Bearnés

Lo bearnés qu'apareish per escrit dab lo Fòr d'Auloron compausat en 1080 devath mes deu quau non demòra pas sonque ua version deu sègle XIIIau, au medish temps donc qu'un aute famós texte juridic : la Carta de las carnicerias d'Ortès. A despart deus fòrs, d'aquesta administracion e canceleria en bearnés, quauques textes que son vaduts famós com la Declaracion d'independéncia de Bearn (en vertat ua repòsta provocatora de Gaston Fèbus a Felip VI de Valés entà'u díser que tienèva Bearn sonque de Diu e de la soa espada) e la letra deu Noste Enric, alavetz rei de França, a jurats de la Vath d'Aussau. A maugrat d'estar virada de cap a las letras fancesas, la Reforma, adoptada per la reina Joana de Labrit, qu'utilizè lo bearnés en bèth essajar d'evangelizar au mei lèu ; que li devèm lo Psalmes de David metut en rima bearnesa deu pastor Arnaut de Saleta. A la fin deu sègle XVIIau, Joan Enric de Fondevila que compausè òbras de teatre en alexandrins qui la mei famosa qu'ei La pastorala deu paisan qui cerca mestièr au son hilh sens ne trobar au son grat. Quauques annadas arron, lo sègle XVIIIau que ns'a legat l'anonim Sermon deu curé de Vidèren e las cantas e poesias de Ciprian Desporrins qui son enqüera conegudas e cantadas uei lo dia en Bearn. Deu sègle XIXau, que cau mentàver lo poèta Auloronés Xavièr Navarròt qui compausè poemas lirics e politics. A la fin d'aqueth sègle, lo filològue Vastin Lespin que consacrè recèrcas lexicograficas e eruditas a la lenga ; que li devem un diccionari e gramaticas. Lo Felibritge que prengó en Bearn lo nom d'Escole Gastoû Febus e un son majorau, l'escrivan Simin Palay, qu'escrivó un gran diccionari deu Bearnés e deu gascon modernes. Tà çò qui ei de l'ispanista, filològue e escrivan Joan de Boset, que redigí ua gramatica entà l'ensenhament de la lenga dens las escòlas. Com en d'autes país occitans, lo bearnés que desapareishèva au cap de las annadas shishanta e setanta ; totun, las annadas ueitanta que vedón l'espelida de las purmèras calandretas e de Ràdio País.

• Emplec deus enonciatius d'ua faiçon qui's pòt haut o baish resumir atau : que (afirmatiu), be (exclamatiu) e e (interrogatiu o afirmatiu dens ua subordonada).
• Conservacion de la -d- intervocalica latina : véder (enlòc de véser), audir (enlòc d'ausir).
• Utilizacion (com en Gasconha) de dus sistèmas d'articles definit : lo / los, la / las com dens la plana e eth / era, eths / eras dens la montanha (com en Bigòrra e en Val d'Aran), dab las lors formas contractadas (peu / per la - peth / pera eca).
• Lexic: hilh per 'dròlle'.

• Grosclaude, Miquèu. Guilhemjoan Patric. Narioo, Gilabert. Diccionnaire français-occitan. Ortès : Per Noste, 2004.
• Lespin, Vastin. Grammaire béarnaise : suivie d'un vocabulaire béarnais-français. https://archive.org/details/grammairebarna00lespuoft
• Raimon, Pau - Lespin, Vastin. Dictionnaire du Béarnais Ancien et Moderne http://fr.calameo.com/books/000392970cd7a88c7d128 o en pdf http://ieoparis.free.fr/delo/Vastin%20LESPY%20&%20Paul%20RAYMOND%20-%20Dictionnaire%20b%E9arnais%20ancien%20et%20moderne%20vol.%201.pdf

• Grosclaude, Miquèu. Le Béarn : témoignage sur mille ans d'histoire. Pau : Marrimpouey, 1979.

• Joan Enric de Fondevila

Fondevila, Joan Enric de. Calvinisme de Bean Divisat en siex ecloges. C.E.P.B : Ortès, 2002.
Joan Enric de Fondevila. La pastorala deu paisan. Per Noste : Pau, 2001.

• Arnaut de Saleta.

Saleta, Arnaut de. Los Psalmes de David metuts en rima bernesa. Per Noste : Ortès, 1983.

• L'Ostau Bearnés, La Maison de la Cultura Bearnesa