ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონები

IX საუკუნის დასაწყისში ტაო-კლარჯეთის ტერიტორიაზე დასაბამი მიეცა ბაგრატიონთა დინასტიას, ჩამოყალიბდა რა ტაოსა და კლარჯეთის საერისთავოები ქართლის სამხრეთ-დასავლეთით სომხეთის ბაგრატუნიანთა მთავრების შტოდან. მათ ბიზანტიის იმპერატორისგან მიიღეს კურაპალატის ტიტული და წამყვანი როლი შეასრულეს ერთიანი საქართველოს ჩამოყალიბებაში.

პირველ ბაგრატიონთა გენეალოგია[2]
აშოტ პატრიკიოსი, სომეხთა მთავარი (†761).                                                                                       ვასაკი                                                                                       ადნერსე ანუ ადარნასე, მეფე არჩილ II-ის ვასალი.                                                                                       აშოტ I დიდი, კურაპალატი.

• 780-786 ადარნასე ბაგრატიონი;
• 786-826/830 აშოტ I დიდი.

აშოტ I დიდი კურაპალატი

ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა დინასტიის მამამთავარი. იყო საქართველოს პირველი ბაგრატიონი ხელმწიფე, რომელიც აშოტ პირველი დიდის სახელითაა ცნობილი. იგი 786 წლიდან 813 წლამდე თბილისში იჯდა როგორც ერის მთავარი.

810 წელს აშოტმა თბილისიდან განდევნა არაბები, მაგრამ 813 წელს არაბებმა ისევ დაიპყრეს თბილისი და აშოტ კურაპალატი იძულებული გახდა სამხრეთ საქართველოში გადასულიყო. აქ ქალაქი არტანუჯი სატახტო ქალაქად გამოაცხადა და აქედან დაიწყო მისი მეფობა და თავგამოდებული ბრძოლა ქართული მიწების შემოერთებისა და განმტკიცებისათვის. 826 წელს სამხრეთ საქართველოსაც შემოესივნენ არაბები და მოღალატეების ხელშეწყობით აშოტ დიდი კურაპალატი არტანუჯის ტაძარში მოკლეს. მკვლელები, როგორც ჩანს, მოქიშპე ფეოდალური დაჯგუფების წარმომადგენლები იყვნენ. იგი წმიდანადაა შერაცხილი და მისი ხსენების დღეა ახალი სტლით 11 თებერვალი.^[4]

და მათ ჟამთა მფლობელი იყო ამათ ქვეყანათა ღმრთისმსახური ხელმწიფეჲ დიდი ბაგრატუნიანი — აშოტ კურაპალატი, კეთილად მორწმუნეჲ, რომლისა გამო დაემტკიცა ქართველთა ზედა მთავრობაჲ მისი და შვილთა მისთაჲ ვიდრე უკუნისამდე ჟამთა. და ხელმწიფისა მის წინაშე და შვილთა მისთა, დიდებულთა მათ ხელმწიფეთა, წინაშე შეუსწავლელ იყო წმიდაჲ გრიგოლ.^[5]

აშოტ კურაპალატს ჰყავდა სამი ვაჟი: ადარნასე, ბაგრატი და გვარამი და ერთი ქალი – ცოლი აფხაზთა მეფის თევდოსი I-ის (789–816) (მატ. ქართლ., გვ. 162.).

ესე ვითარცა ესმა დიდებულსა კურაპალატსა, შეწირნა ადგილნი კეთილნი და შატბერდისა ადგილი აგარაკად ხანძთისა. მაშინ სამთა მათ დიდებულთა ძეთა კურაპალატისათა — ადარნესე და ბაგრატ და გვარამ — შეწირეს თითოეულად, რაჲცა სახმარი მონასტერსა მისსა უხმდა, ყოველი უხვებით.^[6]

და მაშინ გაძლიერდა ჴელმწიფება აგარიანთა და იწყეს ძიება აშოტ კურაპალატისა. და ვერ უძლო წინააღდგომად მათდა აშოტ და ივლტოდა მათგან. და წარემართა, რათა წარვიდეს საბერძნეთად და თანა ჰყვეს მას დედა და ცოლი და ორნი ძენი ასაკითა ჩჳლნი, უხუცესი ადარნასე და შედეგი ბაგრატ. ხოლო უმრწემესი ძე გუარამ ჯერეთ არა ესუა. და ერი თჳსი მცირედ ჰყვა თანა, მკჳდრნი მისნი, დედაწულითურთ და შვილითურთ. მოიწივნეს მთასა ჯავახეთისასა, კიდესა დიდისა ტბისა ფარავნისასა დამაშურალნი სლვისაგან, და გარდაჰჴდეს განსუენებად კიდესა მის ტბისასა. ჭამეს რა პური, და მცირედ მიერულა. და მძინარეთა ეწივნეს დიდნი ლაშქარნი სარკინოზთანი. მაშინ შეეწია ღმერთი აშოტ კურაპალატსა, და კნინსა მას ლაშქარსა მისსა მოსცა ძლევა მათ ზედა, და მოსრნეს სიმრავლენი ურიცხუნი. წარმოვიდეს მუნით და მოიწივნეს ჴევსა შავშეთისასა.^[7]

