Сәйдәлім Тәнекеев

	Сәйдәлім Нысанбайұлы
Туған күні	5 тамыз 1925
Туған жері	Шонжы а., Жетісу облысы, РСФСР, КСРО
Қайтыс болған күні	19 сәуір 2017 (91 жас)
Қайтыс болған жері	Алматы, Қазақстан Республикасы
Жерленген	«Кеңсай-1» мемориалдық зираты, Алматы қ.
Азаматтығы	КСРО; Қазақстан
Білімі	Жоғары (ҚазМУ, тарих факультеті; АШИ, агро-экономикалық факультеті; Жоғары Партия мектебі, Алматы)
Белсенділік жылдары	; 1942-2017
Қызметі	ҰОС ардагері әрі мүгедегі, партиялық-шаруашылық және қоғамдық қызметте болған, жазушы

Сәйдәлім Нысанбайұлы Тәнекеев (5 тамыз 1924, Шонжы ауылы, Жетісу облысы, Қырғыз АСКР, РСФСР, КСРО^[1] – 19 сәуір 2017, Алматы, Қазақстан Республикасы) – кеңестік мемлекеттік және партия қайраткері, Ұлы Отан Соғысының қатысушысы әрі мүгедегі, жазушы, Қазақ КСР және Қазақстан Республикасының көрнекті қоғам қайраткері.

Өмірбаяны

1925 жылы 5 тамызда РСФСР, КСРО, Жетісу облысы Шонжы ауылында ауыл мұғалімі Нысанбай Тәнекеұлы^[2] мен оның екінші некедегі әйелі Жаңылыс Жақыпқызының отбасында дүниеге келген. Ұлы жүздің Албан тайпасынан шыққан.^[3]

1940/41 оқу жылында Ұйғыр ХБАБ-нің бастауыш сынып мұғалімі болып жұмыс істеді.^[4]

1942 жылдың сәуір айында он жеті жасқа толмай Алматы облысы Ұйғыр ауданы Ақсу ауылының^[5] орта мектебін үздік тәмамдап, өзінің жасына бір жыл қосып, 1942 жылдың 1 мамырында Қызыл әскер қатарына өз еркімен жазылған.

1942 жылдың маусым-шілде айларында кіші командирлердің полк мектебінде оқып, аға сержант атағын иеленді. Сол сәттен Сталинград аймағындағы соғыс армиясы қатарына шақырылды.

1942 жылғы тамыз айында орта білімі бар жауынгер ретінде әскери оқуға жіберіледі, Өзбек КСР-інің Термез қаласындағы Ташкент әскери миномет атқыштар училищесіне жолдама алып, 1943 жылдың маусымында осы училищені «кіші лейтенант» атағымен бітірді.

1943 жылдың маусымынан 1945 жылдың 9 мамырына дейін алған жарақаттарынан емделу үзілістерімен Ұлы Отан соғысы шайқастарына қатысты:
– 1943 жылғы шілде-қыркүйек айларында 77-ші Гвардиялық атқыштар дивизиясының 61-Әскері құрамында 212 АП атқыштар взводының командирі ретінде «Курск доғасының» Солтүстік жағындағы ұрыстарын, содан соң Смоленск бағытындағы шабуыл операцияларын басқарған.
– 1944 жылдың шілде айынан бастап сол бөлімше құрамындағы танк атқыштар жеке взводының командирі ретінде Беларусь мен Шығыс Польшаны азат етуге (1 Беларусь майданы, «Багратион» операциясына), ал 1945 жылдың ақпан айында Варшаваны және Польшаның басқа аймақтарын азат етуге ат салысты.
– 1945 жылдың мамыр айында рота командирі қызметінде Берлин қаласын алу операциясында өз міндетін адал атқарды. Рейхстагқа дейін жетіп, оның қабырғасына қол қойды.

