იაპონური ენა

იაპონური ენა (იაპონ. 日本語, にほんご [ნიჰონგო]) — იაპონიის სახელმწიფო ენა. იაპონურ ენაზე ლაპარაკობს, სავარაუდოდ, 127 მილიონ კაცზე მეტი და მოლაპარაკეთა რიცხვის მიხედვით ამ ენის ხვედრითი წილი მსოფლიო მოსახლეობის 2,4 % შეადგენს, რის გამოც იაპონური მსოფლიოს ყველაზე გავრცელებულ ენათა ჩამონათვალში მე-9 ადგილს იკავებს.

იაპონიის საზღვრებს გარეთ იაპონურად მეტყველებს ამერიკის შეერთებული შტატებში დაახლ. 200.000 კაცი ჩრდილოეთ ამერიკის მატერიკზე, ხოლო წყნარ ოკეანეში მდებარე ჰავაის კუნძულებზე კი - დაახლ. 220.000 კაცი. დიდია იაპონურენოვან მოსახლეთა რაოდენობა ასევე სამხრეთ ამერიკაში და განსაკუთრებით - ბრაზილიაში, სადაც დაახლ. 380.000 კაცი ითვლება იაპონურად მოსაუბრედ. იაპონიის გარეთ იაპონურად მოლაპარაკეთა დიდრიცხოვნება გამოიწვია XIX საუკუნის მიწურულსა და XX საუკუნის შუა ხანებში ემიგრაციის სამმა ტალღამ.

სხვადასხვა შეფასებით იაპონურ ენაზე არსებული ვებგვერდები შეადგენს მსოფლიო ვებსივრცის დაახლ. 4,9 % და ამ მხრივ მეოთხე ადგილი უკავია ინგლისურის, გერმანულისა და ფრანგულის შემდეგ.

იაპონურს არ აქვს რიცხვი და სქესი, არსებითი სახელი არ იბრუნვის. ძირითადი ლექსიკური მარაგი ორმარცვლოვანია. არსებობს იაპონურის მრავალი რეგიონული და სოციალური დიალექტი. იაპონურ ენას სტანდარტიზაციის პროცესში საფუძვლად ტოკიოს ქალაქური მეტყველება დაედო.

საკითხი იაპონური ენის წარმოშობისა და კლასიფიკაციის შესახებ ენის მკვლევართა შორის დღემდე არ არის ბოლომდე გარკვეული. ნათელია მხოლოდ ერთი, იაპონური ენა ენათესავება რიუკიუს კუნძულებზე არსებულ ენებს, რომელთაც ასევე რიუკიუს ენები ჰქვია. ამ ენებს ზოგი ენათმეცნიერი იაპონური ენის დიალექტებადაც განიხილავს.

პირველი პრობლემა არის ის, რომ უძველესი იაპონური და დღემდე ჩვენამდე მოღწეული წერილობითი ძეგლი (კოჯიკი) ახ. წ. VIII საუკუნით თარიღდება, ანუ დაახლ. ამდროინდელია ასევე უძველესი ალთაური წერილობითი ძეგლები ორხონ–რუნული და ყიტანის დამწერლობები. იაპონური ენის ისტორიის შესახებ არსებული ყველა მეცნიერული მონაცემი, რომელიც უფრო ადრინდელ პერიოდს შეეხება, წარმოადგენს ლინგვისტურ რეკონსტრუქციებს, ანდა არქეოლოგიურ და გენეტიკურ გამოკვლევებს ეყრდნობა.

მეორე პრობლემა ისაა, რომ იაპონური მგავსებებს ავლენს კორეულ და ალთაურ ენებთან (ერთადერთი გამონაკლისი ამ მხრივ არის ჩრდილოტუნგუსური ენები, რომლებიც სინტაქსურად სულ სხვაგვარად მოწესრიგდებიან) ფონეტიკაში, მორფოლოგიასა და სინტაქსში. ამასთანავე, ძველი იაპონური ენა მორფოლოგიასა და სინტაქსში ბევრ საერთოობასთან (მათ შორის ძველთურქულთანაც, როგორც ალთაურ ენათაგან ყველაზე დასავლეთით მდებარე და ამავდროულად ყველაზე ადრინდელი დამწერლობის მქონე ენა) ერთად „უცნაურობებსაც“ ავლენს. ყოველივეს მიუხედავად, ალტაიცისტების დიდი ნაწილი კორეულ და იაპონურ ენებს საერთო პროტოენის (მაკრო–ალთაური) ადრინდელ ფრაგმენტებად მიიჩნევს, ხოლო თურქული, მონღოლური და ტუნგუსური ენები ალთაურის უფრო გვიანდელ ნამსხვრევებად განიხილება. ყოველი ამ ენისათვის საერთო დამახასიათებელი თვისება არის აგლუტინაცია.

