തെലുഗു ഭാഷ

തെലുങ്ക് ജനത അവരുടെ ഭാഷക്ക് നൽകിയ പേര്‌ തെലുഗു എന്നാണ്‌. മറ്റു രൂപാന്തരങ്ങളാണ്‌ തെലുങ്ക്, തെലിങ്ഗ, തൈലിങ്ഗ, തെനുഗു, തെനുംഗു എന്നിവ. തെലുഗു അഥവാ തെലുങ്ക് എന്ന പദത്തിനു നിരവധി നിഷ്പത്തികൾ ഉയർത്തിക്കാണിക്കുന്നുണ്ട്. പ്രസിദ്ധമായ മൂന്നു ലിംഗക്ഷേത്രങ്ങൾ അതിരായിക്കിടക്കുന്ന സ്ഥലമാണ്‌ ത്രിലിംഗം അവിടത്തെ ഭാഷയാണ്‌ തെലുങ്ക് ^[13] എന്നാൽ ഇത് ചാൾസ് പി. ബ്രൗൺ ആധുനിക കവികളുടെ ഭാവനയെന്ന് പറഞ്ഞ് ഇതിനെ ഖണ്ഡിക്കുന്നു. പുരാണങ്ങളിലൊന്നിലും ത്രിലിംഗം എന്ന നാടിന്റെ പേർ പരാമർശിക്കുന്നില്ല എന്നദ്ദേഹം എടുത്തുകാണിക്കുന്നു. ബുദ്ധമതം ഇന്ത്യയിൽ പ്രചാരം നേടിയിരുന്ന കാലത്ത് തിബത്തിലെ പണ്ഡിതനായിരുന്ന താരാനാഥൻ രചിച്ച ഗ്രന്ഥത്തിൽ തെലുങ്ക് വാക്കുകൾ ഉപയോഗിച്ചുകാണുന്നുണ്ട്. കലിംഗരാജ്യം ഇതിന്റെ ഭാഗമായിരുന്നു എന്നദ്ദേഹം പറയുന്നുണ്ട്. മൂന്ന് കലിംഗരാജാക്കന്മാർ ഉണ്ടായിരുന്നതിനാൽ ത്രികലിംഗം എന്നും അത് തിലിങ്കമായതാണെന്നുമാൺ മറ്റൊരു വാദം. മൊദൊഗലിംഗം എന്നത് മൂന്ന് ഗലിംഗമെന്നാണ്‌ സി.പി. ബ്രൗൺ കരുതുന്നത്. കന്നിംഗ്ഹാമിന്റെ 'പ്രാചീനഭാരത ഭൂമിശാസ്ത്രം' എന്ന കൃതിയിലെ ശിലാശസനത്തെപ്പറ്റിപറയുന്നതിലെ രാജപരമ്പരയെ ത്രികലിംഗാധീശർ എന ബിരുദത്തെപ്പറ്റി പറയുന്നുണ്ട്. ^[14]

ഭാഷാ പണ്ഡിതൻ ഭദ്രിരാജു കൃഷ്ണമൂർത്തി പറയുന്നതനുസരിച്ച്, ഒരു ദ്രാവിഡ ഭാഷയെന്ന നിലയിൽ തെലുങ്ക് ഒരു മൂല ഭാഷയായ മൂല-ദ്രാവിഡത്തിൽ നിന്ന് വരുന്നു. ഒരുപക്ഷേ തെക്കേ ഇന്ത്യയിലെ താഴത്തെ ഗോദാവരി നദീതടത്തിന് ചുറ്റുമുള്ള പ്രദേശത്ത്, ക്രി.മു. മൂന്നാം സഹസ്രാബ്ദത്തിൽ പ്രോട്ടോ ദ്രാവിഡ ഭാഷ സംസാരിച്ചിരുന്നതായി ഭാഷാപരമായ പുനർനിർമ്മാണം സൂചിപ്പിക്കുന്നു.^[19] റഷ്യൻ ഭാഷാശാസ്ത്രജ്ഞനായ മിഖായേൽ എസ്. ആൻഡ്രോനോവ് പറയുന്നതനുസരിച്ച്, തെലുങ്ക് പ്രോട്ടോ-ദ്രാവിഡ ഭാഷയിൽ നിന്ന് ക്രി.മു. 1000 നും 1500 നും ഇടയിൽ പിരിഞ്ഞു.^[20][21]

ഒരു ഐതിഹ്യം ലെപാക്ഷി പട്ടണത്തിന് രാമായണത്തിലെ ഒരു പ്രധാന സ്ഥാനം നൽകുന്നു. സീതയെ ചുമന്നുകൊണ്ടുപോയ രാവണനെതിരായ വ്യർത്ഥമായ യുദ്ധത്തെത്തുടർന്ന്‌ ജടായു പക്ഷി വീണു. ശ്രീരാമൻ സ്ഥലത്തെത്തിയപ്പോൾ പക്ഷിയെ കണ്ട് അനുകമ്പയോടെ പറഞ്ഞു, "ലെ, പക്ഷി" - ‘എഴുന്നേൽക്കുക, പക്ഷി’ എന്ന് വിവർത്തനം.^[22][23] പുരാതന ഇന്ത്യൻ സാഹിത്യത്തിൽ തെലുങ്ക് ഭാഷയുടെ സാന്നിധ്യം ഇത് സൂചിപ്പിക്കുന്നു.

