Reialme d'Axom

Axom foguèt longtemps considerada coma fondada per de Sabèus de lenga semitica qu'auriá passat la mar Roja venent de l'Arabia del Sud (l'actual Iemèn)^[3], mas gaireben totes los cercaires s'acòrdan ara per dire que foguèt un desvolopament autoctòn^[4]. Fin finala, l'ancian reialme D'mt existissiá ja abans tota migracion sabèa als Sègles V e IV AbC e lo gueez, anciana lenga semitica d'Eritrèa e d'Etiopia, es ara conegut per èsser diferent de la lenga de Saba: i a de rèstes de preséncia de lengas semiticas en Etiopia e en Eritrèa al mens 2000 ans AbC^[1]. L'influéncia del reialme de Saba sembla ara que foguèt menora, limitada a unas localitats, e despareissant après unas deceniás o un sègle. Per apondre a la confusion, dins l'Antiquitat, existissiá en Etiopia une vila nomenada Saba que ne sembla pasmens pas aver estat una possession del reialme de Saba.

Situada al nòrd de l'Etiopia, Jiboti e de l'Eritrèa, Axom èra a la crosada de las rotas comercialas entre l'Índia e la Mediterranèa.

Dons lo Periple de la mar Eritrèa, Axom es mencionat al Sègle I ApC coma un important merca per l'evòri qu'èra exportat per tot lo mond antic. Es precisat qu'a aquel periòde lo rei d'Axom èra Zoscales que contrarotlava dos pòrts sus la mar Roja: Adulis (près de Massaoa) e Avalites (Obock)^[5].

Lo reialme d'Axom beneficièt d'una evolucion majora del sistèma de comèrci maritim ligan l'Empèri roman e l'Índia, qu'advenguèt al començament de l'Èra comuna. L'ancian sistèma comercial repausava sus de velièrs navigant lo long de las còstas en cabotant entre fòrça pòrts. La mar Roja aviá alara pas qu'una impotança segondària al respècte del golf Persic e a las rotas terrèstras cap al Levant. A partir de 100 AbC, una rota maritima mai dirècta entre l'Egipte e l'Índia es establida, passant per la mar Roja e utilizant los vents de la monson per passar la mar d'Arabia dirèctament cap al Sud de l'Índia. En l'an 100 Apc, lo volum del trafec comercial sus aquela novèla rota aviá amagat las ancianas rotas, al punt que l’Egipte romana dispausava d'una coloniá al larg de la bana de l'Africa: l’illa Socotra. La demanda dels Romans d'Orient per las mèrças venent de l’Índia (seda, espècias, pèiras preciosas, evòri, metals precioses) aumentèt de biais espectacular, provocan un creis del nombre de grandas naus passant la mar Roja de l’Egipte romana cap a la mar d’Arabia (alara nomenada mar Eritrèa) e l’Índia.

Lo reialme d’Axom èra idealament situada per profiechar d'aquel comèrci novèl. Adulis es rapidament vengut lo pòrt màger per l'exportacion de mèrças venent d’Africa, coma l’evòri, l’encens, l’aur e los animals exotics. Per fornir de tals mèrças, los reis d'Axom obrèron a desvelopar e agrandir un malhum comercial a l’interior del reialme. Deguèron enfrentar un rival qu'expleitava lo meteis malhum comercial dempuèi d'ora: lo reialme de Kush, que fornissiá l’Egipte en mèrças d’Africa tropicala pel Nil e las rotas que lo lojava. Pasmens, al sègle I, Axom prenguèt lo contraròtle dels territòris Kushitas. Lo Periple de la mar Eritrèa descrui explicitament cossí l'evòri presa sul territòri Koshita èra exportada pel pòrt d’Adulis puslèu que de passar per Meroe, la capitala del Kush.

Pendent los sègles II e III, lo reialme d'Axom espandís son contraròtle sus la mar Roja. En mai de la flòta comerciala, una via caravanièra cap a l’Egipte fuguèt traçada a tèrra, a l'escart de corredor del Nil. Lo reialme d’Axom tanben parvenguèt a venir lo fornissaire màger de produchs africans per l’Empèri roman^[6].