Ұлы Жеңістен кейін 1945 жылғы мамыр айынан 1946 жылдың мамыр айына дейін кеңестік оккупациялық әскер құрамында Германияда коменданттық қызметте (Штольберг қ. коменданты) болған, содан соң КСРО оралды. 1947 жылдың наурыз айында Ұлы Отан Соғысының мүгедегі ретінде Кеңес әскерінен босатылған.

1947 жылдың қыркүйегінде Қазақ мемлекеттік университетінің (ҚазМУ) тарих факультетінің күндізгі бөліміне оқуға түсті. 1949 жылдың ақпанында халық шаруашылығын қалпына келтіруге қатысу үшін экстерн тәртібінде оқуға ауысты.

1949 жылғы наурыз айынан бастап 1950 жылдың ақпан айына дейінгі аралықта Ұйғыр ауданының партия комитеті нұсқаушысы болса, кейін 1951 жылдың күзіне дейін бөлім меңгерушісі лауазымын атқарған. 1952 жылы маусым айында ҚазМУ үздік бітірді.

1952 жылдың тамыз айында Қазақ КСР Алматы облысының Жамбыл аудандық партия комитетінің екінші хатшысы лауазымына сайланды.

1954 жылдың желтоқсан айында Іле аудандық (Талғар қаласы) халық депутаттары кеңесінің атқару комитетінің төрағасы болып сайланды. 1956 жылдың қазан айында Қазақстан КП Ұйғыр аудандық комитетінің бірінші хатшысына тағайындалды.

1959 жылғы маусым айында, Талдықорған және Алматы облыстары біріктірілген кезде, Алматы облыстық мәдениет басқармасының бастығы лауазымына тағайындалды, бұл - қазақ ұлттық мәдениетінің самғау кезеңі еді. Мәдениет саласының көптеген қайраткерлерімен ол ұзақ жылдар бойы достық қарым-қатынасты сақтап қалды.

1960 жылдың маусым айында Қазақстан Компартиясының Панфилов аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметіне сайланды.

1963 жылдың қаңтар айында Қызылорда облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы лауазымына тағайындалып, және шілде айынан бастап партия комитетінің екінші хатшысы қызметін атқара бастаған. Сол жылы Алматы Ауылшаруашылық институты агро-экономика факультетіне сырттай оқуға түсті (4 курсты толық игерді).

Партия «Алтыны» мақаласынан^[6]:

– Қызылордаға барғым келмеді. Панфилов аудандық партия комитетінің хатшысы болып жұмыс істедім, Хрущевтің заманында қуанышына жүгері өсірдім, сонымен қатар мені Алматы облыстық партия комитетінің хатшысына лауазымына жіберу жоспары да бар болатын. Ал Қызылордада – лепрозорий, психиатриялық аурухана, ауладағы барлық қолайлылық және т.б. бар. Бұдан не игі? Мен сол кездегі ОК хатшысы Юсуповтың қабылдауына түстім. Әңгіме қысқа болды.

– Коммунистсың ба? – деп, мені Юсупов сұрады. Мен үнсіз басымды изедім.

– Басқа сұрақ бар ма?

– Жоқ.

– Жолың болсын.

1974 жылғы ақпан айында Қазақ КСР Халықтық бақылау комитеті төрағасының бірінші орынбасары лауазымына бекітілді.

1978 жылғы шілде айында Қазақстанның Тұтынушылар Одағы басқармасының төрағасы болып сайланды (Казпотребсоюз), осы қызметті 1985 жылдың желтоқсанында зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін болды.

1963 жылдан 1986 жылға дейін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды және Қазақстан Коммунистік партиясының Орталық Комитетіне сайланды.

1980 жылдан 1986 жылға дейін Дүниежүзілік кооперативтік Альянстың (ДКА) ОК мүшесі болды.

1988 жылдың желтоқсан айынан 2009 жылдың шілде айына дейін қоғамдық негізде «Қазақстанның мүгедектер ерікті қоғамы» мемлекеттік емес одағының ұйымдастырушысы және төрағасы болды.

