बागमती प्रदेश

बागमतीको नाम काठमाडौँ उपत्यकाहुँदै बग्ने बागमती नदीको नामबाट राखिएको हो। नदीलाई नेवार सभ्यता र सहरीकरणको स्रोत मानिन्छ।^[४] विनयपिटकमा नदीलाई नन्दबग्गा र वग्गुमुदा भनि उल्लेख गरिएको छ।^[४] यसलाई मज्झिम निकायको बत्थ सुत्तन्तमा बाहुमतिको रूपमा पनि उल्लेख गरिएको छ।^[४] नेपालको पहिलो अभिलेख संवत् ३९९ को एउटा शिलालेखमा नदीलाई वाग्वति पारप्रदेशे को रूपमा उल्लेख गरिएको छ भने पछि गोपालराजवंशावलीमा यसको वर्णन गरिएको छ।^[४]

वि.सं. २०७६ पुष २७ मा बसेको प्रदेश सभा बैठकले बागमतीलाई बहुमतले नामाकरण गर्ने प्रस्तावलाई समर्थन गरेको थियो। बैठकले हेटौँडालाई प्रादेशिक राजधानीको रूपमा पनि समर्थन गरेको थियो।^[५]

ऐतिहासिक रूपमा हालको बागमती प्रदेशको क्षेत्रलाई "काठमाडौँ क्षेत्र" भनेर चिनिन्थ्यो जसलाई वि.सं. २०१२ मा, स्थापना गरिएको थियो। काठमाडौँ क्षेत्र ५ जिल्ला समावेश गरिएको थियो भने तीनै ५ जिल्लामा अहिले धेरै जिल्लामा विभाजन गरिएको छ। काठमाडौँ क्षेत्रको कुल क्षेत्रफल ६,१४४ वर्ग किलोमिटर (१५,९१० वर्ग किलोमिटर) थियो भने कुल जनसङ्ख्या १७.९३ लाख रहेको थियो। ^[६]

तात्कालिक पाँच जिल्लाहरू यस प्रकार छन्:

1. नारायणी जिल्ला (बारा, पर्सा, रौतहट)
2. राप्ती जिल्ला (चितवन, रामेछाप, मकवानपुर)
3. चौतारा जिल्ला (सिन्धुपाल्चोक, काभ्रेपलान्चोक)
4. त्रिशूली जिल्ला (नुवाकोट, धादिङ)
5. काठमाडौँ जिल्ला (काठमाडौँ, ललितपुर, भक्तपुर)

वि.सं. २०१८ सालमा, तात्कालिक राजा महेन्द्रले प्रशासनिक प्रणाली पुनर्गठित गर्दै "क्षेत्र" प्रणाली रद्द गरेका थिए।^[७] उनले देशलाई ७५ वटा जिल्लाहरूमा पुनर्गठित गरेका थिए र यस क्षेत्रलाई मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्रमा परिवर्तन गरेका थियो जसमा बागमती, नारायणी र जनकपुर अञ्चलमा समूहकृत गरिएको थियो जसमा १९ जिल्ला समावेश थिए।

बागमती प्रदेशको क्षेत्रफल २०,३०० वर्ग किलोमिटर रहेको छ जुन नेपालको कुल क्षेत्रफलको १३.७९% रहेको छ। प्रदेशको सबैभन्दा तल्लो बिन्दु भनेको चितवनको गोलाघाट हो जुन समुद्र सतहबाट १४१ मिटर माथि रहेको छ। प्रदेशको सबैभन्दा उच्चतम विन्दु भनेको रसुवा जिल्लामा रहेको लाङटाङ हिमशृङ्खलामा अवस्थित लाङटाङ लिरुङ हो जुन समुद्र सतहबाट ७,२२९ मिटर माथि रहेको छ।^[८] यस प्रदेशमा १० वटा उपजलाधार प्रणालीहरू र ३३ वटा मुख्य नदीहरू रहेका छन्। यी मध्ये सबैभन्दा लामो नदी सुनकोशी रहेको छ जसको लम्बाई १६०.१९ किलोमिटर रहेको छ भने सबैभन्दा छोटो नदी लालबकैया रहेको छ जसको लम्बाई १.८९ किलोमिटर रहेको छ।^[३] यस प्रदेशको कुल जमिनको ५३.७ प्रतिशत (१०९००८५ हेक्टर) जमिन वनले र ७.५७ प्रतिशत (१५३७५९ हेक्टर) झाडी बुट्यानले गरी कुल ५९.२७ प्रतिशत (१२४३८४४ हेक्टर) जमिन वन क्षेत्रले ओगटेको छ भने २४.३४ प्रतिशत (४९४०८४ हेक्टर) जमिनमा खेती भएको पाइन्छ। सबैभन्दा थोरै जमिन ३०७ हेक्टर (०.०२ प्रतिशत) ताल पोखरीले ओगटेको पाइन्छ।^[३]

यस प्रदेशका मुख्यमन्त्री राजेन्द्रप्रसाद पाण्डे प्रदेश सरकारको प्रमुख हुन् भने यादवचन्द्र शर्मा प्रदेश प्रमुख हुन्। पाटन उच्च अदालतका प्रमुख न्यायाधीश टेकबहादुर मोक्तान न्यापालिकाका प्रमुख हुन्। प्रदेश सभामा ११० सदस्य छन् भने प्रदेशमा ३३ प्रतिनिधिसभा निर्वाचन क्षेत्र रहेको छ।^[१०]

