Сарай-Бату

Сарай Бату
Мәртебесі	Алтын Орданың астанасы
Мемлекет	Алтын Орда
Қазіргі жері	Ресей, Астрахань облысы
Қалануы	1254
Қалаушы	Бату хан
Деректерде атала бастады	1254
Басқа��а атаулары	Ескі сарай, Сарай әл Махруса
Халық саны	75 000-ға жуық
Қиралу себебі	қаңырап бос қалды

Сарай-Бату (Ескі Сарай, Сарай әл Махруса — «Құдай қорғаған сарай») — ортағасырлық қала, Алтын Орда мемлекетінің алғашқы астанасы. Еділ өзенінің төменгі ағысына 1254 жылы Бату хан салдырған. Қаланың қираған орны қазіргі Астрахан облысы Селитренное ауданының маңында.

Қаланың негізін 1250 жылдардың басында Шыңғысид Бату салған. Дереккөздердегі алғашқы жазба 1254 жылдан басталады - францискандық Рубруктың «Шығыс елдеріне саяхат» («Бату Этилияда салған жаңа қала») кітабында көрсетілген. Алғашында бұл көшпелілер тұрағы болды, ��ейін ол қалаға айналды. Сарай-Бату Алтын Орданың басты саяси орталығы болды, бірақ ол бірден экономикалық орталыққа айналмаған. Алғашқы монеталар мұнда, қала құрылғаннан кейін 30 жыл өткен соң, шамамен 1282 жылы Туда Меңгу хан тұсында шығарылды.

Сарай-Бату Ахтуба өзенінің сол жағалауын бойлай 10-15 км-ге созылды. Оның ауданы, Ф. В Баллодтың пікірінше, шамамен 36 км² болды, бұл дерекке қаланы қоршап тұрған жылжымайтын мүліктер мен учаскелерді есепке алғанда ғана сенуге болады; Қазіргі археологиялық деректер бойынша қала блоктары шамамен 10 км² аумақты алып жатыр.

Сарай-Батуда 75 мыңға жуық адам тұрған. Мұнда халық көп ұлтты болды: моңғолдар, қыпшақтар, черкестер, орыстар, бұлғарлар, византиялықтар. Әрбір этникалық топ өз кварталына қоныстанды, онда оларға қажеттінің бәрі: мектеп, шіркеу, базар, зират болған. Қалада қолөнершілердің кварталдары болды, онда: құмырашылар, зергерлер, шыны үрлеушілер, сүйек оюшылар, құюшылар мен ұсталар жұмыс жасады. Әктас ерітіндісі бар күйдірілген кірпіштен сарайлар мен қоғамдық ғимараттар салынды, ал қарапайым тұрғындардың үйлері қыш кірпіш пен ағаштан тұрғызылды. Археологиялық экспедицияға қатысушы, тарихшы Вадим Леонидович Егоров Шыңғыс хан ұрпақтарының біріне тиесілі болған сарай қазбалары жайлы жазған:

«Ол жерде шамамен 30 бөлме бар. Жатуға болатын пештері бар („қаны“ деп аталады). Ішкі қабырғалары алтын жалатылған қыш тақталармен қапталып, парсы өлең шумақтарымен әрленген. Еден де алтыбұрышты қыш тақталармен жабылған»

1261 жылы Сарай-Бату жаңадан құрылған Орыс шіркеуінің Сарай епархиясының орталығына, ал 1315 жылы католиктік епископтың орталығына айналды.

Өзбек ханның (1313-1341 жж. билік құрған) тұсында Алтын Орданың астанасы Ахтуба өзенінің бойындағы Жаңа Сарайға (Сарай-Берке) (қазіргі Волгоград облысы, Ленин ауданы, Царев ауылының маңында) көшірілді.

