Iemèn

Coma lo rèsta de la Peninsula Aràbia, Iemèn a un clima de tipe desertic caud. Pasmens, lei temperaturas i son pus moderadas en causa de l'altitud. Per exemple, dins lei regions autas, la temperatura de l'estiu es de 21 °C en mejana e de geladas son possiblas durant lei periòdes pus fregs. En revènge, lòng dau litorau, de temperaturas pus extrèmas son observadas. A Adèn, la temperatura mejana varia ansin de 25 a 32 °C durant l'annada amb de maximalas superioras a 37 °C.

Lei precipitacions son feblas sus la màger part dau país amb una valor mejana de 127 mm. Pasmens, lei pluejas son pus importantas sus lei cimas pus autas. Lei montanhas dau sud recebon ansin entre 520 e 760 mm cada an amb de maximoms de 1000 a 1500 mm en certaneis endrechs. Aquelei precipitacions son fòrça importantas per l'agricultura dau país car permèton l'existéncia de plusors rius.

Lei traças umanas pus ancianas conegudas en Iemèn datan d'au mens 700 000 ans (Hadramaut). L'agricultura e lo norrigatge apareguèron probable vèrs 7 000 av. JC dins lo nòrd-oèst. Puei, se difusèron dins lo rèsta dau país entraïnant la formacion de vilatges agricòlas e de rets d'aigatge. L'Edat dau Bronze durèt de 3 000 a 1 200 av. JC. Durant aqueu periòde, de populacions semitas, originaris dau nòrd, s'installèron pauc a pauc dins la region. A partir de 1 500 av. JC, foguèron a l'origina dei premierei reiaumes estructurats de l'istòria iemenita.

Dau millenari I av. JC au sègle VII ap. JC, plusors estats se succediguèron en Iemèn. Forman un ensems culturau dich civilizacion sud-arabica preislamica. Aparegut vèrs 800 av. JC, lo reiaume de Saba es lo pus conegut en causa dau racònte biblic de la visita de la rèine de Saba a la cort dau rèi Salamon. Sa capitala, Marib, èra dotada d'un engenhós sistèma d'aigatge qu'assegurèt sa prosperitat fins au sègle IV ap. JC. Son declin foguèt entraïnat per l'establiment de l'Empèri Roman que permetèt de securizar leis itineraris caravaniers d'Arabia. Ansin, lei reiaumes iemenitas, que son economia èra en partida basada sus lo trafec maritim entre la Mar Roja e l'Ocean Indian, conoguèron una crisi importanta au sègle III ap. JC.

Durant la premiera mitat dau sègle IV, la crisi de Iemèn s'agravèt ambé lo declin de Marib que son ret d'aigatge èra plus entretengut. La dominacion dau reiaume de Saba foguèt ansin remplaçada per aquela dau Reiaume de Himiar. Situat dins lo sud-oèst dau Iemèn actuau, aquel estat capitèt d'estendre son territòri fins au centre d'Arabia. Pasmens, aqueu reiaume foguèt rapidament minat per de conflictes religiós entre jusieus e crestians. Vèrs 525, lei persecucions dau rèi Yusuf As'ar Yath'ar còntra lei crestians entraïnèron una intervencion d'Aksum qu'ocupèt lo país fins ais annadas 570. Dins aquò, la preséncia etiopiana foguèt mau acceptada per una partida de la populacion que se revoutèt regularament. Vèrs 575, aquela agitacion favorizèt una invasion sassanida. Iemèn venguèt donc una satrapia persa. Dins aquò, a l'eissida d'un sègle de combats, son sistèma d'aigatge èra en roïna e plusors regions agricòlas dau centre, especialament aquela de Marib, èran a disparéisser.

L'islamizacion de Iemèn foguèt rapida e èra ja ben avançada a la mòrt de Maomet. S'acompanhèt de l'avançada vèrs lo sud de tribüs arabas e de l'arabi. Aquò suscitèt de tensions après la mòrt dau Profèta e certanei tribüs iemenitas assaièron de rebutar la religion novèla. Aquelei temptativas entraïnèron una repression violenta, especialament dins lei regions sud. Pasmens, en caua de sa situacion periferica, Iemèn interessèt gaire lei califas successius. Ansin, lo país venguèt rapidament autonòm.