ആന്ധ്രാപ്രദേശിലെ ഗുണ്ടൂർ ജില്ലയിലെ ഭട്ടിപ്രോളുവിൽ ക്രി.മു. 400 നും ക്രി.മു. 100 നും ഇടയിലുള്ള ചില തെലുങ്ക് പദങ്ങളുള്ള പ്രാകൃത ലിഖിതങ്ങൾ കണ്ടെത്തി.^[24] ഒരു ലിഖിതത്തിന്റെ വിവർത്തനം, "ആരാധനാർഹമായ മിഡിക്കിലായകയുടെ സ്ലാബിന്റെ സമ്മാനം".^[25][26][27]

എല്ലാ മേഖലകളിലും എല്ലാ കാലഘട്ടങ്ങളിലും ശതവാഹനങ്ങളുടെ നാണയ ഇതിഹാസങ്ങൾ ഒരു വ്യത്യാസവുമില്ലാതെ ഒരു പ്രാകൃത ഭാഷ ഉപയോഗിച്ചു. ചില വിപരീത നാണയ ഇതിഹാസങ്ങൾ തമിഴിലും, ^[28] തെലുങ്കിലും ഉണ്ട്.ലുവ പിഴവ് ഘടകം:Footnotes-ൽ 80 വരിയിൽ : bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil)^[29]

കീസരഗുട്ട ക്ഷേത്രത്തിലും പരിസരത്തും പുരാവസ്തു വകുപ്പ് നടത്തിയ ചില പര്യവേക്ഷണ, ഉത്ഖനന ദൗത്യങ്ങൾ ഇനിപ്പറയുന്നവ വെളിച്ചത്തുകൊണ്ടുവന്നിട്ടുണ്ട്: ഇഷ്ടിക പ്രാകാരം ഉൾക്കൊള്ളുന്ന നിരവധി ഇഷ്ടിക ക്ഷേത്രങ്ങൾ, സെല്ലുകൾ, മറ്റ് ഘടനകൾ, നാണയങ്ങൾ, മുത്തുകൾ, സ്റ്റക്കോ രൂപങ്ങൾ, ഗർഭപാത്രങ്ങൾ, മൺപാത്രങ്ങൾ, എ.ഡി നാലാം നൂറ്റാണ്ടിനും അഞ്ചാം നൂറ്റാണ്ടിനും ഇടയിലുള്ള ബ്രാഹ്മി ലിഖിതങ്ങൾ. പാറ മുറിച്ച ഗുഹകളിലൊന്നിൽ, തെലുങ്കിലെ ആദ്യകാല ലിഖിതങ്ങൾ ‘തുലച്ചുവൻറു’ എന്ന് വായിക്കുന്നത് ശ്രദ്ധിക്കാവുന്നതാണ്. പാലിയോഗ്രാഫിയുടെ അടിസ്ഥാനത്തിൽ, ലിഖിതം എ ഡി 4 മുതൽ 5 വരെ നൂറ്റാണ്ടുകളിലാണ്.^[30]

തെലുങ്ക് ഭാഷയിലെ ആദ്യത്തെ വാക്കുകളിലൊന്നായ "നാഗാബു" ക്രി.മു. ഒന്നാം നൂറ്റാണ്ടിലെ സംസ്കൃത ലിഖിതത്തിൽ ഗുണ്ടൂർ ജില്ലയിലെ അമരാവതി ഗ്രാമത്തിൽ കണ്ടെത്തി (പുതുതായി ആസൂത്രണം ചെയ്ത നഗരമായ അമരാവതിയുമായി തെറ്റിദ്ധരിക്കരുത്).^[31][32] അശോക ചക്രവർത്തിയുടെ ധർമ്മശില ലിഖിതത്തിലും തെലുങ്ക് വാക്കുകൾ കണ്ടെത്തി. സതവാഹന, വിഷ്ണുകുണ്ടിന, ഇക്ഷ്വക എന്നിവരുടെ സംസ്കൃത, പ്രാകൃത ലിഖിതങ്ങളിൽ നിരവധി തെലുങ്ക് വാക്കുകൾ കണ്ടെത്തി.

തെലുങ്ക് കഥകൾ അനുസരിച്ച്, അതിന്റെ വ്യാകരണത്തിന് ചരിത്രാതീതകാലമുണ്ട്. കണ്വ മുനി ഭാഷയുടെ ആദ്യത്തെ വ്യാകരണകാരിയാണെന്ന് പറയപ്പെടുന്നു. എ. രാജേശ്വര ശർമ്മ കണ്വ മഹർഷിയുടെ വ്യാകരണത്തിന്റെ ചരിത്രവും ഉള്ളടക്കവും ചർച്ച ചെയ്തു. കൻ‌വയോട് പറഞ്ഞിരിക്കുന്ന ഇരുപത് വ്യാകരണ സൂത്രവാക്യങ്ങൾ അദ്ദേഹം ഉദ്ധരിച്ചു, കണ്വ ഋഷി ഒരു പുരാതന തെലുങ്ക് വ്യാകരണം എഴുതിയെന്നും അത് നഷ്‌ടപ്പെട്ടുവെന്നും അദ്ദേഹം നിഗമനം ചെയ്തു.^[33]

ക്രി.വ. 575 മുതൽ ക്രി.വ. 1022 വരെയുള്ള കാലഘട്ടം ആന്ധ്ര ഇക്ഷ്വാകു കാലഘട്ടത്തിനുശേഷം തെലുങ്ക് ചരിത്രത്തിന്റെ രണ്ടാം ഘട്ടവുമായി യോജിക്കുന്നു. ക്രി.വ. 575-ലെ തെലുങ്കിൽ എഴുതിയ ആദ്യത്തെ ലിഖിതം ഇതിന് തെളിവാണ്, ഇത് റായലസീമ മേഖലയിൽ നിന്ന് കണ്ടെത്തി, സംസ്‌കൃതം ഉപയോഗിക്കുന്ന പതിവ് ലംഘിച്ച് പ്രാദേശിക ഭാഷയിൽ രാജകീയ വിളംബരങ്ങൾ എഴുതാൻ തുടങ്ങിയ തെലുങ്ക് ചോളന്മാരാണ് ഇതിന് കാരണം. അടുത്ത അമ്പത് വർഷത്തിനിടയിൽ, അനന്തപുരത്തും മറ്റ് അയൽ പ്രദേശങ്ങളിലും തെലുങ്ക് ലിഖിതങ്ങൾ പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ടു.^[34] ഒൻപതാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മദ്ധ്യകാലത്തുള്ള ബല്ലിയ-ചോഡയുടെ മദ്രാസ് മ്യൂസിയം പാത്രങ്ങൾ തെലുങ്ക് ഭാഷയിലെ ആദ്യകാല ചെമ്പ് പാത്ര സഹായധനങ്ങളാണ്.^[35]