Al sègle III, Axom es tan poderós per prene lo contraròtle de la region de la Tihama, e Arabia del Sud. A la fin del sègle III, lo reialme bat la sieuna moneda e es mencionat pel profèta Mani coma una de las quatre grandas poténcias de son temps, amb la Pèrsea, l’Empèri roman e la China. L’elèit d'Axom se convertís a cristianisme, alara monofista, entre 325 e 328, jom reialme del rei Ezana, venent lo segon Estat a adoptar aquela religion après l’Armenia, e lo primièr a batre la crotz sus sas pèças de monedas. La populacion seguís, e la conversion sembla complèta al Sègle VI.

Jol reialme dels successors d’Ezana, coneguts pas que lors monedas, lo reialme d’Axom es a l’apogèu de sa poténcia: segon los autors bizantins, sa capitala es en relacion amb Constantinòble, l’Iran, l’Índia e Ceilan. Sas ambassadas li permeton de far liberar en Pèrsia un evesque emprisonat. Comença per la mar Roja, per las rotas de caravanas pojant d’Egipte o partant del Iemèn cap a la Mesopotamia. Expòrta d'esmeraudas vengudas de las cataractas del Nil, d'espècias, d’encens e se fornís fins a de distanças de cinquanta jornadas de viatge d’Adulis. Expòrta tanben de produchs indigèns: de buòus, de fèrre e de sal de çò dels Agao del país de Sasó, al delà del lac Tana^[7].

A son apogèu, l’Empèri d’Axom contrarotlavan lo nòrd de l’Etiopia, l’Eritrèa, lo nòrd èst de Sodan, lo sud èst de l'Egipte, Jiboti, lo Iemèn e tanben lo sud de l’Arabia Saudita, o un total de 1,25 milion de km²^[8].

Se l’anciana capitala imperiala es pas mai ara una vila segondària de província, èra a l’epòca una metropòli animada, un centre cultural e economic de tria. Dos puèges e dos ruis son situats a l’èst e a l’oèst de la vila, çò qu'explica benlèu la causida iniciala d’installacion de la ciutat antica. Suls penjals dels puèges e dins la plana situada a l’exterior, los Axomitas avián establit de cimentèris amb de pèiras gravadas nomenadas estèlas, o obelisques.

Las autras vilas d’importanças de l’Estat d’Axom, son Ieha, Aoulti, Matara, Adulis e Qohaito, las tres darrièras fasent ara partida de l’Eritrèa.

L’Empèri d'Axom èra un quasialiat de l’Empèri bizantin dins sa luta contra lor concurrent comun, l’Empèri pèrsa. Après una segonda edat d'aur al començament de sègle VI, l'empèri commencèt a declinar, arrestant sa produccion de pèças de moneda axomita al començament del sègle VII. Lo reialme foguèt fin finala dissolgut amb l’invasion de la legendària reina pagana o josieva, Iodit, al sègle IX o X. Auriá vencut l'empèri d'Axom e faguèt brutlar las glèisas e la literatura.

L'existéncia d'aquela reina es pas segura, de cercaires donèron una autra teoria que lo reialme axomita auriá acabat amb l’arribada d’una reina pagana nomenada Bani al-Hamwiyah, possiblament de la tribú al-Damutah o Damoti (Sidama).

D’autras rasons del declin son mens mitics e mai scientificament establits. La concurréncia dels Arabs sus las rotas maritimas cap a l’Índia e la còsta orientala de l’Africa, lo declin de las aigadas del Nil e de mai d'unas sasons de grandas e longas secadas extrême son benlèu las causas d'aquel declin; la populacion deguèt se refugiar a l’interior de las tèrras suls nauts plans, que la subrexpleitacion menèt a une diminucion de la renda de las culturas e donc de provesiment.

La fin de l'empèri d'Axom es un periode escur que se sap pauc de causas fins a la de la dynastie Zagüé al sègle XI o XII. Yekouno Amlak, que tuèt lo darrièr rei Zagüé e fonda la dinastia salomonida al sègle XIII, se disiá descendent del darrièr Emperaire d’Axom, Del Naòd.

La populacion axomita èra compausadas de personas parlant de lengas semiticas (los Habeshas)^[9],[10], de lengas coshiticas e de lengas nilosaharianas.

Los reis axomitas portavan lo títol oficial de ነገሠ ፡ ነገሠተ (ngś ngśt - Rei dels Rois) que ven mai tard dins la lenga Guèza, ንጉሠ ፡ ነገሥት (negusä nägäst o negús).