გენეტიკურად იაპონელები არიან ორი სხვადასხვა ტომის შთამომავალნი, რომელნიც სხვადასხვა დროს კორეის ნახევარკუნძულის გამოვლით იაპონიაში გადმოსახლებულან; ჯომონის მოსახლეობას გადმოსახლება უნდა დაეწყო ჯომონის ხანიდან (ახ. წ. დაახლ. X საუკუნიდან), ხოლო იაიოის მოსახლეობას კი ეს პროცესი იაიოის ხანიდან (ახ. წ. დაახლ. IX საუკუნდან) უნდა დაეწყო. ყოველივეს გათვალისწინებით ფრიად სავარაუდოა, რომ ჟამთა სვლაში ორივე ჯგუფი გენეტიკურად და ენობრივად ერთმანეთს შერწყმოდა.

ჯომონის მოსახლეობის ენის შესახებ არ არსებობს სარწმუნო მონაცემები, რადგან არც ლიტერატურულ წყაროებს და მით უმეტეს, არც ამ ენაზე მოსაუბრეთ ჩვენამდე არ მოუღწევიათ, რის გამოც ვერც იმის დადგენაა შესაძლებელი, თუ ჯომონთა ენის რა ელემენტები შემორჩა თანამედროვე იაპონურს, რიუკიუს ენებსა და აინუს ენას. მკვლევართა მიერ შემოთავაზებული თეორიების მიხედვით, არსებობს კავშირი ამ ენასა და აინუს ენას, ისევე როგორც ავსტრონეზულ ენებს შორის.

გაცილებით უფრო მეტია ცნობილი იაიოის ენის შესახებ; ენათმეცნიერმა რილიმ (Riley) თავის ერთ-ერთ გამოკვლევაში 2003 წელს პროტო-იაპონურისა და ისტორიული კორეის სახელმწიფოს ენის — გოგურიეოს ლინგვისტური რეკონსტრუქცია მოახდინა და შეეცადა, მათი ნათესაობა დაედგინა. ამ ჰიპოთეზის თანახმად, იაპონური ქვეყნების პოლიტიკურად მოკავშირე კორეული სახელმწიფოების გაიასა და ბაეკლეს ენები კიდევ უფრო მეტ ურთიერთნათესაობას ამჟღავნებენ. მიუხედავად ამისა, რილის ეს მოსაზრება ჰიპოთეზად რჩება საკმარისი არგუმენტების უქონლობის გამო.

იაპონური და კორეული ენები ერთმანეთს არაუადრეს ახ. წ. VII საუკუნისა უნდა დაშორებოდნენ, როცა კორეულმა სახელმწიფო სილამ ნახევარკონტინეტზე არსებული სხვა სამეფოები დაიმორჩილა, რის შედეგადაც სილას ენამ მოიდგა ფეხი და გაბატონდა, ხოლო სწორედ ამ დროს აზუკას ხანაში იაპონიის ტერიტორიაზე სრულიად განსხვავებული კულტურა იწყებს განვითარებას.

დღესდღეობით იაპონიასა და ორივე კორეაში საკითხი ენათა ნათესაობის შესახებ არა მარტო ლინგვისტური, არამედ პოლიტიკური დისკუსიის ხასიათსაც იძენს, რის გამოისობითაც ხსენებულ თემასთან დაკავშირებული იაპონური და კორეული წყაროები არცთუ იშვიათად სუბიექტურად არის შეფერილი.

თავის მხრივ აინუს ენა, რომელიც კუნძულ ჰოკაიდოს უძველეს მცხოვრებთა ენაა, არც იაპონურ და არც რომელიმე სხვა ცნობილ ენას არ ენათესავება, რის გამოც მას რეგიონის სხვა იზოლირებულ ენებთან ერთად პალეოციმბირულ ენებს მიათვლიან.

ზოგიერთი ჰიპოთეზით იაპონური ენის კლასიფიცირება სხვა ენათა ოჯახებში უნდა მოხდეს. მაგ. ერთი ჰიპოთეზის თანახმად თანამედროვე იაპონურ ენას ავსტრონეზული ენების მსგავსი ფონეტიკა აქვს, მაშინ როცა მეორე ჰიპოთეზა იაპონური ენის სინტაქსურ მსგავსებებს წარმოაჩენს დრავიდულ ენებთან. იაპონური ენის ნათესაობის შესახებ არსებული ჰიპოთეზებიდან არც ერთი არაა საბოლოო და საყოველთაოდ მიღებული.