En 822, la manca d'interès dau poder centrau per Iemèn favorizèt la revòuta d'un governador locau dich Muhammad ibn Abdullah ibn Ziyad. Capitèt de conquistar la màger part dau reiaume antic de Himiar. Pauc a pauc, son exemple foguèt imitat per d'autrei caps locaus que fondèron de principats independents. Vèrs 893, Yahya ibn Husayn, lo cap de la secta zaidita, una branca dau chiisme, prenguèt lo contraròtle de Sada. I fondèt una monarquia teocratica basada sus lei principis dau zaidisme, es a dire un estat dirigit per un successor d'Ali que dèu èsser piós, sabent e guerrier. Reinèt fins a 911 e estendiguèt son influéncia sus la region de Najran. Ansin, lei tèrras autas de Iemèn venguèron pauc a pauc lo bastion dau zaidisme.

Dins lo corrent dau sègle X, leis estats iemenitas deguèron rebutar plusors temptativas d'invasion fatimidas. En 1037, un cap locau dich Ali al-Sulayhi aprofichèt aquela situacion per conquistar la màger part de Himiar « au nom dei Fatimidas ». Installèt sa capitala a Sanaa e comencèt una lònga guèrra còntra lei zaiditas que son imam foguèt tuat sus lo prat batalhier en 1052. Puei, estendiguèt son influéncia fins a Hedjaz.

La dinastia sulayhida dominèt Iemèn fins a 1174. Pasmens, la prosperitat dau país atraguèt Turanchah, lo fraire de Saladin. En 1174, desbarquèt amb una armada aiubida e ocupèt aisament Sanaa, Zabid e Adèn avans d'installar sa capitala a Taizz. Capitèt d'unificar Iemèn — franc dei regions montanhosas tengudas per lei zaiditas e dau territòri de quauquei tribüs d'Hadramut — sota sa direccion. En 1181, Turanchah s'entornèt en Egipte e laissèt Iemèn a son fraire Tughtakin ibn Ayyub (1182-1197). Son rèine permetèt d'establir un estat fòrt dotat d'una marina militara eficaça. Dins aquò, après sa mòrt, sei successors conoguèron de dificultats importantas e la dinastia aiubida de Iemèn dispareguèt en 1229.

Après la mòrt dau darrier sobeiran aiubida en 1229, un governador d'origina turcmèna, dich Umar ibn al-Rasul, prenguèt lo poder, rompèt amb Egipte e fondèt la dinastia rasulida que dirigiguèt lo país fins a 1454. Durant aqueu periòde, Taizz venguèt un important centre culturau e religiós. Poissança maritima e comerciala importanta, la dinastia entretenguèt de relacions diplomaticas ambé China, Pèrsia, Ceilan e Índia. Enfin, foguèt pron poderós per impausar lo sunisme dins tot lo país levat dei montanhas zaiditas.

Pasmens, lei trèbols que se debanron a La Mèca dins lo corrent dau sègle XIV permetèron ai Mamelocs d'intervenir en Arabia. Lei Rasulidas comencèron alora de declinar en causa de la corrupcion de sa cort e de la concurréncia entre marchands egipcians e iemenitas. En mai d'aquò, après un brèu redreiçament durant lo rèine d'Ahmad ibn Ismail (vèrs 1400-1421), la dinastia foguèt afeblida per de trèbols intèrnes, de revòutas d'esclaus e per la pèsta. Dispareguèt ansin en 1454. Dins lo nòrd, foguèt remplaçada per lei zaiditas e, dins lo sud, per la dinastia tahirida fondada per lo governador d'Aden.

Au començament dau sègle XVI, lei Portugués ataquèron Adèn en 1503 e en 1513. Aquò entraïnèt una reaccion deis Otomans que decidèron de prendre lo contraròtle de Iemèn. Pasmens, se turtèron a una resisténcia acarnada e lei soudats turcs aguèron de dificultats per se mantenir dins la region. Sa situacion s'agravèt ambé l'unificacion dei tribüs dau nòrd per l'imam zaidita Mansur al-Qasim (1597-1620). Ansin, en 1636, lei zaiditas avián expulsat la màger part dei garnisons turcas e conquistat una partida dau sud d'Arabia, compres Dhofar e Asir.