Зейнеткерлікке шыққаннан кейін жазушылық қызметпен белсенді айналыса бастайды, бұған дейін «Қазақстан күріші» (кіріспе мақала, 1968) және «Кооператив туралы ойлар» (1979) кітаптарының редакторы болды, сондай-ақ «Қиян асу» (1979) алғашқы кітабын шығарды. Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, Әдеби қор басқармасының мүшесі.

Шығармашылығы

Қиян асу. Повесть. Жазушы, Алматы, 1979.
Серпiн. Роман. Жалын, Алматы, 1991.
1916. Ереуілтөбе^[7]. Атамұра-Қазақстан, Алматы, 1994.
Бел-белес. Хикаяттар мен әңгімелер. 2 Том. Шартарап, Алматы, 1997.
Иір-қиыр, бұраң жол. Роман-эссе. Алматы, 1999.
Жүрекке түскен жара. Ұлы Отан соғысы Жеңісіне 60 жыл. Повесть. Санат, Алматы, 2001.
Жүрегім, менің жүрегім. Өлеңдер жинағы. Қазақ университеті, Алматы, 2001.
1916. Қарқара — албан көтерілісі. Экономика, Алматы, 2002.
«Бұранда» туралы аңыз. Мұрагер, Алматы, 2006.
Иір-иір, қиыр жол (немеремен сырласу). Нұрлы әлем, Алматы, 2006.
Көзқарас. Санат, Алматы, 2007.
Шежіре не сыр шертеді. Арыс, Алматы, 2008.

150 мақала^[8] мен очерктің авторы. Өткен ғасырдың 80-ші жылдары немерелеріне арнап «Біздің шежіре» атауымен орыс тілінде өз отбасының шежіресін тарқатқан кітабын жазып шығарған. Сондай-ақ Алматы қаласында баспадан өткен (Алматы, «Полиграфкомбинат», 2011) «Бәйдібек баба Алып Бәйтерек. Албан ата ұрпақтары шежіресі» деп аталатын Албан руының шежіресі туралы іргелі еңбекті жазуға арналған материалдарды жинауға белсене қатысқан.

Марапаттары

Ордендері:

Әскери:

I дәрежелі Отан соғысы ордені
I дәрежелі Отан соғысы ордені
II дәрежелі Отан соғысы ордені
Қызыл жұлдыз ордені
Берлинді алғаны үшін медалі
«Варшаваны азат еткені үшін» медалі
«1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медалі

Бейбіт уақытта алған:

Еңбек Қызыл Ту ордені
Еңбек Қызыл Ту ордені
Еңбек Қызыл Ту ордені
Еңбек Қызыл Ту ордені
Құрмет Белгісі ордені
Құрмет Белгісі ордені
Парасат ордені
Моңғол Халық Республикасының «Құрмет Белгісі» ордені

Медальдары:

Тың жерлерді игергені үшін медалі
Қызыл-Орда облысының 50 жылдығы медалі
БЛКЖО 50 жылдығы медалі
КСРО 50 жылдығы медалі
«Абай Құнанбайұлы» медалі
Шығыс шекаралық округіне 50 жыл медалі
ҰОК Құрмет белгісі
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі
Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі
Жеңістің 25 жылдығы медалі
КСРО Қарулы күштеріне 60 жыл медалі
Жеңістің 50 жылдығы медалі
Жеңістің 60 жылдығы медалі
Жеңістің 65 жылдығы медалі
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі
Астанаға 10 жыл медалі
КСРО ХШЖК медалі
КСРО ХШЖК медалі
КСРО ХШЖК медалі
КСРО халық шаруашылығындағы жетістіктер үшін медалі
Георгий Жуков мерейтойлық медалі
КСРО ҒА С.П. Королев ат. күміс медалі («Байқоңыр» ғарыш айлағының жұмысына қатысқаны үшін)
Владимир Ильич Лениннің туғанына 100 жыл мерекелік медалі
Сауап медалі
Кеңестік Соғыс Ардагерлері Комитеті медалі
Беларусьны азат еткені үшін медалі. Беларусь Республикасы. 2017
«1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысының ұрыстарына қатысқаны үшін» медалі
«Тыңға 50 жыл» медалі
Соғыс Ардагері төсбелгісі
10 жылдық мінсіз қызметі үшін медалі
15 жылдық мінсіз қызметі үшін медалі
Еңбек ардагері медалі