തെലുങ്ക് സാഹിത്യത്തിന്റെ വരവിനോട് യോജിക്കുന്ന ഈ കാലഘട്ടത്തിൽ സംസ്കൃതവും പ്രാകൃതവും തെലുങ്കിനെ കൂടുതൽ സ്വാധീനിച്ചു. തെലുങ്ക് സാഹിത്യം തുടക്കത്തിൽ ഭരണാധികാരികളുടെ കൊട്ടാരങ്ങളിലെ ലിഖിതങ്ങളിലും കവിതകളിലും പിന്നീട് നന്നയ്യയുടെ മഹാഭാരതം (എ.ഡി. 1022) പോലുള്ള ലിഖിത കൃതികളിലും കണ്ടെത്തി.^[36] നന്നയ്യയുടെ കാലത്ത് സാഹിത്യ ഭാഷ ജനപ്രിയ ഭാഷയിൽ നിന്ന് വ്യതിചലിച്ചു. സംസാര ഭാഷയിലെ സ്വരസൂചക മാറ്റങ്ങളുടെ ഒരു കാലഘട്ടം കൂടിയായിരുന്നു ഇത്.

സാഹിത്യ ഭാഷകളുടെ കൂടുതൽ ആധുനികത മൂന്നാം ഘട്ടത്തെ അടയാളപ്പെടുത്തുന്നു. ഈ കാലയളവിൽ കന്നഡ അക്ഷരമാലയിൽ നിന്ന് തെലുങ്ക് ലിപിയുടെ വിഭജനം നടന്നു.^[37] തിക്കന തന്റെ കൃതികൾ ഈ ലിപിയിൽ എഴുതി.

1336 മുതൽ 17-ആം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനം വരെ വിജയനഗര സാമ്രാജ്യം ആധിപത്യം നേടി, പതിനാറാം നൂറ്റാണ്ടിൽ കൃഷ്ണദേവരായരയുടെ ഭരണകാലത്ത് അതിന്റെ ഉന്നതിയിലെത്തി. ഇത് തെലുങ്ക് സാഹിത്യത്തിന്റെ സുവർണ്ണകാലമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.^[36]

പേർഷ്യൻ / അറബി സ്വാധീനം കാരണം ഇന്നത്തെ തെലങ്കാന മേഖലയിൽ വ്യത്യസ്തമായ ഒരു ഭാഷാഭേദമുണ്ട്: തുഗ്ലക്ക് രാജവംശത്തിലെ ദില്ലി സുൽത്താനത്ത് പതിനാലാം നൂറ്റാണ്ടിൽ വടക്കൻ ഡെക്കാൻ പീഠഭൂമിയിൽ സ്ഥാപിതമായി. പതിനേഴാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാന പകുതിയിൽ, മുഗൾ സാമ്രാജ്യം കൂടുതൽ തെക്കോട്ട് വ്യാപിച്ചു, അതിന്റെ ഫലമായി 1724 ൽ ഹൈദരാബാദ് സംസ്ഥാനം സ്ഥാപിക്കപ്പെട്ടു. തെലുങ്ക് ഭാഷയിൽ, പ്രത്യേകിച്ച് ഹൈദരാബാദ് സംസ്ഥാനത്ത് പേർഷ്യൻ സ്വാധീനമുള്ള ഒരു കാലഘട്ടത്തെ ഇത് സൂചിപ്പിക്കുന്നു. പത്തൊൻപതാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ ആദ്യകാല ഗദ്യത്തിലും ഇതിന്റെ ഫലം പ്രകടമാണ്, ഉദാഹരണത്തിന് "കൈഫിയത്ത്".^[36] ഹൈദരാബാദ് സംസ്ഥാനത്ത് 1921-ഇലാണ് ആന്ധ്ര മഹാസഭ ആരംഭിച്ചത്. തെലുങ്ക് ഭാഷ, സാഹിത്യം, പുസ്തകങ്ങൾ, ചരിത്ര ഗവേഷണം എന്നിവയുടെ പ്രചാരണമായിരുന്നു ഇതിന്റെ പ്രധാന ലക്ഷ്യം. മദപതി ഹനുമന്ത റാവു (ആന്ധ്ര മഹാസഭയുടെ സ്ഥാപകൻ), കൊമരാജു വെങ്കട ലക്ഷ്മണ റാവു (ഹൈദരാബാദ് സംസ്ഥാനത്തെ ലൈബ്രറി പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ സ്ഥാപകൻ), സുരവരാം പ്രതാപറെഡ്ഡി തുടങ്ങിയവർ നേതൃത്വം നൽകി.

