Curitiba

Curitiba
Kelk imaji pri Curitiba
Standardo	Blazono
Lando:	Brazilia
Stato:	Paraná
Informo:
Latitudo:	25°25'47"S
Longitudo:	49°16'19"W
Altitudo:	934 m
Surfaco:	435 km²
Habitanti:	1 773 733 (2022)
Disto de Brasília:	1.386 km
Urbestro:	Rafael Greca
Mapo:
Oficala retosituo:
www.curitiba.pr.gov.br

Curitiba [pronuncez 'Kuritiba'] esas chef-urbo di Braziliana stato Paraná. Segun la demografiala kontado di 2022, ol havis 1 773 733 habitanti^[1]. Lua tota surfaco esas 435 km². Ol esas la maxim populoza urbo di suda regiono di Brazilia e la 8ma maxim populoza di Brazilia. Lua metropolala regiono (kun 28 altra urbi) havis 3 559 366 habitanti segun la sama kontado^[2].

L'urbo jacas a 934 metri di altitudo e distas 400 km sud-weste de Sao Paulo, cirkume 105 km norde de la portuo di Paranaguá che Atlantiko, e 1.386 km sude de Brasilia, la chef-urbo di Brazilia. Curitiba esas importanta komercala, kulturala ed ekonomiala centro di Latin-Amerika. Lua Indexo pri homala developeso (0.856) esas un ek la maxim granda de Brazilia.

La kampusi di du importanta universitati publika jacas en Curitiba: la Federala Universitato di Paraná (UFPR), e la Federala Universitato Teknologiala di Paraná (UTFPR). Curitiba ank esas la chef-urbo di stato Braziliana kun la min granda procento di individui iliterata.

L'origino di lua nomo forsan esis de du vorti di la linguo Tupi, parolata dal indijeni ante la deskovro di Brazilia: kurí tyba (multa semini di pino), od anke de kurit (arboro di pino) ed ybá (granda quanto).

L'unesma habitanti di la regiono esis aborijeni Tingui, de raso Tupi-Guarani. L'unesma blanki e mestici qui arivis en la nuna Curitiba venis de Sao Paulo o de Paranaguá, probanta explotar oro en la regiono. Li militis kontre aborijeni Kaingang e Guarani qui habitis la regiono. En 1654 fondesis vilajeto Nossa Senhora da Luz e Bom Jesus dos Pinhais, en loko ube individui qui edukis e transportis bovi veninta de la sudo di Brazilia renkontris exploteri di oro veninta de la litoro.

La vilajo Nossa Senhora da Luz e Bom Jesus dos Pinhais divenis urbo ye la 29ma di marto 1693, kande kreesis lua komonala konsilistaro. Tamen, pro ke poka oro trovesis en la regiono, ministi rapide diplasis su a Minas Gerais. Nur personi qui transportis e vendis bovi e muli (nomizita en Portugalana tropeiros, t.e. personi qui duktas bestio-trupi) duris uzar Curitiba por repozar, dum la longa voyaji de la sudo di Brazilia vers Sorocaba e Minas Gerais.

L'ekonomiala ciklo di tropeiros duris dum plu kam du yarcenti. L'anciena choseo qua ligis la sudo di Brazilia a Minas Gerais oficale apertesis en 1730, sen trairar Curitiba. Pro to, l'urbo divenis izolita, ed en 1780 ol havis nur 2 949 habitanti.

Pos 1850, eventis granda arivo di Europani ekmigranti al urbo, nome Poloni, Italiani, Germani qui habitis Rusia (pos 1833) ed Ukrainani. En 1853, lora provinco Paraná separesis de la provinco Sao Paulo, e Curitiba divenis la chef-urbo di la nova provinco. De la duimo til la fino dil 19ma yarcento komencis exploto di mateo en regioni doplanda di lora provinco Paraná. To stimulis la konstrukto di la ferovoyo Curitiba-Paranaguá. Ol projetesis da du Brazilian injeniori, Antonio ed André Rebouças, e konstruktesis dum kin yari, de 1880 til 1885. La proprietinti de la mueleyi ube la folii di mateo trituresis (nomizita "baroni dil mateo") pluricheskis, e konstruktis domegi che quarteri Batel ed Alto da Glória en Curitiba.

En 1876, existis en Curitiba 20 koloniala nuklei di enmigranti qui praktikis agrokultivo, komerco ed altra aferi, nome Italiani e Poloni. Pos ke Brazilia divenis republiko, Curitiba duris esar chef-urbo di lora stato Paraná.