Lei zaiditas gardèron lo contraròtle dau nòrd de Iemèn fins a 1962. Pasmens, aquela dominacion foguèt largament contestada per de tribüs localas e per de còntra-ofensivas otomanas. La principala foguèt fisada a l'Egipcian Mehemet Ali (1805-1848) e a sei successors. Pasmens, lei soudats egipcians mau capitèron d'ocupar lei tèrras autas e sa preséncia demorèt fragila.

Dins lo corrent dau sègle XIX, lei Britanics assaièron de trobar d'escalas seguras lòng de la rota maritima deis Índias. Ansin, en 1839, prenguèron lo contraròtle d'Aden que venguèt rapidament un important centre economic dins la region. Puei, establiguèron de protectorat ambé lei tribüs de Socotra e d'Hadramut. En 1904, lo limit deis esfèras d'influéncias turca e britanica foguèt fixat per un acòrd entre Londres e Constantinòble. Foguèt a l'origina de la futura frontiera entre lei dos Iemèn.

Pauc a pauc, Aden comencèt de s'industrializar, çò que favorizèt l'aparicion d'un proletariat urban sensible ais idèas modèrnas (nacionalisme, socialisme...). Ansin, en 1947, après de grèvas e d'esmogudas violentas, lei Britanics decidèron de preparar l'independéncia de sei protectorats iemenitas.

Elegit imam en 1891, lo zaidita Muhammad Hamid al-Din (1891-1904) tornèt començar de luchar còntra leis Otomans. Sei victòrias demeniguèron lo prestigi dei Turcs que mobilizèron fins a 100 000 òmes en Iemèn. Après sa mòrt, son fiu Yahya Muhammad Hamid ed-Din (1904-1948) e enregistrèt mai d'un succès. Ansin, en 1911, leis Otoman reconoguèron son autonòmia e li fisèron la defensa dei territòris iemenitas. Purament nominala, aquela tutèla dispareguèt ambé l'Empèri Otoman a l'eissida de la Premiera Guèrra Mondiala.

De 1911 a 1948, l'imam Yahya capitèt de mantenir l'independéncia dau Nòrd en despiech de la multiplicacion dei menaças. D'efèct, son refús de reconóisser lo partiment de Iemèn eissit de l'acòrd turcobritanic li alienèt Londres e d'escaramochas aguèron luòc sus la frontiera sud fins a 1928. Pasmens, lo perilh pus important se situava au nòrd ont Ibn Saud èra a unificar la màger part d'Arabia sota sa direccion. Entre 1920 e 1926, leis Iemenitas perdiguèron la màger part d'Asir. En 1934, una guèrra novèla s'acabèt per una desfacha suplementària de Iemèn que deguèt signar lo tractat de Taëf. Aqueu tractat laissèt Asir ai Saudians (franc de la region de Hodeida) per un periòde de vint ans.

Après aquelei conflictes, Yahya adoptèt una politica isolacionista. En parallèl, renforcèt son poder, çò que mau contentèt lei caps de tribüs e lei captaus. Pasmens, aquò empachèt pas la formacion d'un grop de joves convencuts de la necessitat de modernizar lo país. Foguèron ansin a l'origina de l'assassinat de l'imam en 1948.

Ahmad ben Yahya (1948-1961) succediguèt a son paire e transferiguèt la capitala a Taizz. Assaièt de modernizar lo país, especialament l'armada, e establiguèt de relacions ambé lei Sovietics e lei Chinés. En 1958, acceptèt tanben de formar una federacion amb Egipte e Siria. Après sa mòrt, en setembre de 1962, lo país conoguèt una crisi grèva e una guèrra civila opausèt lei republicans (oficiers formats en Egipte, elèits urbans, sunitas...) ai « realistas » (l'imam Muhammad al-Badr, tribüs zaiditas, elèits tradicionaus...). Egipte sostenguèt lo premier camp e mandèt un còrs expedicionari per l'ajudar mentre que l'Arabia Saudita financèt lei partisans de l'imam.

L'armada egipciana capitèt de conquistar lei tèrras bassas mai lei zaiditas utilizèron tornarmai sei bastions montanhós per resistir. En 1967, lei soudats egipcians se retirèron après lo desastre de la Guèrra dei Sièis Jorns. Aquò permetèt ai zaiditas moderats de prendre l'avantatge. En 1970, acceptèron de gardar un regime republican — fòrça feble — en cambi dau mantenement d'una autonòmia fòrça importanta per lei tribüs.