იაპონური ენის ისტორია (შესაბამის წყაროებზე დაყრდნობით) განვითარების 5 ენობრივ საფეხურად შეიძლება დაიყოს:

• ძველი იაპონური ენა (上古日本語, [jōko nihongo]) არა უადრეს ნარას ხანიდან მოყოლებული.
• კლასიკური იაპონური ენა (中古日本語, [chūko nihongo]) ჰეიანის ხანა.
• საშუალო იაპონური ენა (中世日本語, [chūsei nihongo]) მოიცავს კამაკურას, მურომაჩისა და აზუჩი მომოიამას ხანებს.
• ახალი იაპონური ენა (近世日本語, [kinsei nihongo]) ედოს ხანა.
• თანამედროვე იაპონური (現代標準語, [gendai hyōjungo]) მეიჯის ხანდან მოყოლებული.

თავისი თვითმყოფადობა მნიშვნელოვანწილად დღემდე შემოინახა იაპონურმა ენამ. კერძოდ; იაპონური ენის გრამატიკა კი ჰგავს ალთაურს (აგლუტინაცია, სიტყვათწყობა), მაგრამ წარმოთქმა ტიპურად ასტრონეზულია (თანხმოვანთა გაორმაგების ნაკლებობა, მხოლოდ მღიერი თანხმოვანი „-n“ სიტყვის ბოლოში). ალთაური წარმოთქმის ისეთი ელემენტი, როგორიცაა ხმოვანთა ჰარმონია დროთა განმავლობაში ხმარებიდან გამოსულა . იაპონური და კორეული ენების შედარებისას მრავალრიცხოვან სტრუქტურულ მსგავსებათა შორის მნიშვნელოვანი განსხვავებაც წარმოჩინდება ლექსიკაში; ორივე ენას ლამის ერთნაირი გრამატიკული სტრუქტურა აქვს, საკმაო მსგავსებებია პარტიკლის გამოყენებაში და ა. შ., მაგრამ არ არსებობს არანაირი საერთოობა ლექსიკაში, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ზოგიერთ სპეციალურ ცნება–ტერმინს სოფლის მეურნეობის დარგიდან ანდა ჩინურიდან შემოსულ ნასესხობებს.

იაპონური სადამწერლობო სისტემა გამოიყენებს ჩინურ სადამწერლობო ნიშნებს, რომელსაც იაპონიაში ჰქვია კანჯი. გარდა ამისა, კიდევ ორი ე.წ. ანბანია გამოყენებაში ჰირაგანა და კატაკანა. იაპონური ენის შემსწავლელს ამის გამო ფაქტობრივად სამი ანბანის დაუფლება უწევს კანჯის, ჰირაგანასა და კატაკანასი. ნებისმიერი იაპონური (საგაზეთო ან ლიტერატურული) ტექსტი შეიცავს დამწერლობების სამივე სახეობას, რადგან ყოველივე მათგანს თავისი სემანტიკურ-გრაფიკული ფუნქცია აქვს ტექსტში. ასე მაგ.; კანჯის მეშვეობით ძირითადად ჩინურ–იაპონური სიტყვის ფუძე–ძირები(საკუთარი სახელები, გვარ–სახელები და სხვ.) გამოიხატება, ხოლო კატაკანა და ჰირაგანა , როგორც კუთხოვანი და მრგვლოვანი ნაირ–სახეობების იაპონური დამწერლობისა სუფიქსების და უცხოენოვანი სიტყვების (მათ შორის შედარებით ახალი ნასესხობების) გადმოსაცემად. ამ მარცვლოვანი ანბანით ბევრი ჩინური სიტყვა ისესხეს გადმოიღეს იაპონურში, მაგრამ ჩინური და იაპონური ენების ფონეტიკა და მორფოლოგია ძირ–ფესვიანად განსხვავდება ერთმანეთისაგან; ჩინურისაგან გასხვავებით იაპონური ენა არ იცნობს ტონს და გაცილებით ნაკლები თანხმოვანი აქვს. იაპონური მარცვლების რაოდენობას (150) თუ შევადარებთ ჩინურისას, სადაც მათი რაოდენობა (ტონების გათვალისწინებით) 1 600 არის, დავინახავთ, რომ იაპონური ენა თავისი მარცვალთა მარაგით საკმაოდ მოკრძალებულად გამოიყურება. გრამატიკაში იაპონური ენა, იზოლირებადი ჩინური ენის საპირისპიროდ აგლუტინირებადი ენაა, გააჩნია მთელი რიგი სუფიქსებისა ე.წ. პარტიკლი და დანიშნულებითი სახელი, რომელთაც დაახლოებით ის ფუნქცია აკისრიათ, როგორიც ფლექსიას, წინდებულსა და შორისდებულს ევროპის ბევრ ენაში.

