, Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939 : organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975.
• MirosławM. Giętkowski MirosławM., Artyleria konna Wojska Polskiego 1918-1939, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001, ISBN 83-7174-823-X, OCLC 69505837 . Brak numerów stron w książce
• Zygmunt Kosztyła: Wrzesień 1939 roku na Białostocczyźnie. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1976.
• Felicjan Majorkiewicz: Dane nam było przeżyć. Szkice historyczne, wspomnienia, materiały. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1972.
• Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki 18 Dywizji Piechoty w wojnie obronnej 1939 r. (od 1.9. do 10.9.). cz.II. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 70–100, 1986. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
• Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Kampania wrześniowa 1939. T. I/cz.2. Londyn: Instytut Historyczny im. gen Sikorskiego w Londynie.
• Mjr dypl. Edward Boniecki, szef sztabu Suwalskiej BK. Relacja z kampanii wrześniowej, Włochy, 26 listopada 1945 r.. [dostęp 2016-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-02)].
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.