വിജയനഗര സാമ്രാജ്യം സന്ദർശിച്ച പതിനാറാം നൂറ്റാണ്ടിലെ വെനീഷ്യൻ പര്യവേക്ഷകനായ നിക്കോളോ ഡി കോണ്ടി, തെലുങ്ക് ഭാഷയിലെ വാക്കുകൾ ഇറ്റാലിയൻ ഭാഷയിലുള്ളതുപോലെ സ്വരാക്ഷരങ്ങളിൽ അവസാനിക്കുന്നതായി കണ്ടെത്തി, അതിനാൽ ഇതിനെ "കിഴക്കിന്റെ ഇറ്റാലിയൻ" എന്ന് പരാമർശിച്ചു;^[38]ഈ ചൊല്ല് വ്യാപകമായി ആവർത്തിച്ചു.^[39] പത്തൊൻപതാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനത്തിലും ഇരുപതാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ തുടക്കത്തിലും തെലുങ്കിൽ ഇംഗ്ലീഷ് ഭാഷയുടെ സ്വാധീനം നിരീക്ഷിക്കപ്പെട്ടു. ബ്രിട്ടീഷ് ഭരണം, പ്രത്യേകിച്ച് മദ്രാസ് പ്രസിഡൻസിയുടെ ഭാഗമായിരുന്ന പ്രദേശങ്ങളിൽ ആധുനിക ആശയവിനിമയം ഉയർന്നുവന്നു. ഈ കാലത്തെ സാഹിത്യത്തിൽ ശേഷ്ഠ, ആധുനിക പാരമ്പര്യങ്ങൾ ഇടകലർന്നിരുന്നു. ഗിഡുഗു വെങ്കട രാമമൂർത്തി, കണ്ടുകുരി വീരസലിംഗം, ഗുരാസദ അപ്പാരാവു, ഗിദുഗു സീതപതി, പനുഗന്തി ലക്ഷ്മിനരസിംഹറാവു തുടങ്ങിയ പണ്ഡിതരുടെ കൃതികൾ ഇതിൽ ഉൾപ്പെടുന്നു.^[36] ചലച്ചിതങ്ങൾ, ദൂരവീക്ഷണം, റേഡിയോ, പത്രങ്ങൾ തുടങ്ങിയ സമൂഹമാധ്യമങ്ങൾ നിലവിൽ വന്നതോടെ 1930 മുതൽ തെലുങ്ക് ഭാഷയുടെ വരേണ്യ സാഹിത്യരൂപം സാധാരണക്കാരിലേക്ക് വ്യാപിച്ചു. ഭാഷയുടെയും ഈ രീതി വിദാലയങ്ങളിലും സർവകലാശാലകളിലും ഒരു മാനദണ്ഡമായി പഠിപ്പിക്കുന്നു.

• ഇന്ത്യയിൽ ഔദ്യോഗിക പദവിയുള്ള 22 ഭാഷകളിൽ ഒന്നാണ് തെലുങ്ക്.
• ആന്ധ്രപ്രദേശ് ഔദ്യോഗിക ഭാഷാ നിയമം, 1966, തെലുങ്കിനെ ആന്ധ്രാപ്രദേശ്, തെലങ്കാന എന്നിങ്ങനെ വിഭജിച്ചിരിക്കുന്ന സംസ്ഥാനത്തിന്റെ ഔദ്യോഗിക ഭാഷയായി പ്രഖ്യാപിക്കുന്നു.^[40][41]
• കേന്ദ്രഭരണ പ്രദേശമായ പുതുച്ചേരിയിലെ യാനം ജില്ലയിലും തെലുങ്കിന് ഔദ്യോഗിക ഭാഷാ പദവി ഉണ്ട്.
• നാലാം ലോക തെലുങ്ക് സമ്മേളനം 2012 ഡിസംബർ അവസാന വാരം തിരുപ്പതിയിൽ സംഘടിപ്പിക്കുകയും തെലുങ്ക് ഭാഷാ നയവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട വിഷയങ്ങളിൽ വിശദമായി ചർച്ച ചെയ്യുകയും ചെയ്തു.
• ഹിന്ദിക്കും ബംഗാളിക്കും ശേഷം ഇന്ത്യയിൽ ഏറ്റവുമധികം സംസാരിക്കുന്ന മൂന്നാമത്തെ ഇന്ത്യൻ ഭാഷയാണ് തെലുങ്ക്.
• 2017 സെപ്റ്റംബറിൽ പുറത്തിറങ്ങിയ 2016 ലെ ഡാറ്റ തെലുങ്കിനെ അമേരിക്കയിൽ ഏറ്റവും കൂടുതൽ സംസാരിക്കുന്ന മൂന്നാമത്തെ ഇന്ത്യൻ ഭാഷയാണെന്ന് അമേരിക്കൻ കമ്മ്യൂണിറ്റി സർവേ അറിയിച്ചു. 2010 ലെ അമേരിക്കൻ സെൻസസ് പ്രകാരം ഹിന്ദി ഒന്നാം സ്ഥാനത്തും ഗുജറാത്തി തൊട്ടുപിന്നിലുമാണ്.^[42]

തെലുങ്ക് ലിപിക്ക് കന്നഡ ലിപിയുമായി വളരെ സാമ്യമുണ്ട്‌.

1985 ൽ എപ്പിഗ്രാഫിക്കൽ സൊസൈറ്റി ഓഫ് ഇന്ത്യയുടെ പ്രസിഡന്റായി സേവനമനുഷ്ഠിച്ച പ്രശസ്ത ജാപ്പനീസ് ചരിത്രകാരനായ നോബുറു കരഷിമയുടെ കണക്ക് പ്രകാരം 1996 ലെ കണക്കനുസരിച്ച് തെലുങ്ക് ഭാഷയിൽ ഏകദേശം 10,000 ലിഖിതങ്ങൾ നിലവിലുണ്ട്. ഇത് ഏറ്റവും സാന്ദ്രമായ ലിഖിത ഭാഷകളിലൊന്നാണ്.^[43] ആന്ധ്രാപ്രദേശ്, തെലങ്കാന എന്നിവിടങ്ങളിലെല്ലാം തെലുങ്ക് ലിഖിതങ്ങൾ കാണാം.^{[30][44][45][46]} കർണാടക, തമിഴ്‌നാട്, ഒറീസ, ഛത്തീസ്‌ഗഢ് എന്നിവിടങ്ങളിലും ഇവ കാണപ്പെടുന്നു.^{[47][46][48][49]} എ.എസ്.ഐ (ആർക്കിയോളജിക്കൽ സർവേ ഓഫ് ഇന്ത്യ) അടുത്തിടെ നടത്തിയ കണക്കുകൾ പ്രകാരം തെലുങ്ക് ഭാഷയിലെ ലിഖിതങ്ങളുടെ എണ്ണം 14,000 ആയി.^[44]