თანამედროვე იაპონურ ენაში ერთმანეთისაგან გამიჯნავენ „ძველ იაპონურსა“ და ჩინურ ელემენტებს. წერით ნიშნებს შორის განასხვავებენ ონ–იომისა (音読み [On-yomi]) და კუნ–იომის (訓読み [Kun-yomi]). ონ–იომი წარმოადგენს წაკითხვის ჩინურ-იაპონურ ვარიანტს, ჩინური წაკითხვის გადატანას (მხედველობაშია პროცესი, რომელიც მიმდინარეობდა უპირატესად ორი (სუნისა და ტანის ხანაში) იაპონური ენის ბგერათა მარაგის მეშვეობით, ხოლო კუნ-იომის მეშვეობით კი „ძველი იაპონური“ სიტყვა წერილობით ნიშანთანაა სემანტიკურად დაკავშირებული. ზოგიერთი ბგერითი ფიგურა (შე)იხამებს ორივე სფეროს. ჩინურიდან მომდინარე იაპონური ზმნები და ზედსართავები, რომელნიც ჩინური სიტყვების დარად ფლექსიას არ მორჩილებენ, სულ სხვანაირად ფუნქციონირებენ (მათ შორის გრამატიკული თვალსაზრისით), ვიდრე მათი ძველი იაპონური ოპოზიციები.

ფრაზები და სიტყვები

• გამარჯობა - Konnichiwa (こんにちは)！
• კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება - Irasshaimase (いらっしゃいませ); Yōkoso (ようこそ)
• გმადლობთ - Arigatō (ありがとう); Dōmo arigatō (どうも　ありがとう); Dōmo arigatō gozaimasu (どうも　ありがとう　ございます)
• კი / არა - Hai (はい) / iie (いいえ); un (うん) / uun (ううん) (მარტივი ფორმა)
• გეთაყვა - Onegai shimasu (おねがいします ან お願いします); Dōzo (どうぞ)
• ნახვამდის - Sayōnara (さようなら)
• ღამე მშვიდ��ბისა - Oyasuminasai (おやすみなさい ან お休みなさい)

რიცხვები

• 1 - hi/ichi, 2 - hu/ni, 3 - mi/san, 4 - yo/shi, 5 - i/go, 6 - mu/roku, 7 - na(na)/shichi, 8 - ya/hachi, 9 - kokono/kyuu, 10 - too/juu:

ჩინური წარმოშობის რიცხვითი სახელები

ერთიდან ათამდე

一 იჩი (いち) - 1 / 二 ნი (に) - 2 / 三 სან (さん) - 3 / 四 ში (ან იონ) (し ან よん) - 4 / 五 გო (ご) - 5 / 六 როკუ (ろく) - 6 / 七 შიჩი (なな ან しち) - 7 / 八 ჰაჩი (はち) - 8 / 九 კიუუ (きゅう ან く) - 9 / 十 ჯიუუ (じゅう ან とお) - 10 /:

არსებობს მათი იაპონური შესატყვისები. ანუ ეს იმას ნიშნავს რომ, იაპონიაში რიცხვებს ორი სახელი აქვთ

一 ჰიტოცუ - 1 / 二 ჰუტაცუ - 2 / 三 მიცცუ - 3 / 四 იოცცუ - 4 / 五 იცუცუ - 5 / 六 მუცცუ - 6 / 七 ნანაცუ - 7 / 八 იაცცუ - 8 / 九 კოკონოცუ - 9 / 十 ტოო - 10 /:

• იაპონოლოგია
• გამოცდა იაპონურ ენაში უცხოელთათვის
• აზიისა და აფრიკის ინსტიტუტი

• იაპონური ენა
• იაპონურ-ინგლისური მთარგმნელი (AnimeCentral.Ge © 2010)^{[მკვდარი ბმული]}

• Lewin, Bruno; Müller-Yokota, Wolfram; Fujiwara, Michio: Einführung in die japanische Sprache. Wiesbaden: Harrassowitz, 1990. ISBN 3-447-03042-9
• Kerde, Ortrud; Otto, Silke-Susann; Saaler, Sven: Einführung in die Hilfsmittel der Japanologie, Marburg: Förderverein Marburger Japan-Reihe [...], 1995.