Лимон

Лимон
Лимоново дрво со цвет и плод.
Научна класификација
Царство:	Plantae
Нерангирано:	Magnoliophyta
Нерангирано:	Eudicotidae
Нерангирано:	Rosidae
Ред:	Sapindales
Семејство:	Rutaceae
Род:	Citrus
Вид:	C. × limon
Научен назив
Citrus × limon, честопати C. limon (L.) Osbeck

Лимонот (лат. Citrus × limon) е име за дрво и плод од родот Citrus (фамилија Rutaceae). Тој е вид на мали зимзелени дрвја, со потекло од Азија. Елипсовидниот, жолт плод на лимоновото дрво се користи за кулинарски и некулинарски цели ширум светот, првенствено поради неговиот сок.^[1] Пулпата и кората се користат за готвење и печење. Сокот од лимон содржи околу 5-6% лимонска киселина, со pH околу 2.2, давајќи му кисел вкус на сокот. Киселиот вкус на сокот го прави клучна состојка во разни видови на пијалаци и храна, како што се лимонада и колач од лимон.

Потеклото на лимонот е непознато, иако се верува дека лимоните првобитно биле одгледувани во Асам (регион во североисточна Индија), северна Бурма или Кина.^[1] Студија за генетското потекло на лимонот потврдила дека растението е хибрид помеѓу горчливиот портокал (кисел портокал) и цитронот.^[2][3]

Лимонот влегол во употреба во Европа преку јужна Италија за време на Стариот Рим во вториот век,^[1] но не бил широко култивиран. Околу 700-тата година лимонот се проширил прво во Персија, а потоа во Ирак и Египет.^[1] Првите литературни записи за оваа овошка потекнуваат од арапските записи за земјоделство од 10 век, а во раните исламски градини дрвото било користено како украсно растение. Поширокото распространување на лимонот во арапскиот свет и средоземниот регион се случува меѓу 1000 и 1150 година.

Првото значително одгледување на лимони во Европа започнало во Џенова во средината на 15 век. Лимонот подоцна бил воведен во Америка во 1493 година, кога Кристофер Колумбо донел семиња од лимон на островот Хиспаниола во тек на едно од неговите патувања. Шпанските освојувања низ Новиот Свет помогнале во распространување на лимонот. Тој главно се користел како украсно растение и за медицински цели. Во 19 век, лимонот сè повеќе се култивирал во Флорида и Калифорнија.^[1]

Во 1747 година, експериментите на Џејмс Линд на морнари кои боледувале од скорбут, вклучувале додавање на сок од лимон во нивната исхра��а, иако витаминот Ц сè уште не бил познат.^[4]

Потеклото на зборот "лимон" може да е од Блискиот Исток. Зборот влече корени од старо-францускиот збор limon, италијанскиот збор limone, од арапскиот збор laymūn или līmūn, и од персискиот līmūn, кој е заеднички термин за агруми, а е сроден со санскритскиот nimbū ("лимета").^[5]

Лимонот се одгледува ширум светот, со голем број на вариетети. Разликите помеѓу новите вариетети се само во нивниот надворешен изглед, додека нивните хранливи својства и стопанското значење се непроменети. Лимонот ретко се користи како свежо овошје, па промените во вкусот со добивање на нови вариетети не се многу важни. За индустриска употреба е добар било кој вариетет, освен можеби оние вариетети кои не се доволно трајни, па поради тоа мора веднаш по берењето да бидат искористени. Таков вариетет е хибридот меѓу црвениот и слаткиот лимон, чии плодови се слатко-кисели, а поради тоа одгледувачите ги користат како свежо овошје. Нивниот плод мора да се потроши за два-три дена по бербата, поради што овој вариетет е скоро непознат.

Лимонот се дели на жолт и зелен, но ова е само комерцијална поделба, бидејќи и двата вида на плод растат на исто дрво. Зелениот лимон се развива од пролетниот цвет, со вештачки предизвикана суша, која мора да трае околу 40 дена, меѓу месеците јуни и јули. На тој начин се добива пролетен плод, кој има тенка зелена кора и многу сочна содржина. Таквиот плод издржува долг транспорт и складирање, што овозможува извоз низ целиот свет. Жолтите плодови, кои се почести на пазарот, растат на истото дрво, само што созреваат во зимскиот период. Со ваквиот начин на култивирање на дрвото, се скратува животниот век на растението, но сепак често се користи бидејќи е комерцијално исплатлив.

