Zuud-Limburgse haof

Bie opgravinge ies aangetuènd dat aafsjtamming van 'ne Romeinse villa neet aan de orde ies. De centraal ruumde dao-in waor geine ope haof, meh de keuke mèt haard. 't Miedegedeilte houw ouch nog 'n verdeping, zoa es te zeen ies op de sarcophaag van Zumpelveld. De meiste van dees villae zint tot op de grónd geliek gemaak door invalle van de Germane. Zoa zölle de meiste häöf dus van inheimse oarsjpróng zin.

De dweersj op de weuning sjtaonde sjuur mèt drie traveë ies al bekènd oet 1235 van de boew van ‘n tiendsjuur in Zumpelveld. In de late Mieddelièwe, zoa bliek oet ’n opgeteikend bosjrech van Sumpelveld en Bocholz, bliek ’ne volwaardige haof te besjtoon oet ’n geboew mèt 3 traveë, ruumdes tösje gebintes ’n drey hahlwerdig gebundt haus. Dit sjient ‘ne geldende norm te zin gewaes in daen tied gezeen d’n teks in ’n contrac van ‘ne Willem opten Steen, dae in ’t Belzje maasdörp Petersjheim verpliech waor um ’n huys met drij gebonten op ’n bepaald erf te boewe. In Lötterao moos in 1652 door Henricus Corten ’n drij gebonden huysinge weure opgetrokke.

Neve de woning en de sjuur kaom es driede gebuuwke in ’t Zuud-Limburgse land de sjtal veur. De Kemerlingshaof in Oêsj bie Èèsjde ómvatte in 1399 ’n huysinge, shuere en stellynge. Èvvel van de pachhaof Rodere in Raor weure in 1382 allein ’n husinge en de scure geneump en ouch in datzelfde jaor van de haof in de grach bie Oeësjbik mit huse, schuren, hoeuereyden (erf). Waarsjienlik ies de sjtal ’n deil van de sjuur, want in Raor weurt ‘t viè beneump en in ’n umsjrieving oet 1400 van ten Rade in Wiek mitten mesthof ende mitten schuuren. In D'r Roare bie Vols ies sjpraoke van ‘ne dweersje sjtal en sjuur ónder ein daak in 1600.

Oet de situering van ‘n aantal 16e ièwse boereweuninge in zuud-oas-Limburg bliek dat al van ’n sjtrak óntwerp ies oetgegange. De geboewe sjtoon haoks op de waeg mèt de kopgaevel van de kamer riechting de waeg. Dees liegking zou nog ièwe gebrukelik blieve. Te zeen ies dat noe nog in Sjtröch en Sjtókkem. Umdat ’t boewterrein dèks umhoaglöp, moos de veurplei weure aafgevlak. Dat bevorderde ‘ne reigelmaotige aanlèk. Aangenómme weurt dat de sjtal-sjuur achter de mèshoup haoks op dae gevel woort geboewd. ‘ne Extra sjtal weurt dao wir haoks opgezat en zoa óntsjteit de u-vörm. Deze plattegrónd van boewe en veural de kapconstructie laote oetbreiing in de breidte neet toe. Nóg langer gevele make zou de bedriefsoetveuring óneconomisch make. In tieje van sociale ónrös kump dan de poortgevel mèt euverkapping, dae de carrévörm volmaak. De gesjlote haof ies dan ’n feit. De veurbeelde van euvergeng van langegevelhoes via 'n L-vörm en u-vörm nao de gesjlote haof kómme euveral neve-n ein veur. De gesjlote boew geit dus truuk op economische motieve en neet op 'n Romeins veurbeeld. Bie de kesjtièlhäöf zal 't verdedigende karakter waal 'n rol höbbe gesjpeeld.

Rónd de binneplaats löp langs de moere 'ne gank, de sjprunk geneump, ónder de daakeuversjteek, de luifel, door. In de miede laog, tot in de jaore 60 van de 20e ièw, de mèshoup. Aan deze sjprunk liegke achtereinvolges in u-vörm: aan eine ziekant 't woonhoes, dat mèt de kopse kant 'ne tuupgevel aan de sjtraot haet mèt 'n aantal vènstere. Daoneve of dweersj dao-op 'ne vleugel mèt de sjtel veur 't viè en daoneve, ouch haoks, de sjuur, kort bie de poort en good bereikbaar veur kar en peerd en later veur tractor mèt kar. In de sjuur weurt 't hui, de vröchte en 't kore bewaard.
Ónder de luifel van de poortvleugel waor gelegenheid um te sjoele of um getuug op te sjloon. Dae luifel zou ouch besjerming beje tege 't euver de moer sjmiete van vijandelike projectiele...
Aan de boetekant van 't complex sjteit tege ein van de zie-gevele of achtergevel 't sjop. Dat ies 'n aafdaak op päöl of pilere ter besjerming van wages, karre, machines en wèrktuug.