Құрмет грамоталары (төрт) және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің грамотасы
Халықаралық кооперативтік Альянстың (ХКА) құрмет белгісі
Сайлау компаниясының қоғамдық штабында атқарған жұмысы үшін ҚР Президентінің алғысы
Кеңес Одағының Батыры, Халық қаһарманы, армия генералы Сағадат Қожахметұлы Нұрмағамбетовтың естелік белгісі

Құрметті атақтары

Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері
Алматы облысының Құрметті азаматы
Алматы облысы Панфилов ауданының Құрметті азаматы
Алматы облысы Талғар ауданының Құрметті азаматы

Естелік

«Плетенье чепухи» өзінің естеліктерінің 17-ші дәптерінде Герольд Бельгер ол туралы:

Ол Ұлы Отан соғысының ардагері. Ірі партия және кеңес қызметкері болған, негізгі білімі тарихшы. Қазір 90 жасты еңсерді. Көру мен есту жағынан сыр бергені болмаса, өзі ширақ, бақуатты. Күн сайын 4-5 сағат жаяу жүреді. Сәлем-сауқат сұрасатын таныстары көп. Басынан өткен барлық оқиға мен мән-жайттар түгел есінде, ештене ұмытпаған. Құдды бір шешеннің алдында отырғандаймын – тілдің майын тамызып, сөздің балын ағызып әңгімелейді. Бірнеше кітап жазған. Міне, сондықтан Панфиловшылар паркінде және Шоқан аллеясында серуендеп жүргенде бәрі кеп аса құрметпен амандасып, амандық-саулығын сұрасып, ұзақ ғұмыр тілейтіні. ...

...Қарымды қария! Ақыл-парасаты тұнық.

ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Ішкі әкімшілік департаментінің директоры Кеңес Махамбетовтың «Есімі мен арына дақ түспеген» атты мақаласынан, Кызылорда хабаршысы, 18.05.2017:

Арал өңірінің және бүкіл Қазақстанның дамуына көп үлес қосқан көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Сәйдәлім Тәнекеевтің өмірден озғанына қырық күн өтті. ... Аграрлық секторды дамыту мен кадрлық саясатқа жауап берген Сәйдәлім Нысанбайұлы үлкен және байыпты жұмыс жүргізді. Басшы кадрларды іріктеуге, орналастыруға және тәрбиелеуге бірінші кезекте назар аударды. Адамдардың іскерлік қасиеттерін зерделеп, оларға нақты тапсырмалар беріп, оларды практикалық істерде тексеретін. Облыстық партия комитетінің бірінші және екінші хатшыларының есіктері облыстың барлық тұрғындарына ашық болатын. Әрбір адам оларға келіп, кез келген мәселе бойынша өз тілектерін білдіре алатын. Қазақстанның Халық әртісі, М.Ю. Лермонтов атындағы Мемлекеттік академиялық орыс драма театрының көркемдік жетекшісі, сол кезеңде Қызылорда облыстық қазақ драма театрының директоры болып жұмыс істеген Рубен Андриасянның естелігінен: «Жағдай өте демократиялық болды – басшылардың жастығы көмектесті... Ал олар адамды қандай ықыласпен тыңдай алды! Содан кейін маған басқа облыстарда басшылығында толу бұйырды – ал ол жақтағы орын алған жағдай сол кездегі Қызылордадағы жайлы ортамен салыстыруға да келмейтін».

