Елиптична галаксија

Елиптична галаксија — вид на галаксија која има приближно елипсовиден облик и изедначен светлински профил. За разлика од рамните спирални галаксии со организираност и структура, елиптичните галаксии се тридимензионални, без присуство на структура, и нивните ѕвезди се во некои случајни орбити околу центарот. Тие се едни од трите основни класи на галаксии кои биле пшрвично опишани од страна на Едвин Хабл во неговото дело „Во светот на маглините“ (The Realm of the Nebulae) од 1936 г,^[1] а воедно се пишува и за спиралните и леќестите галаксии. Тие имаат најразлични облици од скоро сферични до мошне рамни и со големини од десетина милиони до неколку трилиони ѕвезди. Првично, Едвин Хабл сметал дека елиптичните галаксии можат да се развијат во спирални галаксии, но подоцна се покажало дека ова тврдење е погрешно.^[2] Ѕвездите кои се во внатрешноста на елиптичните галаксии се многу постари од ѕвездите во спиралните галаксии.^[2]

Повеќето елиптични галаксии се составени од стари, со мали маси ѕвезди, со ретка меѓуѕвездена средина и минимално создавање на ѕвезди, и тежнеат да се опкружени со многубројни ѕвездени јата. Елиптичните галаксии се верува дека се приближно 10–15% од галаксиите во суперјатото Девица, и истите не се преовладувачјиот вид на галаксии во целокупниот универзум.^[3] Тое се најчесто сместени во близина на центарот на галактичките јата.^[4] Елиптичните галаксии се нарекуваат уште и „првични“ галаксии, поради нивната местоположба во Хабловата секвенца, и се смета дека се поретки во раниот развој на универзумот.

Елиптичните галаксии поседуваат неколку својства кои ги прават различни од останатите класи на галаксии. Тие се сферични или јајцевидни маси на ѕвезди, без присуство на гасови. Најмалата позната елеиптична галаксија е околу една десетина од големината на Млечниот Пат. Движењето на ѕвездите во елиптичните галаксии е претежно радијално, за разлика од дисковите на спиралните галаксии, кај кои преовладува вртењето. Понатамошно, постои и многу мала количина на меѓуѕвездена материја, која доведува до мали стапки на создавање на ѕвездите, неколку расеани јата, и неколку млади ѕвезди, елиптичните галаксии се состојат од ѕвезди од втората генерација, со што истите имаат црвена боја. Големите елиптични галаксии најчесто поседуваат огромен систем од ѕвездените јата.^[5]

Динамичките својства на елиптичните галаксии и испакнатоста на дисковите галаксии се слични, ^[6] што наведува на тоа дека тие се формирани од истите физички порцеси, иако ова и понатаму е спорно. Сјајноста на елиптичните галаксии и испакнатости се покоруваат мошне задоволително на Серсиковиот закон.

Елиптичните галаксии се претежно присутни во галактички јата и во компактните збирови на галаксии.

Традиционалниот опис на елиптичните галаксии ги опишува како галаксии каде создавањето на ѕвездите завршило по првичното црвен поместување, при што тие светат со нивните стари соседни ѕвезди. Елиптичните галаксии имаат жолто-црвена боја која е издвоивлива од сината нијанса на повеќето спирални галаксии. Кај спиралните галаксии, оваа сина боја потекнува од претежно млади сини ѕвезди, топли ѕвезди во спиралните краци. Зе верува дека постои многу мало ѕвездено создавање во елиптичните галаксии, поради недостатокот на гас во споредба со неправилните галаксии. Но, во поновите испитувања, доказите покажуваат дека соодветен број (~25%) на елиптични галаксии поседуваат резервоари со остаточен гас^[7] и мало ниво на ѕвездено создавање.^[8] Истражувачите од вселенската опсерваторија Хершел велат дека централните црни дупки во елиптичните галаксии не дозволуваат гасот доволно да се излади за да се овозможи создавањето на ѕвездите.^[9]

Елиптичните галаксии се разлликуваат по својата големина и маса, со големина од десетина од килопарсек па сè до 100 килопарсеци, и од 10⁷ до скоро 10¹³ сончеви маси. Овој интервал е мошне поширок за овој вид на галаксија отколку за останатите. Најмалите, џуџести елиптични глаксии, не се поголеми од типичните ѕвездени јата, но содржат соодветна количина на темна материја која ја нема во јатата. Повеќето од малите галаксии можно е да не се поврзани со останатите елипсовидни галаксии.