Desirós de quitar lo sud de Iemèn après la Segonda Guèrra Mondiala, lei Britanics assaièron de gropar sei protectorats de la region au sen d'una federacion unica. Pasmens, plusors sultans refusèron, çò qu'entraïnèt una insureccion en 1963. Londres decidèt de la reprimir militarament mai lei combats permetèron sustot a la guerilha dau Frònt de Liberacion Nacionau d'aquistar l'experiéncia de la guèrra modèrna. En 1966, lassat d'aquela guèrra, lo Reiaume Unit anoncièt son intencion de se retirar de Iemèn avans 1968. Lo projècte de federacion s'afondrèt donc ambé leis avançadas de la guerilha. Finalament, lo 29 de novembre, lei Britanics laissèron lo poder au FLN que proclamèt la fondacion de la Republica Populara dau Iemèn dau Sud.

Lei dos Iemèn coexistiguèron fins a 1990. Au Nòrd, après un còp d'estat e dos assassinats de presidents 1973 e 1978, se metèt en plaça un regime dominat per lei militars dau coronèu Ali Abdallah Saleh. Au Sud, un partit comunista unic engatjèt de reformas importantas (reforma agrària, laïcitat...). En 1979, signèt un tractat d'amistat ambé l'Union Sovietica.

La reünificacion èra l'objectiu oficiau de la diplomacia dei dos estats e una brèva guèrra leis opausèt en 1972. Pasmens, en fòra d'aqueu conflicte, l'afrontament entre lo Nòrd e lo Sud demorèt limitat. En genier de 1986, lo Sud conoguèt una crisi grèva en causa d'una temptativa mancada de purga au sen dau partit. Aquò entraïnèt una guèrra civila d'un mes que causèt de destruccions considerables an Adèn e tuèt aperaquí 10 000 personas.

La meteissa annada, lei negociacions regardant la reünificacion tornèron prendre. S'acabèron amb un acòrd de fusion qu'intrèt en vigor lo 22 de mai de 1990. Lei dos partits au poder avans la fusion, lo Congrès generau popular au Nòrd e lo Partit socialista iemenita au Sud, se partejèron lo poder.

En 1991, Iemèn refusèt de jónher la coalicion estatsunidenca que defendiguèt l'Arabia Saudita. Aquò suscitèt de tensions vivas ambé Riyad que decidèt d'expulsar de centenaus de trabalhaires iemenitas (au mens 800 000) de son territòri. Puei, la crisi regardèt tornarmai la definicion dei frontieras entre lei dos país. Ansin, lo tractat de Taëf (renovelat en 1954 e en 1974 per vint ans suplementaris) foguèt solament reconduch en 1995.

D'aqueu temps, Iemèn adoptèt una constitucion en mai de 1991 que restaurèt lo multipartisme. Pasmens, la campanha deis eleccions legislativas foguèt marcat per una multiplicacion deis assassinats de quadres dau PSY. Aquò suscitèt de tensions entre lo president Saleh, sospichat de voler afeblir son rivau, e lei comunistas dau Sud sospichats de volar retardar lo vòte per defugir una desfacha electorala. L'escrutinh se debanèt finalament en abriu de 1993 e veguèt efectivament una victòria dau president e de seis aliats islamistas.

Après lei legislativas de 1993, lei tensions aumentèron entre lo Nòrd e lo Sud e d'escaramochas opausèron lei doas armadas qu'avián gardat una organizacion separada. En abriu de 1994, aquelei combats se transformèron en guèrra vertadiera e lo Sud assaièt de restablir son independéncia. Pasmens, en julhet, Adèn foguèt ocupada per lei nordistas après un sètge de plusors setmanas e lei caps de l'insureccion deguèron s'exilar (principalament en Arabia Saudita).

Après la guèrra civila de 1994, lo Iemèn reünificat demorèt un estat feble minat per la corrupcion, la criminalitat (raubaments d'estrangiers...) e l'agitacion dei tribüs. Après leis atemptats de setembre de 2001, Saleh deguèt cedir ais exigéncias deis Estats Units d'America e redurre l'influéncia de seis aliats islamistas que gropavan un nombre important de veterans « afgans ». Pasmens, aquò li alienèt una partida de la populacion e de l'elèit qu'èra favorable ais integristas.