Сојот "Bonnie Brae" е долгнавест, гладок, со тенка кора и без семки.^[6] Најчесто расте во округот на Сан Диего, САД.^[7]

Сојот "Eureka" раѓа изобилно во текот на целата година. Овој сој е најчесто продаваниот лимон во супермаркетите,^[8] познат и како "четири сезони" (Quatre Saisons) поради неговата способност да цвета и дава плод во текот на целата година. Овој сој се одгледува и по домаќинствата.^[9] Постојат розе Eureka лимони, со розова боја на внатрешниот сочен дел и со зелено-жолта, шарена кора.^[10]

Сојот "Femminello St. Teresa" или "Sorrento"^[11] потекнува од Италија. Кората на ова овошје е богата со лимонски масла, затоа овој сој се користи за правење на познатиот ликер limoncello.

Сојот "Meyer" е хибрид помеѓу лимонот и, веројатно, портокалот или мандарината. Именуван е по Френк Н. Мејер, кој прв го вовел во САД во 1908 година. Овој сој има тенка кора, и е помалку кисел од претходно наведените соеви. Meyer лимоните бараат поголема грижа при транспортот и затоа не се одгледуваат за комерцијални цели. Зрелите лимони од овој сој имаат жолто-портокалова боја, и се потолерантни на мраз од другите соеви.

Сојот "Ponderosa" е чувствителен на мраз, има дебела кора и покрупни плодови. Најверојатно е хибрид меѓу лимонот и цитронот.

Сојот "Yen Ben" е австралазиска сорта.^[12][13]

Лимонот е ниско дрво, со висина 3-6 метри, со голи, кожести, трајно зелени и силно ароматични листови. Младите пупки и цветните ливчиња се виолетови. Плодот е бобинка, со жолта боја, со елиптичен или скоро сферичен облик, внатрешноста му е безбојна со мала петелка на едниот крај и шилест завршеток на спротивниот крај. Кората може да е лесно рапава или глатка, а од внатрешната страна таа е обложена со бела сунѓереста обвивка која се нарекува албедо и не се јаде. Иако растението може понекогаш да се одгледува како украсно растение, сепак неговите насади најчесто се користат за добивање на плодови.

Лимоновото дрво може да раѓа и двапати годишно во соодветно климатско подрачје. Пролетното цветање, од кое се добиваат најдобрите плодови, трае најмалку два месеца, а исто толку време зрелите плодови можат да стојат на гранките додека не се наберат, што дозволува непрекинато берење во тек на цела зима, од ноември па сѐ до април или мај. Другото цветање се предизвикува вештачки, во комерцијалните насади, и трае во тек на август и септември, а плодовите почнуваат да се берат во мај, веднаш по бербата на последните зимски плодови.

Еден лимон содржи околу 57% на јадлива материја, на кората отпаѓа 40%, а на семките околу 3%. Секако дека ова се просечни вредности кои можат да отстапуваат кај разните вариетети. Од тука произлегува дека лимонот не се користи само за довивање на сок и лимонска киселина. Од кората се прави кандирано овошје, се добиваат етерични масла и пектин. Од семињата се добива масло, а остатокот се преработува во храна за животни. Едно возрасно дрво, во поволни климатски услови, дава 600-800 плодови годишно.

Лимонот е богат извор на витамин Ц, со тоа што 100 грама задоволуваат 64% од дневните потреби (види табела).

Меѓутоа, другите есенцијални хранливи материи се со занемарлива содржина (види табела).

Лимонот содржи бројни фитохемикалии, вклучувајќи полифеноли, флавоноиди, органски киселини, терпени и танини.^[14] Етеричното масло од лимон е бистра, безбојна или слабо жолтеникава течност со специфичен, слабо ароматичен мирис на лимон и горчлив вкус. Се состои од монотерпенскиот јаглеводород лимонен (90%), а мирисот се должи на мирисниот алдехид цитрал, кој го има 3-8%. Во помала мера е присутен цитронелал и други терпени. Под дејство на воздух, маслото се усмолува и добива терпентински мирис, а може да дојде до одвојување на кафеава смолеста маса. Маслото се користи како ароматик и коригенс. Големи количества се трошат во козметичкото и во парфимериско производство и во прехранбената индустрија.^[15]

Како и другите агруми, лимонот содржи голем процент на лимонска киселина (околу 47 g/l, во сокот).^[16]

Сокот од лимон, и неговата кора, се користат во различни видови на храна и пијалаци. Целиот лимон се користи за подготовка на мармалади, лимонова сурутка и лимонов ликер. Кришките од лимон и неговата кора, се користат за гарнирање на храна и пијалаци. Кората од лимонот, излупениот површински слој на плодот, се користи за подобрување на вкусот на пецивата, пудинзите, оризот и други јадења.