Во Хабловата класификација на елиптичните галаксии се изразува со цел број кој покажува колку е издолжена сликата на една галаксија. Класификацијата е одредена од односот на големата оска (a) во однос на малата оска (b) на самата галаксија:

${\displaystyle 10\times \left(1-{\frac {b}{a}}\right)}$

Па така за сферичната галаксија со a еднакво на b, вредноста е еснаква на 0, и Хабловиот вид е E0. Границата е E7, за која се верува дека се должи на ефектот наречен закривувачка нестабилност кој предизвикува рамните галаксии да се надуваат. Најчестиот облике близок до E3. Хабл препознал дека класификацијата по облици зависи од обликот на галаксијата, како и од аголот под кој се набљудува галаксијата. Па поради ова, накои галаксии од Хабловиот вид E0 се всушност издолжени.

Постојат два физички видови на елипсоиди: „кутивести“ џиновски елипсоиди, чиј облик е добиен од случајниото движење кое е поголемо во некои насоки од другите, и „дисковвните“ нормални и слабо сјајни елипсоиди, кои имаат скоро изотропна случајна брзина но се сплескани поради вртежната сила.

Џуџестите елиптични галаксии имаат особености кои се мешавина од оние на вообичаените елиптични галаксии и ѕвездените јата. Џуџести сфероидни галаксии изгледаат како да се поинаков вид на класификација: нивните особености се послични на оние на неправилните и подоцнежните спирални видови на галаксии.

На поголемиот крај на елептичниот спектар, постои и понатамошна делба, над Хабловата класификација. Покрај џE џиновските елипсоиди, постојат и D-галаксии и cD-галаксии. Овие се слични на помалите роднини но поразредени со огромни ореоли. Некои се послични со леќестите галаксии.

Моменталното размислување е дека елиптичната галаксија може да е резултат од долгиот процес каде две или повеќе галксии со подеднакви маси, се судираат и спојуваат.

Ваквите големи галактички спојувања се верува дека биле во почетниот развој на универзумот, но денес не се толку чести. Помалите судири на две галаксии при различни маси, и не се ограничени на џиновските елипсоиди. На пример, за нашата галаксија се верува дека проголтала неколку помали галаксии. Млечниот Пат, зависи од непозната тангенцијална компонента, и истата е на судирен пат кој ќе трае 4–5 милијарди години со Андромеда. Се претпоставува дека ќе се добие елиптична галаксија од судирот на овие две спирални галаксии.^[11]

Секоја светла елиптична галаксија се верува дека содржи супермасивна црна дупка во својот центар. Масата на црната дупка е тесно поврзана со масата на галаксијата, преку записот M–σ. Се верува дека црните дупки имаат важна улога во ограничувањето на растот на елиптичните галаксии во раниот универзум преку спречувањето на создавањето на нови ѕвезди.

• М32
• М49
• М59
• М60
• М87
• М89
• М105
• IC 1101 — една од најголемите галксии во метагалаксијата
• Мафеи 1, најблиската елиптична галаксија.
• Кентаур A, радиогалаксија, елиптична/леќеста (оспорен облик)

• Леќеста галаксија
• Запис M–σ
• Осипков–Меритов модел

п р у Млечен Пат (Кумова Слама) Местоположба Подгрупа на Млечниот Пат → Месна Група → Месно Суперјато → суперјато Ланијакеја → Метагалаксија → Вселена Галактичко јадро Средиште на Млечниот Пат • Стрелец А • Стрелец А* • Супермасивна црна дупка Спирални краци Штит-Кентаур • Персеев • Рамнило-Лебед • Кобилица-Стрелец • Орионов Придружни галаксии (сателити) Магеланови Облаци Голем Магеланов Облак • Мал Магеланов Облак • Магеланов Поток • Магеланов Мост Стрелец Поток во Стрелец  • Воловар II • Береникина Коса • Месје 54 • Паломар 12 • Сегвеј 1 • Сегвеј 2 • Терзан 7 Џуџиња Воловар I • Воловар III • Ловечки Кучиња I • Ловечки Кучиња II • Големо Куче • Кобилица • Змеј • Печка • Херкул • Лав I • Лав II • Лав IV • Лав V • Феникс • Риби I • Риби II • Вајар • Секстант • Голема Мечка I • Голема Мечка II • Мала Мечка Друго Прстен во Еднорог • Поток во Девица • Копосов I • Копосов II • Сегвеј 3 • Вилман 1 Поврзано Судир на Млечниот Пат со Андромеда • Бадеов прозорец  • Зона на избегнување