En mai d'aquò, la dominacion dau Congrès generau dau pòble de Saleh comencèt d'èsser contestada per de violéncias durant leis eleccions, especialament en febrier de 2001. Enfin, dins lo nòrd, de tensions grèvas opausèron plusors tribüs zaiditas au govèrn centrau. D'efèct, dempuei leis annadas 1990, un poderós movement de renaissença culturala, fondat per Hussein al-Houthi, animava lei tribüs pus septentrionalas. Ostil au salafisme defendut per lei Saudians e certanei sunitas iemenitas, aqueu movement foguèt accusat de sostenir la restauracion de la monarquia zaidita. Au començament deis annadas 2000, de combats opausèron partisans d'al-Houthi e soudats iemenitas marcant lo començament d'un lòng procès d'afondrament dau país.

La repression dau movement hutista foguèt pas aisada maugrat una gròssa ofensiva militara que tuèt Hussein al-Houthi en 2004. D'efèct, après divèrsei temptativas de negociacions, lei combats tornèron començar en 2008 e leis insurgents capitèron de resistir dins lo nòrd montanhós. D'aqueu temps, la concentracion dei fòrças iemenitas dins lei regions zaiditas aviá favorizat l'emergéncia de movements rebèls ò islamistas dins lo rèsta, especialament dins lo Sud e en Hadramut, çò qu'entraïnèt una intervencion aeriana estatsunidenca per eliminar lei caps de l'organizacion Al-Qaïda.

Afeblit e descreditat per aquelei reviradas, lo president Saleh foguèt fòrça contestat durant la Prima Araba en 2011. Abandonat per seis aliats, foguèt finalament obligat de demissionar en decembre en cambi de son immunitat. Mau acceptat per lei manifestants, aquel acòrd entraïnèt de trèbols novèus que permetèron ais islamistas d'Al-Qaïda de renfòrçar sa preséncia. Pasmens, a partir de 2013, lei combats principaus se concentrèron dins lo nòrd onte lei zaiditas èran a progressar, gràcias au sostèn d'èx-aliats de Saleh (qu'èra eu meteis d'origina zaidita). Marcat per de pausas liadas a de negocacions mancadas, aquela avançada permetèt ais insurgents de prendre la capitala e d'ocupar la màger part de l'ancian Iemèn dau Nòrd.

Lo govèrn descaigut d'Abd Rabbo Mansour Hadi se retirèt a Riyad. Per empachar la formacion d'un estat dominat per lei zaiditas, lei Saudians decidèron alora d'organizar una coalicion de país sunitas, sostenguda per leis Occidentaus, per tornar conquistar lo país. Pasmens, en despiech de la represa d'Aden, la còntra-ofensiva conoís a l'ora d'ara de dificultats considerablas. D'efèct, l'armada iemenita, totjorn largament fidèla a Saleh, e lei hutistas foguèron capables d'infligir plusors desfachas ai fòrças saudianas. En 2016, formèron un conseu revolucionari que teniá lo contraròtle dei dos tèrç dau Nòrd. De son caire, lei fòrças dau govèrn d'Aden e de la coalicion saudiana èran mestressa dau litorau, dau centre-oèst e dei regions orientalas. Enfin, Al-Qaïda demorava poderós dins lo centre-èst.

Lo país es una republica parlamentària.

L'agricultura es variada, mas aprofècha mens de 10% del territòri. I a de coitius de vinha e d'arbres frucheras de clima temperat e tropical (palmièr de dàtils), camps de granatges, que predominan entre el lo sorgo, lo blat, l'òrdi e lo milh, los legums, las trufas, las oleaginosas (sesam e coton), las ortalécias, lo cafè e lo tabac. I a una modèsta importància l'elevatge e la pesca. La mineracion extrai carbon, sal e pèira, e actualament l'aur e d'autras mineralas metallics e, sustot, de petròli. I a d'indústrias d'alimentacion, de compausats quimics, de ciment e bastiment, e una importanta rafineriá de petròli a Adèn, vila que dispausa tanben d'un dels pòrts pus destacats de l'Arabia.