Көп жағдайда бұл – Сәйдәлім Нысанбайұлының ұйымдастырушылық жұмысының нәтижесі.

С. Н. Тәнекеевтің Мемориал буклетінде «Дебют» Халықаралық шахмат клубының директоры, Халықаралық шебер, ҚР Еңбек сіңірген жаттықтырушысы О.И Дзюбанның жазғаны:

Ол 1948 жылы Мәскеу қаласында болған шахмат бойынша әлем чемпионы атағы үшін матч-турнирдің куәгері болғанын жиі еске алатын. Мықты шахматшылардың ойынынан алған әсерлері мен шахматқа деген сүйіспеншілігі өмір бойы қалды. Сәйдәлім Нысанбайұлы өскелең ұрпаққа ерекше ықыласпен және жылылықпен қарап, жылы сөзбен және сүйкімді сыйлықпен шахматшының жетістігін атап өтуге мүмкіндік табатын. Атап айтқанда, «Дебют» Халықаралық шахмат клубындағы құттықтау сөзінің бірі есте қалды, онда жаңа жыл алдындағы қыздар турнирінің жеңімпаздарының қатарында ақсақалдың қолынан жүлде алған, қазір әр түрлі жас категориясындағы әлемнің төрт дүркін чемпионы, жеті жастағы ең жас қатысушы Жансая Әбдімәлік те бар еді.

КСРО ыдырағаннан кейін қазақстандық шахматшыларда Манила (Филиппин) қаласында өткен Бүкіләлемдік шахмат Олимпиадасында ерлер мен әйелдердің дербес құрама командаларымен өз елі үшін өнер көрсетуге мүмкіндік туды. Бірақ Спорт министрлігінде бұл сапарға қаражат болған жоқ, тек Қазақстан Республикасы Шахмат федерациясының құрметті президенті Олжас Омарұлы Сүлейменов пен Сәйдәлім Нысанбайұлы Тәнекеевтің қолдауымен ғана жүзеге асты.

С.Н.Тәнекеев туралы өмірбаяндық мақалалар:
- Сәйдәлім Тәнекеев. Алаштың ардагер азаматтары. Көрнекті қоғам қайраткері, дербес зейнеткер. Алматы облысы/Алматинская область. Т.1, 90-91 б.
- Тәнекеев Сәйдәлім Нысанбайұлы. Қазақ жерінің зиялы азаматтары. Өмірбаяндық жинақтардың сериясы. Жиырмасыншы кітап. Қазақстан Республикасы бойынша, 452-455 б.

Отбасы

Жұбайы: Тәнекеева Шәрбану Құрбанқызы (17.04.1929 — 07.03.2004) — 1948 жылдан қайтыс болғанға дейін некеде тұрды.
Балалары: Айша (1949—2001), Айгүл (1951), Талғат (1953), Аида (1954), Мақсат (1957).
Немерелері: Сәуле, Асқар (Айша); Жұлдыз (Айгүл); Мәдина, Жамиля (Талғат); Ермек, Дания, Әйгерім (Мақсат).