^[50] അതായത് ആദിലാബാദ്, നിസാമാബാദ്, ഹൈദരാബാദ്, അനന്തപുർ, ചിറ്റൂർ - എ.ടി. 1175 നും എ.ടി. 1324 നും ഇടയിൽ കകതിയ കാലഘട്ടത്തിൽ ഒരുപിടി തെലുങ്ക് ലിഖിതങ്ങൾ നിർമ്മിച്ചു.^[51][52]

ആന്ധ്രയ്ക്ക് സ്വന്തം മാതൃഭാഷയാണുള്ളത്, അതിന്റെ പ്രദേശം തെലുങ്ക് ഭാഷയുടെ വ്യാപ്തിയുമായി തുല്യമാണ്. തെലുങ്ക് ഭാഷാ മേഖലയും ആന്ധ്രയുടെ ഭൂമിശാസ്ത്രപരമായ അതിരുകളും തമ്മിലുള്ള തുല്യത പതിനൊന്നാം നൂറ്റാണ്ടിലെ ആന്ധ്ര അതിർത്തികളെക്കുറിച്ചുള്ള വിവരണത്തിലാണ്. ഈ വാചകം അനുസരിച്ച് ആന്ധ്രയെ വടക്ക് ഒറീസയിലെ ഗഞ്ചം ജില്ലയിലെ മഹേന്ദ്ര പർവതവും തെക്ക് ചിറ്റൂർ ജില്ലയിലെ കലഹസ്തി ക്ഷേത്രവും അതിർത്തിയിൽ ഉൾപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. എന്നിരുന്നാലും, ആന്ധ്ര പടിഞ്ഞാറോട്ട് കർണൂൽ ജില്ലയിലെ ശ്രീശൈലം വരെ വ്യാപിച്ചു.^[53] പതിനാറാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ തുടക്കത്തിലെ മറ്റ് സ്രോതസ്സുകൾ പ്രകാരം, വടക്കൻ അതിർത്തി സിംഹാചലം, തെക്കൻ അതിർത്തി തിരുപ്പതി അല്ലെങ്കിൽ തെലുങ്ക് രാജ്യത്തിന്റെ തിരുമല കുന്നാണ്.^{[54][55][56][57][58][59]}

മൂന്ന് പ്രധാന ഉപഭാഷകളുണ്ട്, അതായത്, ആന്ധ്രയിലെ തീരദേശ ആന്ധ്രയിൽ സംസാരിക്കുന്ന തീരദേശ ഉപഭാഷ, ആന്ധ്രാപ്രദേശിലെ നാല് റായലസീമ ജില്ലകളിൽ സംസാരിക്കുന്ന റായലസീമ ഉപഭാഷ, തെലങ്കാന സംസ്ഥാനത്ത് പ്രധാനമായും സംസാരിക്കുന്ന തെലങ്കാന ഉപഭാഷ.^[60] വദ്ദാർ, ചെഞ്ചു, മന്ന-ഡോറ എന്നിവയെല്ലാം തെലുങ്കുമായി അടുത്ത ബന്ധമുള്ളവരാണ്.^[61] ബെറാഡ്, ദസാരി, ദൊമാര, ഗോലാരി, കാമതി, കോംതാവോ, കോണ്ട-റെഡ്ഡി, സാലേവാരി, വഡാഗ, ശ്രീകാകുല, വിശാഖപട്ടണം, ഈസ്റ്റ് ഗോദാവേരി, റയൽ‌സീമ, നെല്ലൂർ, ഗുണ്ടൂർ, വടാരി, യനാടി എന്നിവയാണ് തെലുങ്കിലെ മറ്റ് ഉപഭാഷകൾ.^[62] ശ്രീലങ്കയിൽ, ബട്ടികലോവ ജില്ലയിലെ അഹികുന്തക എന്നറിയപ്പെടുന്ന ഒരു വംശീയ ജിപ്‌സി ന്യൂനപക്ഷം ശ്രീലങ്ക ജിപ്‌സി തെലുങ്കിന്റെ രൂപത്തിൽ പ്രാദേശികവൽക്കരിച്ച ഒരു ഉപഭാഷ സംസാരിക്കുന്നു.

