भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिर

भांडारकर ओरिएंटल रिसर्च इन्स्टिट्यूट, पुणे, 6 जुलै 1917 रोजी भारतातील वैज्ञानिक प्राच्यविज्ञानाचे अग्रगण्य प्रणेते रामकृष्ण गोपाल भंडारकर यांच्या नावाचे आणि कार्याचे स्मरण करण्यासाठी स्थापना करण्यात आली. संस्था अधिनियम XXI 1860 (सार्वजनिक ट्रस्ट) अंतर्गत नोंदणीकृत सार्वजनिक संस्था आहे. याला महाराष्ट्र सरकारच्या वार्षिक नियोजित अनुदानाचा अंशतः पाठिंबा आहे. संस्थेला विशिष्ट संशोधन प्रकल्पांसाठी भारत सरकार आणि विद्यापीठ अनुदान आयोगाकडून अनुदानही मिळाले आहे.

प्राच्यविद्या म्हणजे पूर्वेकडील किंवा 'ओरिएंट' या प्राचीन देशी विद्या आणि ज्ञानाचा अभ्यास. पूर्वेकडील, विशेषतः भारतात निर्माण झालेल्या सर्वसमावेशक ज्ञानाविषयी जगाला प्रबोधन करण्याच्या दृष्टीकोनासह प्राच्यविद्या क्षेत्रातील संशोधन कार्याशी संबंधित संस्था स्वतःशी संबंधित आहे.

संस्थेकडे 1,25,000 पुस्तके आणि 28,000 पेक्षा जास्त हस्तलिखिते पसरलेल्या दुर्मिळ पुस्तकांचा आणि हस्तलिखितांचा सर्वात मोठा संग्रह आहे ज्यात 90 वर्षांच्या कालावधीत ओरिएंटोलॉजीच्या प्रत्येक पैलूचा समावेश आहे. या संग्रहामध्ये संस्कृत, प्राकृत, भारतीय प्रादेशिक भाषा, शास्त्रीय, आसियान आणि युरोपियन भाषा यासारख्या अनेक भाषा आणि लिपी समाविष्ट आहेत. याशिवाय, महाभारत आणि प्राकृत भाषांमधील संशोधन प्रकल्पांच्या पाठपुराव्याद्वारे त्यांनी अमूल्य संदर्भ संग्रह तयार केले आहेत.

संस्था तिच्या विविध मेमोरियल लेक्चरशिप अंतर्गत अतिथी विद्वानांकडून शिकलेल्या व्याख्यानांचे आयोजन करते. ऑल इंडिया ओरिएंटल कॉन्फरन्स, विविध चर्चासत्रे आणि अभ्यासपूर्ण चर्चाही संस्थेतर्फे आयोजित केल्या जातात. संस्था 'ॲनल्स ऑफ द भांडारकर ओरिएंटल रिसर्च इन्स्टिट्यूट' हे वार्षिक नियतकालिक प्रकाशित करते. संस्थेची सर्वात प्रमुख प्रकाशने आहेत: महाभारताची गंभीर आवृत्ती, हस्तलिखितांचे वर्णनात्मक कॅटलॉग आणि प्राकृत शब्दकोश. भारताच्या सांस्कृतिक मंत्रालयाचा एक प्रकल्प, नॅशनल मिशन फॉर मॅन्युस्क्रिप्ट्सच्या आश्रयाखाली एक हस्तलिखित संसाधन आणि संवर्धन केंद्र देखील संस्था आयोजित करते.

थोडक्यात, गेल्या नऊ दशकांपासून ही संस्था भारतशास्त्रीय अभ्यास आणि संशोधनाच्या अत्यंत महत्त्वाच्या केंद्राची भूमिका प्रभावीपणे बजावत आहे.

पहिल्या पिढीतील अभ्यासक आणि थोर समाजसेवक सर रामकृष्ण गोपाळ भांडारकर यांच्या ऐंशीव्या वाढदिवसाचे औचित्य साधून त्यांच्या विद्यार्थ्यांनी आणि हितचिंतकांनी भांडारकर संस्थेची स्थापना केली. ६ जुलै १९१७ रोजी भांडारकर यांच्या सहस्रचंद्रदर्शनाचा योग साधून संस्था कार्यरत झाली. तत्कालीन मुंबई इलाख्याच्या ताब्यात असलेला हस्तलिखितांचा ठेवा १९१८ मध्ये संस्थेकडे देणगी म्हणून सोपविण्यात आला.

प्राच्यविद्येच्या क्षेत्रात काम करणाऱ्या जगभरातील संशोधकांच्या ज्ञानाची भूक भागविणाऱ्या भांडारकर प्राच्यविद्या संस्थेचा सुवर्णकाळ आता इतिहासबद्ध होत आहे. 'भांडारकर'मध्येच ग्रंथपाल म्हणून अर्धशतकाहून अध���क काळ काम पाहिलेले वा.ल. मंजुळ हा इतिहास लिहीत आहेत. २०१७ मध्ये संस्थेच्या शताब्दी महोत्सवापूर्वी हा इतिहास जगासमोर आणण्यासाठी ते प्रयत्नशील आहेत.