नेपालको अन्य सबै प्रदेशजस्तै यसमा पनि एकसदनात्मक व्यवस्था रहेको छ।^[११] प्रदेश सभाको कार्यकाल पाँच वर्ष हुन्छ। प्रदेश सभा हाल हेटौँडा स्थित क्षेत्रीय शिक्षा निर्देशनालयमा राखिएको छ।^[१२]

बागमती प्रदेश कुल १३ वटा जिल्लाहरूमा विभाजित छ। जिल्ला समन्वय समिति प्रमुख र जिल्ला प्रशासन अधिकृतद्वारा जिल्लालाई प्रशासन गरिन्छ। जिल्लालाई नगरपालिका वा गाउँपालिकामा थप विभाजन गरिएको छ। प्रदेशमा तीनवटा महानगरपालिका, एक उपमहानगरपालिका र ४१ नगरपालिका रहेका छन्। यस प्रदेशमा ७४ वटा गाँउपालिकाहरू रहेका छन्।^[१३]

यस प्रदेशमा हिन्दुहरूको आराध्यदेव पशुपति (काठमाडौँ), बूढानीलकण्ठ (काठमाडौ), स्वयम्भूनाथ(काठमाडौ), चागुनारायण (भक्तपुर), गोसाइकुण्ड (रसुवा), कालिञ्चोक भगवती (दोलखा), भिमेश्वर (दोलखा), लगायतका महत्वपूर्ण धार्मिक स्थलहरू रहेका छन्।^[१५]

मकवानपुर जिल्लाको सदरमुकाम हेटौँडाबाट लगभग १७ किलोमिटर उत्तर पूर्वमा मकवानपुर गढी अवस्थित छ। मकवानपुर गढी मकवानपुर जिल्लामा रहेको ऐतिहासिक तथा पर्यटकीय महत्त्वको स्थान हो।^[१६]

सिन्धुलीगढी प्राकृतिक सुन्दरता एवम् ऐतिहासिक दृष्टिले महत्त्वपूर्ण स्थान हो। यो ठाउँ काठमाडौँबाट करिब १ सय ५० किलोमिटर पूर्वमा रहेको छ। सिन्धुलीगढी नेपाल अङ्ग्रेज युद्धको जीवित दस्तावेज हो।^[१७]

नेपाल-चीन सीमानामा पर्ने रसुवागढी करिब डेढ शताब्दी पुरानो ऐतिहासिक गढी नेपाल र चीन बीचमा रहेको महत्वपूर्ण सुरक्षा गढी मानिन्छ।^[१८] नेपाल चीनबीचको व्यापारिक सम्बन्धलाई जोड्ने यस गढीको निर्माण वि.सं १९१२ सालमा भएको थियो।^[१९]

२०६८ को जनगणना अनुसार बाग्मती प्रदेशको जनसङ्ख्या ५५,४३,८१८ रहेको छ जसमा २,७६,२२४ महिला र २,६७२,५९४ पुरुष रहेका छन्। यस प्रदेशको जनसङ्ख्याको नेपालको कुल जनसङ्ख्याको २०.८७% रहेको छ भने यस प्रदेश देशको सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको प्रदेश समेत हो। यस प्रदेशको जन घनत्व प्रति वर्ग किलोमिटर २७० जना रहेको छ जुन देशकै दोस्रो सबैभन्दा उच्च हो। ^[२०]

तामाङ यस प्रदेशको सबैभन्दा ठूलो जातीय समूह हो जहाँ तामाङहरूको सङ्ख्या प्रदेशको कुल जनसङ्ख्याको २०.५४ हुन आउँछ। बाहुन अथवा ब्राह्मण १८.३२% जनसङ्ख्याको साथ प्रदेशको दोस्रो ठूलो जातीय समूह हो। यसका साथै यस प्रदेशका अन्य धेरै जनसङ्ख्या भएको जातिहरूमा क्षेत्री (१७.१३) र नेवार (१७.०७%) पर्दछन्। यसका साथै मगर, विश्वकर्मा, गुरुङको जनसङ्ख्या प्रदेशको कुल जनसङ्ख्याको क्रमशः ४.८७%, २.५२% र २.२२% रहेको छ। थारू, राई, दमाई, सार्की र चेपाङको जनसङ्ख्या क्रमश: प्रदेशको कुल जनसङ्ख्याको १.६३%, १.५२%, १.३६%, १.३३% र १.१६% रहेको छ। ^[२०]

देशको राष्ट्रिय भाषा नेपाली सबैभन्दा प्रदेशमा सबैभन्दा बढी बोलिने भाषा हो। प्रदेशको कुल जनसङ्ख्याको ६७.२३% मानिसहरू नेपाली मातृभाषी हुन्। तामाङ १८.४९% र नेपाल भाषा मातृभाषीहरूको जनसङ्खया क्रमशः १८.४९% र १२.४४% रहेको छ। प्रदेशमा बोलिने अन्य भाषाहरूमा मगर (१.८२%), थारू (१.३३%), मैथिली (१.१९%), गुरुङ (०.९३%) र चेपाङ (०.८५%) रहेको छ।^[२०]

प्रदेशको ७१.७८% मानिसहरू हिन्दु धर्मका अनुयायीहरू हुन् भने। दोस्रो ठूलो धर्ममा बुद्ध पर्दछ जहाँ यसकमाा अनुयायीहरू २३.२८% रहेका छन्। यस्तै अन्य धर्महरूमा ईसाई २.८७% र इस्लाम ०.६७% रहेको छ।^[२०]