ആന്ധ്രാപ്രദേശ്, തെലങ്കാന, പുതുച്ചേരിയിലെ യാനം ജില്ലകളിലാണ് തെലുങ്ക് പ്രാദേശികമായി സംസാരിക്കുന്നത്. അയൽ സംസ്ഥാനങ്ങളായ തമിഴ്‌നാട്, കർണാടക, മഹാരാഷ്ട്ര, ഒഡീഷ, ഛത്തീസ്‌ഗഢ്, ഝാർഖണ്ഡിലെ ചില ഭാഗങ്ങൾ, പശ്ചിമ ബംഗാളിലെ ഖരഗ്പൂർ മേഖല എന്നിവിടങ്ങളിലും തെലുങ്ക് സംസാരിക്കുന്ന കുടിയേറ്റക്കാരെ കാണാം. പഞ്ചാബ്, ഹരിയാന, രാജസ്ഥാൻ എന്നീ സംസ്ഥാനങ്ങളിലും നിരവധി തെലുങ്ക് കുടിയേറ്റക്കാരെ കാണപ്പെടുന്നു. 7.2% ജനസംഖ്യ സംസാരിക്കുന്ന തെലുങ്ക് ഇന്ത്യൻ ഉപഭൂഖണ്ഡത്തിൽ ഹിന്ദി, ബംഗാളി, മറാത്തി എന്നിവയ്ക്ക് ശേഷം ഏറ്റവും കൂടുതൽ സംസാരിക്കുന്ന നാലാമത്തെ ഭാഷയാണ്. കർണാടകയിൽ 7.0% ആളുകൾ തെലുങ്കും 5.6% തമിഴ്‌നാട്ടിലും സംസാരിക്കുന്നു.^[63] അമേരിക്കയിൽ തെലുങ്ക് പ്രവാസികളുടെ എണ്ണം പത്ത് ലക്ഷത്തിലധികമാണ്, ഏറ്റവും കൂടുതൽ കേന്ദ്രീകരിക്കുന്നത് ന്യൂജേഴ്‌സിയിലാണ്.(ചെറിയ ആന്ധ്ര).^[64] 2018 ലെ കണക്കനുസരിച്ച്, അമേരിക്കയിൽ ഏറ്റവും വേഗത്തിൽ വളരുന്ന ഭാഷയാണ് തെലുങ്ക്, 2010 നും 2017 നും ഇടയിൽ അമേരിക്കയിൽ തെലുങ്ക് സംസാരിക്കുന്നവരുടെ എണ്ണം 86% വർദ്ധിച്ചു.^[65] ഓസ്‌ട്രേലിയ, ന്യൂസിലാന്റ്, ബഹ്‌റൈൻ, കാനഡ (ടൊറന്റോ), ഫിജി, മലേഷ്യ, സിംഗപ്പൂർ, മൗറീഷ്യസ്, മ്യാൻമർ, ഇറ്റലി, നെതർലാൻഡ്‌സ്, ബെൽജിയം, ഫ്രാൻസ്, ജർമ്മനി, അയർലൻഡ്, യുണൈറ്റഡ് കിംഗ്ഡം, ദക്ഷിണാഫ്രിക്ക, ട്രിനിഡാഡ്, ടൊബാഗോ, യുണൈറ്റഡ് അറബ് എമിറേറ്റ്സ് എന്നിവിടങ്ങളിലും തെലുങ്ക് സംസാരിക്കുന്നവർ കാണപ്പെടുന്നു.

എല്ലാ വർഷവും ഓഗസ്റ്റ് 29 തെലുങ്ക് ഭാഷ�� ദിനമായി ആചരിക്കുന്നു. തെലുങ്ക് കവി ഗിഡുഗു വെങ്കട രാമമൂർത്തിയുടെ ജന്മദിനത്തോട് അനുബന്ധിച്ചാണ് ഈ തീയതി തിരഞ്ഞെടുത്തത്. തെലുങ്ക് ഭാഷയുടെ ഉന്നമനം ലക്ഷ്യമിട്ട് ആന്ധ്രാപ്രദേശ് സർക്കാർ ഫണ്ട് നൽകുകയും അവാർഡുകൾ നൽകുകയും ചെയ്യുന്നു. ദിനാചരണത്തിന്റെ ചുമതല സാംസ്കാരിക വകുപ്പിനാണ്.^[66]