აშოტ I-ის სიკვდილის შემდეგ სამეფო მის სამ ვაჟს: ადარნასეს, ბაგრატს და გუარამს შორის დაიყო.

ბაგრატი, რომელიც შუათანა ძე იყო, მამამისის აშოტის შემდეგ მიენიჭა კურაპალატის ბიზანტიური ტიტული.

მას ჟამსა ბაგრატ კურაპალატმან, ნებითა ღმრთისაჲთა და ნებითა ძმათა თვისთაჲთა და ბრძანებითა ბერძენთა მეფისაჲთა მოიღო კურაპალატობაჲ ნაცვალად აშოტ კურაპალატისა, მამისა თვისისა, რამეთუ მიეცა მას ფლობაჲ ხელმწიფებისაჲ ზეგარდამო. და ძმანი მისნი ყოველნი კეთილნი და დიდებულნი ხელმწიფენი — ადარნერსე უხუცესი, და გვარამ მრწემი — მშუვალესა მას ძმასა მორჩილ ექმნნეს საღმრთოჲსა ძმობისა სიყვარულითა, რამეთუ ერთზრახვა, ერთსულ და ერთნება იყვნეს იგინი.^[8]

ბაგრატ კურაპალატს ჰყავდა სამი ძე: დავითი, ადარნასე, მონაზნობაში არსენი (ადიშის სახარება) (†874, უშვილოდ) და აშოტ II (†885, უძეოდ), რომელთაგან კურაპალატის ბიზანტიური ტიტული მიენიჭა დავითს.

და რამეთუ ბაგრატ კურაპალატისა ძე, დავით კურაპალატი, ნეტარისა მამისა გრიგოლისვე აქმული იყო.^[9]

დავითს ჰყავდა ერთადერთი ძე ადარნასე, შემდგომში ქართველთა მეფე ადარნასე II.

ადარნასეს ჰყავდა ოთხი ვაჟი: დავითი, ბაგრატი, აშოტი და სუმბატი და ორი ქალი: ცოლი აფხაზთა მეფის კონსტანტინე III-ის (871–912) და ცოლი აბას სპარაპეტისა, სომეხთა მეფის აშოტ I ბაგრატუნიანის ძმისა (ყარსის წარწერა). აშოტი შემდგომში აშოტ კურაპალატი მოხსენიებულია გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში.

ხოლო იყო გარდაცვალებაჲ ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი რიცხუსა წელიწადთა ას და მეორესა წელსა. ქრონიკონსა ოთხმეოცდა ერთსა. არამედ გარდაცვალებითგან მისით დაიწერა ცხორებაჲ ესე მისი შემდგომად ოთხმეოც და ათისა წლისა, დასაბამითგან გარდასრულთა წელთა ექუს ათას ხუთას ორმეოც და მეათოთხმეტესა წელსა. იერუსალჱმს პატრიარქობასა აგათონისსა, მცხეთას კათალიკოზობასა მიქელისსა, ქართველთა ზედა მთავრობასა აშოტ კუროპალატისასა, ძისა ადარნასეს ქართველთა მეფისასა; აფხაზთა ზედა მეფობასა გიორგისსა; ძისა კონსტანტი მეფისასა; ერისთავთერისთაობასა სუმბატისსა, ძისა ადარნერსე მეფისასა, მაგისტრობასა ადარნასესსა, ძისა ბაგრატ მაგისტროსისასა, ერისთაობასა სუმბატისსა, ძისა დავით მამფალისასა. ქრისტემან დიდებაჲ უოხჭნოჲ მათ ყოველთა მიანიჭენ.^[10]