Жошы ұлысының астанасы Генуя, Милан, Париж сияқты өз заманындағы ең әдемі және ең үлкен қала болды. Қалалар саудагерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз етті, қажетті инфрақұрылымды – базарларды, үй-жайларды, қоймаларды, кеден пункттерін қамтамасыз етті, сол арқылы тауар айналымын ұлғайтты, демек салық түсімдерінің ұлғаюына әкелді. Астаналар Сарай мен Жаңа Сарайдың халықаралық сауданың стратегиялық торабында орналасуы және сауда орталығы ретінде қызмет етуі кездейсоқ емес. Сауда жолдары бойында қалалар салынды. Олар да қолөнер орталығына айналды. Сарай-Беркенің «металлургия өнеркәсібі» қалаға да, ауылға да қажетті барлық металл бұйымдарын: күректер, балталар, аралар, орақтар, шегелер және әртүрлі жүзді қару-жарақтарды өндірді. Сарайда керамикалық құбырлардан жасалған су құбыры және ағаш құбырлардан жасалған кәріз жүйесі болды, көптеген субұрқақтар мен шығыс қалалық моншалар болды.

Елорданы Сарай-Беркеге көшіргеннен кейін Сарай-Бату қаласы әбден тозып, оның көптеген ғимараттары бұзылды. Ескі астананың ғимараттары тұрғызылған кірпіш және басқа материалдар басқа қалалардың, мысалы, Қажы-Тарханның құрылысында пайдаланылды.

Сарай-Бату қазіргі Астрахан облысы, Харабалинск ауданы, Селитренное ауылының ауданында орналасқан.

Селитренное қонысында көп жылғы қазба жұмыстары кезінде 14-15 ғасырларға жататын қыртыстар табылды. Ал 13 ғасырға қатысты қыртыстар жоқ. Сарай қаласы бастапқыда қазіргі Красный Яр ауылының (А.В. Пачкалов) ауданында орналасқан нұсқасы бар. Красный Яр орнында 13 ғасырдағы қалалық қабаттардың болуы болжанады, сонымен қатар елді мекеннің жанында Маячный Бугор қорымы бар, оның қорымдары екінші жартысы - 13 ғасырдың аяғына жатады. Елорда Селитренное ауданына тек 1330 жылдары ғана көшірілген болуы мүмкін (бұл кезде Жаңа Сарай туралы мәліметтердің пайда болуы осы көшірумен байланысты болуы мүмкін).

Бұл жерде 2012 жылы «Орда» фильміне арнап павильон тұрғызылған. Кейіннен ол Сарай Бату мұражайына айналды.

1922 жылы Ф.В. Боллод, 1931 жылы П.С. Рыков қазба жұмыстарын жүргізген, 1980 — 1890 жылдары Ресей ғылым академиясының археол. ин-тының экспедициясы зерттеген. Қалада соғыста қолға түскен түрлі саладағы шеберлердің қолынан шыққан салтанатты сарайлар, мешіттер және қолөнер шеберханалары болған. Жазба деректерде Сарай-Батуда шығыс пен батыстың көптеген елшіліктерінің болғаны айтылады (Плано Карпини, Гильом Рубрук, т.б). Египеттің атынан Сұлтан Бейбарыс жіберген елшілік бірнеше рет Сарай-Батуда болғаны туралы да мәліметтер бар. Сарай-Бату Өзбек хан таққа отырғанға дейін (1312 жылы ) Жошы ұлысының орт. болды. Кейбір деректер бойынша Бердібек ханның денесі де осы жерге жерленген. Кейіннен Алтын Орда хандарының өзара қырқыстары мен Әмір Темір жорығы салдарынан (1395 — 1396 жылдары) қала қатты бүлінген. Қала 1480 жылы толығымен күйреген. Қазба барысында табылған археологиялық материалдар Сарай-Батудың кезінде Еуропа мен Шығысты жалғастырған сауда жолының бойындағы маңызды орт-тардың бірі болғандығын аңғартады.^[1]