Дереккөздер

↑ КСРО аумағының әкімшілік-аумақтық бөлінісінің 1924 жылдың 5 тамызына жағдайы бойынша; қазіргі Қазақстан Республикасы Алматы облысының Ұйғыр ауданы.
↑ Отбасылық аңыз бойынша Нысанбай Тоғызбұлақ орта мектебінің директоры болды, ол оны ХХ ғасырдың 20-шы жылдарына дейін басқарды.
↑ Алмабеков Т. Албан ата энциклопедиялық шежіре. // [1] — Алматы, 2003. — 1352 б. — ISBN 9965-00-838-8.
↑ Ол кездегі Қазақстан үшін бұл үйреншікті іс еді, себебі билік басындағылар жүргізген ұлттық саясат салдарынан қазақ зиялыларының едәуір бөлігі жойылып, кейбіреулері елден кетіп қалған еді.
↑ С.Н.Тәнекеевтің естеліктері бойынша ол күн сайын мектепке 20 шақырым жаяу барып келетін.
↑ «Партия алтыны» мақаласы. А.Арцишевский. 26.09.2005. Central Asia Monitor.
↑ Алматы облысындағы аймақ. Алматы облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің Мемлекеттік тізіміне енгізілді.
↑ 2018 жылдың желтоқсанында шыққан соңғы мақалалардың бірі – «Өмірдерек», Қытай Халық Республикасының батыры Бәйділдә Доскеновке арналған, мұнда «Доскен Батыр» деп Бәйділдәні атаған. Естелік мақалалар мен Б.Доскеновтың жазғандары. «Орхон», Алматы, 2018; 13-51 б.

Әдебиет

Алаштың ардагер азаматтары. Алматы облысы. «Ниса», Алматы, 1996.
Қазақ жерінің зиялы азаматтары. Өмірбаяндық жинақтардың сериясы. ХХ том. «Дәуір», Алматы, 2013.

Сыртқы сілтемелер

«Партия алтыны» мақаласы. А.Арцишевский. 26.09.2005. Central Asia Monitor
Герольд Бельгер. Плетенье чепухи. 17 дәптер. 2013
К.Махамбетов. Жақсы атағы, кір шалмаған ары бар. Қызылорда хабаршысы. 18.05.2017 Мұрағатталған 21 желтоқсанның 2018 жылы.
С.Н. Тәнекеевтің ескерткіш мемориалы. Chessnewsinfo. 2018
Жүрекке түскен жара. Ұлы Отан соғысы Жеңісіне 60 жыл. Повесть. Санат, Алматы, 2001(қолжетпейтін сілтеме)
1916, Қарқара — албан көтерілісі. Экономика, Алматы, 2002(қолжетпейтін сілтеме)
Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс: бір ғасырдан кейінгі көзқарас Мұрағатталған 8 сәуірдің 2017 жылы.
Ереуілтөбе
Сайдалим Танекеев сайты
С.Н.Танекеевтің фотосуреттері Google+

[1] КСРО аумағының әкімшілік-аумақтық бөлінісінің 1924 жылдың 5 тамызына жағдайы бойынша; қазіргі Қазақстан Республикасы Алматы облысының Ұйғыр ауданы.

[2] Отбасылық аңыз бойынша Нысанбай Тоғызбұлақ орта мектебінің директоры болды, ол оны ХХ ғасырдың 20-шы жылдарына дейін басқарды.

[3] Алмабеков Т. Албан ата энциклопедиялық шежіре. // [1] — Алматы, 2003. — 1352 б. — ISBN 9965-00-838-8.

[4] Ол кездегі Қазақстан үшін бұл үйреншікті іс еді, себебі билік басындағылар жүргізген ұлттық саясат салдарынан қазақ зиялыларының едәуір бөлігі жойылып, кейбіреулері елден кетіп қалған еді.

[5] С.Н.Тәнекеевтің естеліктері бойынша ол күн сайын мектепке 20 шақырым жаяу барып келетін.

[6] «Партия алтыны» мақаласы. А.Арцишевский. 26.09.2005. Central Asia Monitor.

[7] Алматы облысындағы аймақ. Алматы облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің Мемлекеттік тізіміне енгізілді.

[8] 2018 жылдың желтоқсанында шыққан соңғы мақалалардың бірі – «Өмірдерек», Қытай Халық Республикасының батыры Бәйділдә Доскеновке арналған, мұнда «Доскен Батыр» деп Бәйділдәні атаған. Естелік мақалалар мен Б.Доскеновтың жазғандары. «Орхон», Алматы, 2018; 13-51 б.

[1]