• 826/830/-876 : ბაგრატ I კურაპალატი. 826 წლიდან ტაო-კლარჯეთის მთავარი, კურაპალატი ~830 წლიდან^[11];
• 876-881 : დავით I კურაპალატი. ტაო-კლარჯეთის მთავარი, კურაპალატი 876 წლიდან;
• 881-923 : ადარნასე II, კურაპალატი; ქართველთა მეფე 899 წლიდან;
• 923-937 : დავით II, ქართველთა მეფე, მაგისტროსი;
• 937-954 : აშოტ IV კურაპალატი. კურაპალატი, ქართველთა ზედა მთავარი (მერჩული);
• 954-958 : სუმბატ I ერისთ. ერისთავი 951 (მერჩული); ანთიპატოს პატრიკი (იშხნის წარწერა), კურაპალატი 954 წლიდან;
• 958-994 : ბაგრატ III, ერისთავთერისთავი, ხოლო მეფეთა შორის ბაგრატ II, რეგვანი, ქართველთა მეფე;
• 994-1008 : გურგენ, მეფეთა მეფე 994 წლიდან, მაგისტროსი 1001;
• 1008-1014 : ბაგრატ V ერისთავი; იგივე ბაგრატ II – აფხაზთა მეფე 978 წელს, ქართლის კურაპალატი 1001 წელს. იგივე ბაგრატ III ქართველთა მეფე, 1008 წლიდან 1014 წლამდე. აფხაზთა და ქართლის სამეფოების გამაერთიანებელი, საქართველოს პირველი მეფე (1008–1014).

ადარნასე, რომელიც „ხელმწიფედ“ იხსენიება „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“, ჰყავდა სამი ძე: გურგენ I კურაპალატი, აშოტ II კეკელაჲ და სუმბატი.

და ადარნერსე ხელმწიფემან ძე თვისი გურგენ ნათლითა მისცა მას.^[9]

არამედ შემდგომად წელიწადთა არამრავალთა ადარნერსე ხელმწიფესა რაჲ ესხნეს ძენი, გურგენ კურაპალატი და სუმბატ, მტერისაგან ფრიად იტანჯებოდეს.^[12]

• გურგენს ენიჭება კურაპალატის ბიზანტიური ტიტული 881 წელს, ჰყავდა ორი ძე — ადარნასე და აშოტი.

არამედ შემდგომად გურგენ კურაპალატისა ძემან მისმან, აშოტ ერისთავთერისთავმან, ხანძთას ახალი ეკლესიაჲ დაიწყო წადიერად და ურიცხვი შესაწირავი გარდაჰმატა მას.^[9]

გ. მერჩული ადარნასეს შვილთა შორის იხსენიებს გურგენ კურაპალატს და სუმბატს, ხოლო აშოტ კეკელას, რომელიც გარდაიცვალა 867 წელს, არ იხსენიებს. მერჩულის სიტყვით, ამხდარა გრიგოლის წინასწარმეტყველება მოხსენებული ორი შვილის შესახებ და ისინი „მტრისაგან (ეშმაკისაგან) ფრიად იტანჯებოდეს“, მაგრამ განკურნებულან, როდესაც მამას გაუგზავნია იმჟამად უკვე გარდაცვალებული დედის საფლავზე და იქ ულოციათ (მერჩული, გვ. ნთ). თ. ლომოურის აზრით, აშოტ კეკელას მერჩული არ იხსენიებს იმიტომ, რომ მოთხრობილი ამბების დროს ის ცოცხალი აღარ ყოფილა. მაშასადამე, ამ ამბებს ადგილი ჰქონია 867 წლის შემდეგ და ამ დროს მათი მამა ადარნასე ჯერ კიდევ ცოცხალი ყოფილა (იხ. „არილი“. გვ. 51).^[13]

• 826/830-867 : უხუცესი ადარნასე I;
• 867-891 : გურგენ I, ერისთ. ერისთავი, კურაპალატი 881 წლიდან;
• 891-896 : ადარნასე II;
• 896-908 : დავით II, ერისთ. ერისთავი;
• 908-918 : აშოტ III კუხი, ერისთ. ერისთავი;
• 918-941 : გურგენ IV, დიდი, ერისთ. ერისთავი, მაგისტროსი.
• 941-945 : ბაგრატ II, ქართველთა მეფე (923–937), მაგისტროსი;
• 945-961 : ადარნასე III, მაგისტროსი 945; კურაპალატი 958;
• 961-966 : ბაგრატ IV, ერისთავთერისთავი;
• 966-1001 : დავით III, დიდი, ერისთ. ერისთავი, მაგისტროსი, კურაპალატი 978 წლიდან, ტაოს მეფე;
• 1001 წლიდან ანექსირებული ბიზანტიის იმპერიის მიერ (იბერიის თემი).