Los Axomitas possedavan d'esclaus e modifiquèron lo sistèma feudal per permetre la cultura de las tèrras.

Axom comerçavat amb l'Índia e l'Empèri roman, puèi mai tard amb los Bizantins, exportant d'evòri, d'escatas de tortuga, d'aur e d'esmeraudas, e fòrça seda e espècias. Axom aviá a l'encòp un accès a la mar Roja e lo Nil çò que permetava a son imposanta flòta maritima de profeitar del comèrci entre fòrça païses africans (Nubia), d'Arabia (Iemèn) e d'Índia. Al Sègle III, lo reialme d'Axom aqueriguèt una influéncia suls Estats de la peninsula arabica per la mar Roja, e vèrs 350, conqueriguèt lo reialme de Kush.

Los principals produchs d'exportacion d'Axom venián de l'agricultura, coma la majora partida dels Estats a l'epòca. Las tèrras èran mai fertilas al temps dels axomitas qu'ara e lors principalas produccions èran de cerealas, coma lo blat e l'òrdi. Los axomitas elevián tanben de bestial, de cabras e de camèls. Los animals fèrs èran caçats, per exemple per l'evòri e las banas de rinocèros. Lo reialme èra tanben ric en aur e en jaces de fèrre. Aqueles metals èra precioses pel comèrci, mas un autre mineral èra ja largament comrcializat, la sal.

Axom demorèt un empèri poderós e una poténcia comerciala fins al vam de l'islam al sègle VII. Pasmens, per causa que los axomitas avián abrigat los primièrs disciples de Maomet, lps musulmans jamai ensajèron de capvirar Axom coma o faguèron dins una granda partida de l'Africa. Mas, en 640, Omar ibn al-Khattab envièt una expedicion navala contra Adulis, mas foguèt vencut^[11]. La poténcia navala d'Axom pasmens comencèt a mermar pendnet aquel periòde, quitament se, en 702, de piratas axomitas capitèron a envaxir Hejaz e ocupar Jeddah. En represalhas, lo califa Sulayman ben Abd al-Malik prenguèt l'archipèla dels Dahlak, que venguèt musulmana fins al sègle IX que tornèt venir un territòri jos contraròtle de negús d'Etiopia^[12].

Fin finala, l'empèri islamic prenguèt lo contreròtle de la mar Roja e la majora partida del Nil, menant Axom a l'isolament economic. Pasmens, lo reialme aviá conservat de pro bona relacions amb los mejacièrs musulmans. Dos Estats crestian al nòrd oèst d'Axom (dins l'actual Sodan), Makuria e Alodia, subrevisquèt fins al sègle XIII quand fin finala foguèron forçat pels musulmans a se convertir a l'islam.

Abans lor conversion al cristianisme, los Axomitas practicavan una religion politeïsta. Astar èra lo principal dieu del reialme d'Axom precrestian, e son fils, Mahrem (o Maher), èra aquel que los reis d'Axoum revendiquèron èsser los descendants. En 324, lo rei Ezana es convertit per son mèstre e esclau Frumentius, lo fondator de la Glèisa ortodòxa etiopiana. Frumentius educa l'emperaire qu'èra jove e, d'un biais, participa a la conversion de l'empèri. Èra en relacion amb la Glèisa d'Alexàndria e foguèt nomenat evesque d'Etiopia vèrs 330.

Axom es tanben lo luòc presumit ont seriá servada l'Arca d'aliança. Segon la legenda, l'arca seriá estat pausada a la glèisa de Santa Maria de Sion per Menelik I^[13], lo filh del rei Salamon e de la reina de Saba segon la Kebra Negest. Una controvèrsia se fa encara sus la preséncia de la relíquia que, levat lo prèire l'aparant, pas degun es autorizar a penetrar dins aquela glèisa e donc de s'assegurar de la preséncia de l'Arca.

L'empèri d'Axom èra remarcable per un cèrt nombre de realizacions, coma lo sieu alfabet, l'alfabet guèz qu'enseguida evoluèt per inclure de vocalas, venent alara unealfasillabari. Mai, dins los primièrs ans de l'Empèri, i a près de 1700 ans, d'obelisques gigants en l'onor dels emperaires e tanben de pèiras tombalas (dins de cambras sosterrenas) foguèron bastits, lo mia celèbre es l'obelisc d'Axom.