't Woonhoes, meistal eine zievleugel, besjteit oet 'n aantal achterein liegkende ruumdes. Aan de sjtraotkant de goow kamer, woa allein mèt hoagfièsdaag gezete moch were of es pesjtoar op bezeuk kaom. Daoneve 'n gengske vanaaf de hoesdeur, de nere en de trap. De nere ies 'n keul ruumde woa vreuger de veurraod bewaard woort en woa de pötbaar sjting. Vanoet dat gengske geit 'n deur nao de woonkeuke woa ziech 't hoeselik leve aafsjpeelt. Daoneve bevinge ziech de sjlaopkamersj. Bie de groater häöf ies d'r nog 'n verdeping mèt extra sjlaopkemerkes. Bie kleiner geboewe weurt de ruumde bove keuke en kamer gebruuk es bergzölder veur zièzaod.

• Vakwerk mèt sjtruè daak. Later vervange door daakpanne.
• Mergel.
• Kundersjtein.
• Baksjtein, veldbrand of zónnebekkersj, sóms gecombineerd mèt helsjteine dörpele en lieste.
• Baksjtein mèt sjpeklaoge van mergel of helle sjtein

•  
  Woufhage, Dieterenhaof, baksjtein
•  
  Hoebelrao vakwerkhaof
•  
  't Roeët mergelhaof
•  
  G'n Dreesj, mergel en vakwerk bie Nut

De groate carréboerderieje zint veural te vinge op 't plateau in Zuud Limburg en in 't Belsj en in de Voorsjtreek.

Es Hoezer en häöf versjpreid langs eine waeg gesitueerd liegke, sjpreke v'r van lintbebeboewing of 'n lintgehuch. Weurt de beboewing diechter op ein en oetgebreier dan höbbe v'r mèt 'n sjtraotdörp te make. 't Boeredrief weurt oetgeveurd vanoet 't gehuch of dörp. 't Land liek in de umgeving. Häöf in lintbeboewing langs eine waeg zint (nog) te vinge in:

Bie kesjtièle en landhoezer bevinge zich dèks aan- of apaart liegkende carréboerderieje.

• de haof Terborg bie Sjènne
• de haof bie kesjtièl Genhoes bie Oud-Valkeberg
• de haof bie chateau Sint-Gerlach (allewiel 'n hotel)
• de haof bie kesjtièl Maer bie Maer
• de haof bie kesjtièl Èèsjde bie Èèsjde
• de haof bie kesjtièl Neubourg bie Gulpe
• de haof Ehrenstein bie Kirchroa
• de haof van kesjtièl Pöt bie Voelender
• de Bokhaof van kesjtièl Obbendorf in Groat Haasdal
• de haof van Hoes De Dael bie Nut
• de haof van Hoes Nirve bie Nut
• de haof van Kesjtièl Reijmersbaek bie Nut
• de haof bie kesjtièl Gebrook bie Gebrook, (Hoensbroek)
• de haof bie de Kommanderiej (van de Duutsje Orde) in Sint-Pieters-Voere in Voere
• de haof bie kesjtièl Opzinnich in Rimmersjdel in Voere (allewiel eigendom van Welzje ziekekas veur verblief van jeuggroepe)
• de haof bie kesjtièl Altembrouk in 's-Gravenvoere
• de haof bie kesjtièl Ottegrove tussje Sjoppem en Sint-Martens-Voere in Voere
• de haof bie kesjtièl Beusdaal in Sippenake, Plombières

Sómmige boerderieje zint euvergegange van gemengk landboew nao speciaal boerebedrief. Boere höbbe ziech toegelag op vièteelt of speciaal viè: (keu, hinne, verkes of sjäöp). Óf ze doon allein akkerboew, fruitteelt of wienboew. Väöl häöf kriege saer 't ing van de 20e ièw ander of gemengde functies, zoa-es: camping, manege, hotel, vakantiehoezer en groepsaccomodatie neve 't boerebedrief.

• E. Franquinet, boerderijtypen in Limburg. nr. 2 van de oetgaves door de provinciale schoonheidscommissie voor Limburg. Cl. Goffin, Mestreech 1931.
• C.A. Huygen (gesjiedenis) Zuid-Limburg, ons oudste cultuurland, 1951, Albert de Lange, Amsterdam
• R.C. Hekker (gesjiedenis) Dorp en stad in Limburg. De dorpen, 1981, De Walburg pers, Zutphen