• 867-889 : სუმბატ I მამფალი, არტანუჯელი, დიდი, ანთიპატოს-პატრიკი, ადარნასე I-ის ძე;
• 889-900 : ბაგრატ I მამფალი, მაგისტროსი, არტანუჯელი;
• 889-943 : დავით I მამფალი, დიდი;
• 900-923 : გურგენ III, ერისთავი;
• 923-932 : აშოტ IV, კისკასი, პატრიკი;
• 943-988 : სუმბატ III, არტანუჯელი, ერისთავთერისთავი;
• 988-993 : დავით IV;
• 993-1011 : სუმბატ IV, კლარჯი, არტანუჯელი;
• 1011-1011 : ბაგრატ IV;
• 1011-1012 : გურგენ VI, კლარჯი;
• 1011-1014 : ბაგრატ III (საქართველოს მეფე).

აშოტის ვაჟებს შორის უმრწემესს, გვარამ მამფალს ერგო სამცხე-ჯავახეთის მხარე. მისი ცოლი იყო დაჲ სომეხთა მეფის სუმბატ I დიდისა, რომლისგან ეყოლა ორი ვაჟი: მემკვიდრე ნასრა (†888, უშვილოდ) და აშოტ III (†869, უძეოდ) და ერთი ქალი – ცოლი ჯერ აფხაზთა მეფის ადარნასესი, შემდეგ აფხაზთა მეფის ბაგრატ I-ს (861–873). †882 წელს მონაზნობაში; დამარხულია ოპიზის მონასტერში. მისი შტო ნასრას სიკვდილის შემდეგ შეწყდა.

• 830-881 : გუარამ მამფალი;
• 881-888 : ნასრა.

ხ • გ • რ ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა გენეალოგია სუმბატ დავითის ძის ქრონიკის მიხედვით[ა][ბ]