'भांडारकर'मध्ये झालेले संशोधनाचे कार्य, त्यामध्ये आपापला वाटा सक्षमपणे उचललेल्या व्यक्तींचे योगदान नव्या पिढीसमोर यावे, यासाठी हा इतिहास लिहिला जात आहे.

संस्थेच्या स्थापनेसाठी 'आनंदाश्रमा'मध्ये झालेली बैठक, डॉ. रामकृष्ण भांडारकर, डॉ. नरहर सरदेसाई, डॉ. श्रीपाद बेलवलकर यांचे संस्थेच्या स्थापनेपासूनचे योगदान, संस्थेकडील हस्तलिखितांच्या संग्रहामध्ये होत असलेली प्रगती आणि त्याचे जतन करण्यासाठी होणारे प्रयत्न, संस्थेमध्ये कार्य करणाऱ्या सर्व ज्येष्ठ संशोधकांचे काम आणि त्यांच्याविषयीच्या आठवणींचा या इतिहासामध्ये समावेश होणार आहे. संस्थेमध्ये झालेल्या महाभारताची चिकित्सक आवृत्ती, धर्मशास्त्राचा इतिहास, महाभारताची स्वीकृत संहिता, महाभारताची श्लोक सूची, प्राकृत शब्दकोश अशा विविध संशोधन प्रकल्पांच्या कामांची पार्श्वभूमीही या इतिहासामध्ये समाविष्ट केली जाणार असल्याचे समजते. हे पुस्तक सुमारे तीनशे पानांचे असेल.

काही महत्त्वाच्या नोंदी

१९१६ : 'आनंदाश्रमा'मध्ये झालेली पहिली बैठक.

१९१७ : डॉ. भांडारकरांकडील साडेतीन हजार हस्तलिखितांच्या संग्रहातून संस्थेची स्थापना

१९१९ : 'भांडारकर'चेच अपत्य असलेल्या 'ऑल इंडिया ओरिएंटल कॉन्फरन्स'ची स्थापना आणि पहिली द्वैवार्षिक परिषद.

१९२० : डेक्कन कॉलेजमधील १८ हजार हस्तलिखितांचा भांडारकरच्या हस्तलिखितांमध्ये झालेला समावेश.

१९६५ : महाभारताच्या चिकित्सक आवृत्तीचे प्रकाशन

अतिथिगृहाची इमारत बांधण्यासाठी व महाभारत हे हिंदू महाकाव्य प्रकाशित करण्यासाठी पैशाची गरज होती.तेव्हा संस्थेने हैद्राबादचा सातवा निजाम मीर उस्मान अली खान याला विनंती केली. तेव्हा त्याने कोणताही वेळ न दवडता लगेच प्रतिवर्षी रु.१०००ची मदत ११ वर्षासाठी मंजूर केली. त्याबरोबरच अतिथिगृहासाठी रु.५०,०००ची मदत जाहीर केली. ^[१][२]

संस्थेने १९१९ मध्ये महाभारताची चिकित्सक आवृत्ती प्रकाशित करण्याचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प हाती घेतला. विष्णू सीताराम सुखठणकर यांची महाभारत प्रकल्पाच्या संपादकपदी नियुक्ती करण्यात आली. या प्रकल्पाला ब्रिटिश अ‍ॅकॅडमीने अर्थसाह्य केले होते. सुखटणकर यांच्या निधनानंतर श्रीपाद कृष्ण बेलवलकर यांच्याकडे संपादकपदाची धुरा सोपविण्यात आली. १९४३ मध्ये संस्थेच्या रौप्यमहोत्सवी वर्षांच्या कार्यक्रमास स्वातंत्र्योत्तर काळात राष्ट्रपती झालेले डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन उपस्थित होते. तर, १९६८ मध्ये झालेल्या सुवर्णमहोत्सवी कार्यक्रमास राष्ट्रपती डॉ. झाकीर हुसेन उपस्थित होते.

अखिल भारतीय प्राच्यविद्या परिषद (ऑल इंडिया ओरिएन्टल कॉन्फरन्स) ही भांडारकर संस्थेने दिलेली देणगी आहे. संस्कृत आणि प्राच्यविद्या क्षेत्रातील अभ्यासक आणि संशोधकांचे संमेलन असे या परिषदेचे स्वरूप असून आतापर्यंत देशभरात विविध ठिकाणी ४७ परिषदा झाल्या आहेत.

भांडारकर संस्थेतील ग्रंथालयात(लायब्ररी)ग्रंथाचे प्रामुख्याने चार विभाग करण्यात आले आहेत.

1. हस्तलिखित(Manuscripts)ग्रंथ विभाग.
2. प्रकाशन विभाग.
3. संशोधन विभाग.
4. महाभारत विभाग.

• भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिर - अधिकृत संकेतस्थळ (इंग्लिश मजकूर)

• लता मेनन यांचा लेख (इंग्लिश मजकूर)