Плодот на лимонот содржи 40-50% сок. Бојата на сокот е жолта до бледо зеленикава, а вкусот е кисел. Содржи 8% на лимонска киселина, помали количини на други органски киселини, околу 3% шеќери, и најмногу витамин Ц од сите витамини. Сокот, пред употреба, се пастеризира или концентрира. Пастеризираниот сок е траен, и без конзерванс, најмалку година дена, и се користи како додаток на јадења и пијалаци. Концентрираниот сок, обично, се користи за понатамошна индустриска преработка за готови јадења и пијалаци.

Во Мароко, лимонот се конзервира во тегли или буренца со сол. Солта ја натопува кората, ја омекнува и создава заштитен слој, така да плодовите не се расипуваат долго време. Конзервираните лимони се користат на различни начини во подготовката на храна. Конзервираниот лимон се користи, исто така, и во сицилијански, италијански, грчки и француски специјалитети.

Листовите од лимон се користат за подготовка на чај, и при подготовка на марени меса и морска храна.

Лимонот бил примарен комерцијален извор на лимонска киселина, пред да се развие процесот заснован на ферментација.^[17]

Сокот од лимон може да се користи и за чистење. Пресечениот плод се натопува во сол или во прашок за печиво и со него се чистат бакарни садови. Лимонската киселина ги раствора дамките и, на тој начин, помага во чистењето. Се користи и како санитарен кујнски дезедоранс, при што сокот од лимон освежува, дезинфицира, отстранува маснотии и избелува дамки; кога ќе се помеша со прашок за печиво, може да отстрани дамки од пластичните садови за складирање на храна. Маслото од лимоновата кора се користи за чистење на дрво и полирање. Неговата способност да раствора, се употребува за отстранување на стари восоци, отпечатоци од прсти и нечистотија. Маслото од лимон, заедно со маслото од портокал, се користи за нетоксични инсектицидни третмани.

Пресечениот лимон може да се користи за навлажнување на прстите кај луѓето кои пребројуваат големи количини на пари (благајници).

Многу пред развојот на модерната фармакологија, лимонот се употребувал како лек. Се сметало дека има лековито дејство против крварење од отворени рани и за чистење на загноени рани. Уште античките морепловци знаеле за дејството на лимонот во лечење на скорбутот, и затоа на далечните патувања носеле големи резерви од ова овошје.

На Сицилија, која отсекогаш имала проблеми со снабдување со питка вода, често во резервите на питка вода се ставале свежи половинки на лимон. Луѓето од искуство знаеле дека лимонот ја дезинфицира водата, факт кој модерната наука подоцна го потврдила.

Лимонот е една од најкорисните намирници на планетата. Изобилува со витални хранливи состојки и поволно делува на функцијата на црниот дроб, цревата, желудникот, имунолошкиот, нервниот и кардиоваскуларниот систем. Редовното консумирање на лимони може да спречи или да делува благопријатно на некои заболувања, како што се: ларингит, бронхит, грип, настинка, висок крвен притисок, бактериски инфекции, кај бубрежни и жолчни камчиња и др.^[18] Високата содржина на селен и витамин Ц, ја зголемува одбранбената моќ на телото, а антиоксидативното дејство го забавува стареењето на ткивата.

Етеричното масло од лимон се користи во ароматерапијата и делува релаксирачки за организмот.^[19]

За одгледување на лимонот неопходно е минималната температура да не падне под 7° С, поради што стеблата на лимонот во умерената клима не се плодни во текот на целата година.^[20] Дрвото треба минимално да се крои, при што се отстрануваат само прегустите гранки, а со отсекување на највисоките гранки се поттикнува грмушесто растење. Во текот на летото се отстрануваат дел од фиданките, што овозможува убав развој на крошната. При кроењето се отстрануваат непожелните брзорастечки изданоци, наречени водени изданоци, од главните гранки или од средината на растението.^[20]

Во 2014 година, светското производство на лимон (заедно со лимета) изнесувало 16.3 милиони тони. Најголемите светски произведувачи биле Индија, Мексико, Кина, Аргентина, Бразил, кои заедно придонеле за 59% од вкупното светско производство.^[21]

• „Хемингвеевиот лимон“ (Хемингвејев лимун) - кус расказ на македонскиот писател Митко Маџунков од 1984 година.^[22]
• „Лимоновата песна“ (The Lemon Song) - песна на британската рок-група „Лед Цепелин“ (Led Zeppelin) од 1969 година.^[23]
• „Лимон“ (Lemon) - песна на британската рок-група „У2“ (U2) од 1993 година.^[24]

• 
  Плантажа на лимони
• 
  Лимоново дрво
• 
  Виолетови пупки и цветови на лимон
• 
  Цвет од лимон
• 
  Зрели плодови на лимон
• 
  Зелен плод
• 
  Пресечен плод
• 
  Eureka вариетет со розов сочен дел од плодот.

• Лимета