აშოტ I დიდი, კურაპალატი (†826 წლის, 26 იანვარს. დამარხულია არტანუჯის ეკლესიაში.) უხუცესი ადარნასე I ცოლი ბაგრატ შაროელი ხელმწიფის ქალი ბევრელი (მერჩული) ბაგრატ I კურაპალატი ცოლი სომეხთა მეფისა სუმბატ აღმსარებლის ქალი (†876) უმრწემესი გვარამ მამფალი ცოლი დაჲ სომეხთა მეფის სუმბატ I დიდისა (†882 წელს მონაზნობაში; დამარხულია ოპიზის მონასტერში). ქალი ცოლი აფხაზთა მეფის თევდოსი I-ის (789–816) მატ. ქართლ., გვ. 162. გურგენ I ერისთ. ერისთავი კურაპალატი 881 წლიდან (†891) აშოტ II კეკელაჲ (†867) სუმბატ I მამფალი, არტანუჯელი, დიდი (კონსტ.), ანთიპატოს-პატრიკი (†889) დავით I, კურაპალატი 876 წლიდან ცოლი კლარჯელი სუმბატ I-ს, მამფლის ცოლის ბიძაშვილი (კონსტ.) (†881) ადარნასე I, მონაზნობაში არსენი (ადიშის სახარება) (†874, უშვილოდ). აშოტ II (†885, უძეოდ). ნასრ, ნასრა, ნასრე (†888, უშვილოდ). აშოტ III (†869, უძეოდ) ქალი ცოლი ჯერ აფხაზთა მეფის ადარნასესი, შემდეგ აფხაზთა მეფის ბაგრატ I-ს (861–873) ადარნასე II (†896) აშოტ III კუხი ერისთ. ერისთავი მაშენებელი ტბეთის ტაძრისა (†918, უშვილოდ). გურგენ II სუმბატ II არტანუჯელი, ანთიპატრიკი დავით I მამფალი, დიდი (კონსტ.) (†943 წ. 20 თებერვალს მონაზნობაში). ბაგრატ I მამფალი, მაგისტროსი (კონსტ.), არტანუჯელი (†909 წ. 20 აპრილს, აღვსების დღეს). ადარნასე II, კურაპალატი; ქართველთა მეფე 899 წლიდან; ბანას ეკლესიის მაშენებელი; ცოლი დავით I, მამფლის არტანუჯელის ქალი (კონსტ.) (†923) დავით II ერისთ. ერისთავი (†908, უშვილოდ) გურგენ IV, დიდი ერისთ. ერისთავი, მაგისტროსი (კონსტ.) ცოლი ქალი აშოტ IV კისკასისა (კონსტ.) (†941, თებერვლის 14, უძეოდ). დინარ დედოფალი ჰერეთის პატრიკის ადარნასეს ცოლი. სუმბატ III, არტანუჯელი ერისთ. ერისთავი ირთავს თავის ბიძის, ბაგრატ I-ის ქალს (კონსტ.) (†988) ქალი ცოლი ადარნასე II ქართველთა მეფისა (კონსტ.) ადარნასე III, კლარჯი, მონაზნობაში ბასილი (†945) გურგენ III, ერისთავი (†923) აშოტ IV კისკასი პატრიკი (კონსტ.); ირთავს აფხაზთა მეფის გიორგი II-ის ქალს (†939 ივნისში, უძეოდ). დავით III ერისთავი (†922) ქალი ცოლი თავის ბიძაშვილის სუმბატ III-ის. დავით II ქართველთა მეფე (923–937), მაგისტროსი (კონსტ.) (†937, უძეოდ). ბაგრატ II (ერისთავთა შორის) ბაგრატ I, ქართველთა მეფე (937 წლიდან, იშხნის წარწერა), მაგისტროსი (†945 მარტში) აშოტ IV კურაპალატი ქართველთა ზედა მთავარი (მერჩული) (†954) სუმბატ I ერისთ. ერისთავი 951 (მერჩული); ანთიპატოს პატრიკი (იშხნის წარწერა) კურაპალატი 954 წლიდან; დოლისყანის ეკლესიის მაშენებელი (†958) ქალი ცოლი აფხაზთა მეფის კონსტანტინე III-ის (871–912) ქალი ცოლი აბას სპარაპეტისა, სომეხთა მეფის აშოტ I ბაგრატუნიანის ძმისა (ყარსის წარწერა) ქალი ცოლი აფხაზთა მეფის კონსტანტინე III-ის ძის ბაგრატ II-ის იშხანიკ, ჰერეთის მთავარი ბაგრატ II, არტანუჯელი, ირთავს მეფის ბაგრატ II რეგვენის ქალს (†988, მამის გარდაცვალების 40 დღის უკან). დავით IV (†992–994 წლებს შორის) გურგენ V (†968) ქალი ცოლი გურგენ IV დიდისა, მაგისტროსისა (კონსტ.) ბაგრატ III ადარნასე III მაგისტროსი 945; კურაპალატი 958; (†961, ძალდატანებით ფიჩოსანქმნილი შვილთა მიერ) ბაგრატ III ერისთავთერისთავი, ხოლო მეფეთა შორის ბაგრატ II რეგვენი ქართველთა მეფე (†994) (ბაგრატ III ერისთავთერისთავი) აშოტ V (†954, უძეოდ). ადარნასე IV კურაპალატი (†983) სუმბატ IV კლარჯი, არტანუჯელი (†1011, თმოგვის ციხეში) გურგენ VI, კლარჯი (†1012, თმოგვის ციხეში) ბაგრატ IV ერისთავთერისთავი, ოშკის ეკლესიის ერთ-ერთი მაშენებელთაგანი (†966) დავით III, დიდი ერისთ. ერისთავი, მაგისტროსი, კურაპალატი 978 წლიდან. ტაოს მეფე. ოშკის, ხახულის, პარხლის ეკლესიათა მაშენებელი და განმაახლებელი ოთხთა ეკლესიისა (†1001) სუმბატ II (†992, უშვილოდ). გურგენ მეფეთა მეფე 994 წლიდან, მაგისტროსი 1001 წ. იშხნის პატარა ეკლესიის მაშენებელი. ცოლი გურანდუხტ, აფხაზთა მეფის გიორგი II-ის ასული (†1008) ქალი ცოლი ბაგრატ II არტანუჯელისა. დავით IV მცირე ბაგრატ IV კონსტანტინეპოლს წავიდა. დემეტრე კონსტანტინეპოლს წავიდა. ბაგრატ V ერისთავი; იგივე ბაგრატ II აფხაზთა მეფე 978 წელს, ქართლის კურაპალატი. იგივე ბაგრატ III ქართველთა მეფე 1008 წლიდან 1014 წლამდე. აფხაზთა და ქართლის სამეფოების გამაერთიანებელი, საქართველოს პირველი მეფე (1008–1014); ქუთაისის, ბედიის და ნიკორწმინდის ტაძრების მაშენებელი. (†1014, 7 მაისს; დამარხულია ბედიაში). სუმბატ III მოსაზრებით ქრონიკის ავტორი

• Cyrille Toumanoff, Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au xixe siècle : Tables généalogiques et chronologiques, Rome, 1990.
• Nodar Assatiani et Alexandre Bendianachvili, Histoire de la Géorgie, Paris, l'Harmattan, 1997, 335 p. ISBN 2-7384-6186-7