1. ↑ ^{1.0 1.1} തെലുഗു ഭാഷ at Ethnologue (22nd ed., 2019)
2. ↑ "Statement 1: Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues - 2011". www.censusindia.gov.in. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Retrieved 2018-07-07.
3. ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Telugu". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. {{cite book}}: External link in |chapterurl= (help); Unknown parameter |chapterurl= ignored (|chapter-url= suggested) (help)
4. ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Old Telugu". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. {{cite book}}: External link in |chapterurl= (help); Unknown parameter |chapterurl= ignored (|chapter-url= suggested) (help)
5. ↑ "Declaration of Telugu and Kannada as classical languages". Press Information Bureau. Ministry of Tourism and Culture, Government of India. Archived from the original on 16 December 2008. Retrieved 31 October 2008.
6. ↑ "Telugu gets classical status". The Times of India. 1 October 2008. Archived from the original on 2008-11-04. Retrieved 1 November 2008.
7. ↑ "Schools, Colleges called for a shutdown in Telugu states". Archived from the original on 2017-10-11. Retrieved 2020-11-14.
8. ↑ "Making Telugu compulsory: Mother tongues, the last stronghold against Hindi imposition".
9. ↑ "Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2000". Census of India, 2001. Archived from the original on 29 October 2013.
10. ↑ "Infographic: A World of Languages". Retrieved 2 June 2018.
11. ↑ "Summary by language size". Ethnologue.
12. ↑ "Dravidian languages". Encyclopædia Britannica.
13. ↑ എ.ഡി. കാം‌പ്ബെൽ
14. ↑ ജനറൽ കണ്ണിങ്ങാം
15. ↑ ^{15.0 15.1} Sircar, D. C. (2008). Studies in Indian Coins (in ഇംഗ്ലീഷ്). Motilal Banarsidass Publishe. p. 113. ISBN 9788120829732.
16. ↑ ^{16.0 16.1} "The Sātavāhana issues are uniscriptural, Brahmi but bilingual, Prākrit and Telugu." in Epigraphia Andhrica (in ഇംഗ്ലീഷ്). 1975. p. x.
17. ↑ Epigraphia Āndhrica (in ഇംഗ്ലീഷ്). Government of Andhra Pradesh. 1969. p. XV.
18. ↑ Nākacāmi, Irāmaccantiran̲; Nagaswamy, R. (1981). Tamil Coins: A Study (in ഇംഗ്ലീഷ്). Institute of Epigraphy, Tamilnadu State Department of Archaeology. p. 132.
19. ↑ "Proto-Dravidian". Harvard. Archived from the original on 2016-01-01. Retrieved 2020-11-14.
20. ↑ "Indian Encyclopaedia – Volume 1", p. 2067, by Subodh Kapoor, Genesis Publishing Pvt Ltd, 2002
21. ↑ "Proto-Dravidian Info". lists.hcs.harvard.edu. Archived from the original on 2016-01-01. Retrieved 2020-11-14.
22. ↑ Chandaraju, Aruna (27 January 2012). "The hanging pillar and other wonders of Lepakshi" – via www.thehindu.com.
23. ↑ Macdonell, Arthur Anthony; Keith, Arthur Berriedale (1912). Vedic Index of Names and Subjects (in ഇംഗ്ലീഷ്). Motilal Banarsidass. ISBN 9788120813328.
24. ↑ Agrawal, D. P.; Chakrabarti, Dilip K. (1979), Essays in Indian protohistory, The Indian Society for Prehistoric and Quaternary Studies/B.R. Pub. Corp., p. 326
25. ↑ The Hindu News: Telugu is 2,400 years old, says ASI "The Archaeological Survey of India (ASI) has joined the Andhra Pradesh Official Languages Commission to say that early forms of the Telugu language and its script indeed existed 2,400 years ago"
26. ↑ Indian Epigraphy and South Indian Scripts, C. S. Murthy, 1952, Bulletins of the Madras Government Museum, New Series IV, General Section, Vol III, No. 4
27. ↑ Buhler, G. (1894), Epigraphica Indica, Vol.2
28. ↑ Yandell, Keith E.; Paul, John J. (2013). Religion and Public Culture: Encounters and Identities in Modern South India. Taylor & Francis. p. 253. ISBN 978-1-136-81808-0.
29. ↑ Pollock, Sheldon (2003). The Language of the Gods in the World of Men: Sanskrit, Culture, and Power in Premodern India. University of California Press. p. 290. ISBN 978-0-5202-4500-6.
30. ↑ ^{30.0 30.1} "Ancient Temples of Telangana_Book Pages 1 - 50 - Text Version | AnyFlip". anyflip.com.
31. ↑ Reporter, Staff (1 September 2015). "Follow the path of Veturi in research, students urged" – via www.thehindu.com.
32. ↑ "Vision of Life: Classical Language status for Telugu". 29 August 2010.
33. ↑ Nārada (Maha Thera); Narasimhacharya, Ramanujapuram (1999). The Buddha-Dhamma, Or, the Life and Teachings of the Buddha. ISBN 9788120605596.
34. ↑ Period Of Old Telugu Times Archived 2018-08-19 at the Wayback Machine. - 3 November 2015
35. ↑ D. C. Sircar. Indian Epigraphy, Volume 10 of Epigraphy, Palaeography, Numismatics Series. Motilal Banarsidass Publ., 1996. p. 50.
36. ↑ ^{36.0 36.1 36.2 36.3} "APonline – History and Culture-Languages". aponline.gov.in. Archived from the original on 8 ഫെബ്രുവരി 2012.
37. ↑ Krishnamurti, Bhadriraju (2003). The Dravidian Languages. Cambridge University Press. pp. 78–79. ISBN 978-0-521-77111-5.
38. ↑ Rao, M. Malleswara (22 December 2012). "When foreigners fell in love with Telugu language" – via www.thehindu.com.
39. ↑ Morris, Henry (2005). A Descriptive and Historical Account of the Godavery District in the Presidency of Madras. Asian Educational Services. p. 86. ISBN 978-81-206-1973-9.
40. ↑ Rao, M. Malleswara (18 September 2005). "Telugu declared official language". The Hindu. Archived from the original on 2007-08-10. Retrieved 16 July 2007.
41. ↑ "AP Fact File: Post-Independence Era". aponline.gov.in. Archived from the original on 20 ഡിസംബർ 2013.
42. ↑ "LANGUAGE SPOKEN AT HOME BY ABILITY TO SPEAK ENGLISH FOR THE POPULATION 5 YEARS AND OVER". United States Census Bureau. Retrieved 2 December 2017. Note: Excluding other languages with many speakers outside India such as Urdu
43. ↑ ഉദ്ധരിച്ചതിൽ പിഴവ്: അസാധുവായ <ref> ടാഗ്; Morrison 1997 218 എന്ന പേരിലെ അവലംബങ്ങൾക്ക് എഴുത്തൊന്നും നൽകിയിട്ടില്ല.
44. ↑ ^{44.0 44.1} Nagaraju, S. (1995). "Emergence of Regional Identity and Beginning of Vernacular Literature: A Case Study of Telugu". Social Scientist. 23 (10–12): 8–23. doi:10.2307/3517880. JSTOR 3517880.
45. ↑ Pollock, Sheldon (2006-05-23). The Language of the Gods in the World of Men. p. 421. ISBN 9780520245006.
46. ↑ ^{46.0 46.1} Talbot, Cynthia (2001). Precolonial India in Practice: Society, Region, and Identity in Medieval Andhra. pp. 50, 263. ISBN 9780195136616.
47. ↑ Mitchell, Lisa (2009). Language, Emotion, and Politics in South India: The Making of a Mother Tongue. p. 45. ISBN 978-0253353016.
48. ↑ A.A. Abbasi, ed. (2001). Dimensions of Human Cultures in Central India: Professor S.K. Tiwari Felication Volume. p. 161. ISBN 9788176251860.
49. ↑ Salomon, Richard (1998-12-10). Indian Epigraphy: A Guide to the Study of Inscriptions in Sanskrit, Prakrit, and Other Indo-European Languages. p. 100. ISBN 9780195356663.
50. ↑ Talbot, Cynthia (2001-09-20). Precolonial India in Practice: Society, Region, and Identity in Medieval Andhra. ISBN 9780198031239.
51. ↑ Talbot, Cynthia (20 September 2001). Precolonial India in Practice: Society, Region, and Identity in Medieval Andhra. Oxford University Press. ISBN 9780198031239 – via Google Books.
52. ↑ Talbot, Cynthia (15 July 1988). "Gifts to Gods and Brahmins: A Study of Religious Endowments in Medieval Andhra". University of Wisconsin–Madison – via Google Books.
53. ↑ Talbot, Cynthia (20 September 2001). Precolonial India in Practice: Society, Region, and Identity in Medieval Andhra. Oxford University Press. pp. 34–. ISBN 978-0-19-803123-9.
54. ↑ Velcheru Narayana Rao; Shulman, David (2002). Classical Telugu Poetry: An Anthology. Univ of California Press. pp. 6–. ISBN 978-0-520-22598-5.
55. ↑ International Journal of Dravidian Linguistics: IJDL. Department of Linguistics, University of Kerala. 2004.
56. ↑ Rao, Ajay K. (3 October 2014). Re-figuring the Ramayana as Theology: A History of Reception in Premodern India. Routledge. pp. 37–. ISBN 978-1-134-07735-9.
57. ↑ S. Krishnaswami Aiyangar (1994). Evolution of Hindu Administrative Institutions in South India. Asian Educational Services. pp. 6–. ISBN 978-81-206-0966-2.
58. ↑ Talbot, Cynthia (2001). Precolonial India in Practice: Society, Region, and Identity in Medieval Andhra. Oxford University Press. pp. 195–. ISBN 978-0-19-513661-6.
59. ↑ Gundimeda, Sambaiah (14 October 2015). Dalit Politics in Contemporary India. Routledge. pp. 205–. ISBN 978-1-317-38104-4.
60. ↑ Caffarel, Alice; Martin, J. R.; Matthiessen, Christian M. I. M. (2004). Language Typology: A Functional Perspective. John Benjamins Publishing. p. 434. ISBN 978-1-58811-559-1. Retrieved 19 November 2016.
61. ↑ ഫലകം:Glotto
62. ↑ "Telugu". Ethnologue. Retrieved 30 March 2016.
63. ↑ https://censusindia.gov.in/2011census/C-16.html
64. ↑ [1] Accessed 17 June 2017.
65. ↑ "Do you speak Telugu? Welcome to America". BBC. Retrieved 24 December 2019.
66. ↑ "Telugu Language Day".