Jol reialme de l'Emperaire Ezana, Axom adòpta lo cristianisme a la plaça de las religions politeïstas e josieva, que faguèt nàicer la Glèisa eritrèa ortodòxa e la Glèisa etiopiana ortodòxa. Après l'esquisme amb la Glèisa ortodòxa a l'escasença del concili de Calcedònia (451), lo reialme d'Axom joguèt un ròtle important per la Glèisa monofisista e sas escrituras e sa liturgia son encara en guèz.

Axom èra una nation cosmopolita e d'una granda riquesa culturala. Èra un luòc ont se crosavan fòrça culturas, etiopiana, egipciana, sodanesa, islamica e indiana. Las principalas villas del reialme èran sabèas, josievas, nubianas, crestianas e quitament minoritàriament bodistas.

Lo reialme d'Axom foguèt lo primièr Estat african a aver las sieunas pèças de moneda. Dempuèi lo reialme d'Endubis fins Armah (entre 270 e 610), de pèças d'aur, argent e bronze, foguèron batudas. Lo fach d'aver sa moneda èra, dins l'Antiquitat, un acte de granda importança que fasiá de l'Empèri d'Axom l'egal dels vesins. Fòrça pèças son caracteristicas de çò que se passava al moment ont èran batudas. Un exemple es l'apond d'una crotz sus las pèças après la conversion de l'Empèri al cristianisme. La preséncias de pèças de moneda tanben simplifiquèt lo comèrci e èran a l'encòp un instrument util de propaganda e un font de benefici per l'empèri.

Las estèlas son de segur los elements màger de l'eritatge axomita. Aqueles monolits gigants èran utilizat per marcar las tombas o decorar de bastits magnifics. Lo mai important d'aqueles immenses obelisques mesurava 33 mètres de naut. Las estèlas èran mai sovent gravadas amb l'emblèma del rei o aquel d'un personatge nòble.

• Anfray (Francis), Les anciens Éthiopiens, Paris: Armand Colin, 1991.
• (en) Kathryn A. Bard, Rodolfo Fattovich, «The Proto-Aksumite Period: An Overview», Annales d'Éthiopie, 2001, vol. 17, p. 3-24 Modèl:Lire en ligne
• (en) Belai Giday, Ethiopian Civilization, Addis Ababa, 1992.
• Glen W Bowerstock, Le Trône d'Adoulis : les guerres de la Mer Rouge à la veille de l'Islam compte-rendu dans Le Monde, 15/10/2014
• (en) Butzer (Karl W.), «Rise and Fall of Axum, Ethiopia: A Geo-Archaeological Interpretation», American Antiquity, vol. 46, n^o 

, 7/1981, p. 471-495.

• (it) Conti Rossini (Carlo), Storia d'Etiopia, Bergamo: Istituto Italiano d'Arti Grafiche, 1928.
• (en) Rodolfo Fattovich et al., The Aksum Archaeological Area: a preliminary assessment, Naples: Istituto Universitario Orientale, 2000.
• (en) Kobishchanov (Yuri M.), Axum, University Park, Pennsylvania: Penn State University Press, 1979 (Joseph W. Michels, editor; Lorraine T. Kapitanoff, translator), ISBN: 0-271-00531-9
• (en) Michels (Joseph W.), Changing settlement patterns in the Aksum-Yeha region of Ethiopia: 700 BC - AD 850, BAR International Series n° 1448, Oxford: Archaeopress, 2005.
• (en) Mukhtār (Muḥammad Jamāl al-Dīn), «Ancient civilizations of Africa», General history of Africa, vol. 2, London: Heinemann Educational Books, 1981, ISBN: 9780435948054
• (en) Munro-Hay (Stuart), Aksum: A Civilization of Late Antiquity, Edinburgh: University Press. 1991. ISBN 0-7486-0106-6 (PDF en ligne).
• (en) Phillipson (David W.), Ancient Ethiopia. Aksum: Its antecedents and successors. London: The British Museum, 1998.
• (en) Phillipson (David W.), Archaeology at Aksum, Ethiopia, 1993-97. London: British Institute in Eastern Africa, 2000.
• (en) Williams (Stephen), «Ethiopia: Africa's Holy Land», New African, vol. 458, 1/2007, p. 94-97.
• Modèl:Plume