• Hints and resources for learning Telugu Archived 2013-10-19 at the Wayback Machine.
• English to Telugu online dictionary
• 'Telugu to English' and 'English to Telugu' Dictionary
• Dictionary of mixed Telugu By Charles Philip Brown
• Origins of Telugu Script Archived 2013-07-13 at the Wayback Machine.
• Online English – Telugu dictionary portal that includes many popular dictionaries
• Telugu literature online Archived 2017-05-19 at the Wayback Machine.
• English–Telugu Dictionary Archived 2016-06-14 at the Wayback Machine.
• Telugu Literature Literature at TeluguPeople.com
• Online Telugu Type Pad Archived 2007-05-21 at the Wayback Machine. Easy Telugu Typing with English Keyboard.
• Telugu Literature, Telugu Kids Stories, Telugu Culture,and Telugu Traditions
• Telugu Language & Literature Archived 2010-04-12 at the Wayback Machine.
• eemaaTa - Telugu Literary Webzine
• - Learn Telugu Archived 2007-04-19 at the Wayback Machine.
• Wordanywhere.com Hindi/Telugu/English translator
• TELUGU...a language sweeter than honey
• Telugus Abroad
• Telugu News Archived 2023-12-07 at the Wayback Machine.
• Ethnologue report for Telugu
• On-line English-Telugu Dictionaries (C. P. Brown's and V. Rao Vemuri's) Archived 2011-11-09 at the Wayback Machine.
• Brown, Charles Philip. A Telugu-English Dictionary. New ed., thoroughly rev. and brought up to date ... 2nd ed. Madras: Promoting Christian Knowledge, 1903.
• Gwynn, J. P. L. (John Peter Lucius). A Telugu-English Dictionary. Delhi; New York: Oxford University Press, 1991.
• Telugu Language resources
• Useful Telugu phrases in English and other Indian languages.
• Telugu organizations in the USA Archived 2008-05-11 at the Wayback Machine..
• Romanised to Unicode Telugu transliterator Archived 2009-10-10 at the Wayback Machine.
• Telugu Women Writers of the last millennium^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]}
• Padma - Mozilla extension for automatic transform to Unicode for Telugu web sites using dynamic fonts like Eenadu, Tikkana, Vaartha, Hemalatha, Andhra Jyothy, Andhra Prabha, Telugu Lipi etc. Archived 2019-10-01 at the Wayback Machine.
• Padma - Unicode Transformer for Telugu Text in RTS, fonts like Eenadu, Tikkana, Vaartha, Hemalatha, Andhra Jyothy, Andhra Prabha etc.
• Telmun language Telugu : the Untold Legacy Archived 2008-05-11 at the Wayback Machine.
• Useful Andhra / Telugu website links Archived 2019-09-24 at the Wayback Machine.
• Akshamala: A Vedantic Thesaurus in Telugu
• Lekhini - Telugu Unicode Editor
• Thenegoodu - Telugu Blogs Portal Archived 2019-06-06 at the Wayback Machine.
• Complete Bhakti Portal for Telugu People
• Surya's ManaTelugu-Telugu Chat & Unicode Editor Archived 2007-03-28 at the Wayback Machine.