La sequanta ekonomiala ciklo di Paraná esis la ciklo dil kafeo. Granda plantacerii instalesis norde del stato, de la fino dil 19ma yarcento til la yari 1920a. Dum ta epoko Japoniana enmigranti komencis arivar por laborar en plantacerii di kafeo. Anke konstruktesis ferovoyi qui ligis Curitiba a Sao Paulo ed a la sudo di Brazilia. Tamen, la plantacerii di kafeo subisis l'efekti ambe del ekonomiala krizo di 1929 e de klimatala domaji, pro frosto. Pos la granda frosto di 1975 la plantacerii di kafeo komplete desaparis del stato, e farmisti remplasis li per la soyo.

Dum la 20ma yarcento, nome pos la yardeko di 1950, la habitantaro di Curitiba kreskis rapide, e l'urbo divenis granda regionala centro por komerco e servadi. Ol divenis un ek la maxim richa urbi de Sud-Amerika, e pioniris la sercho di solvi por multa urbala problemi,^[3] nome pri publika transporto ed ambiento*. Dum la yari 1940a e 1950ma, Franca arkitekto Alfred Hubert Agache kreis l'unesma urbala projeto por la urbo, qua mustis havar bulvardi, multa agreabla loki en lua centro, ed anke industriala quartero. La plano sequesis partale, pro esir multe chera por kompletigar. Dum la yari 1970a, l'urbo subisis importanta modifikuri en lua sistemo pri transporto publika, kun la kreado di voyi exkluziva por autobusi qui posibligis ligar rapide distanta quarteri a lua centro.

Curitiba vidita de la telefonilo-turmo di la kompanio Telepar.

La mezavalora altitudo di Curitiba esas 934,6 metri adsur la maro, e lua maxim alta punto jacas 1.021 metri adsur la maro. L'urbo esas preske plana kun poka kolini. La montaro Serra do Mar separas l'urbo de la litoro.

Lua riveri apartenas a la baseno dil rivero Iguazu, qua apartenas a la baseno dil fluvio Paraná. Pro l'abundanta pluvo-quanto e pro la plana tereni ofte eventas inundadi en multa regioni del urbo. La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 1575 mm, e januaro esas la maxim pluvoza monato, kun 218,3 mm. Pluvas dum tota yaro, e ne existas sika sezono. Frosto esas frequa dum la vintri, ed en rara okazioni povas nivar en l'urbo.

La klimato di Curitiba esas moderema (Cfb segun la klimatala klasifikuro da Köppen) kun temperaturi dum vintro infre 18°C, qua povas falar til 0°C dum la maxim kolda dii. Segun la Nacinal Instituto pri Meteorologio (INMET) de Brazilia, la minima temperaturo enrejistrata en Curitiba esis -5,4°C, en 1972, dum ke la maxima esis 35,2°C ye la 17ma di novembro 1985.

Curitiba ne havas linei di metroo*, malgre existas idei pri konstruktar linei de la yari 1970a. La bazo di lua publika transporto esas la sistemo di granda autobusi nomizita VLP (pronuncez "ve-ele-pe", abreviuro en la Portugalana por veículo leve sobre pneus - "vehilo lejera qui uzas bandaji") apta a transportar til 270 pasajeri single, qui parkuras la centrala alei di granda avenui e ligas termini por autobusi en quarteri distanta ed en vicina urbi de lua metropolala regiono. En la termini por autobusi, la pasajeri povas transferar su de mikra autobusi a la grand autobusi, od inverse. Ank existas expresa linei di autobusi (nomizita ligeirinhos) qui konektas termini preske sen haltar en mediata autobuso-halteyi. Existas 81 km di avenui kun alei separata por l'autobusi, e la sistemo transportas cirkume 2 milion personi omnadie.^[4] L'unesma lineo di VLP inauguresis en 1974, e Curitiba esis pionira pri lua developo. L'idei pri la sistemo VLP pose kopiesis da altra urbi, exemple Rio de Janeiro e Belo Horizonte, o Bogota en Kolumbia.

Curitiba anke havas 2.300 taxii, qui esas kolorizita oranjee. Kelka ek la taxii adaptesis por transportar personi kun limitizita movebleso en rotosidili.

Du aeroportui servas la urbo: l'internaciona aeroportuo Afonso Pena, e l'aerodromo Bacacheri. L'aeroportuo internaciona Afonso Pena jacas an São José dos Pinhais, urbo vicina distanta 18 km del centro di Curitiba. En 2016 ol recevis 7 235 634 pasajeri, ma povas recevar til 15 milion pasajeri omnayare.^[5]

La choseo federala Régis Bittencourt ligas Curitiba a Sao Paulo ed esas la precipua del stato. Ol esas parto di tale nomizita choseo BR-116, qua ligas la sudo di Brazilia a la Nord-estala regiono, tra Curitiba. L'autochoseo BR-277 ligas Curitiba al importanta portuala urbo Paranaguá. La surnomizita Rodovia do Café ("choseo dil kafeo", o BR-376) ligas Curitiba ad importanta urbi del stato doplanda. La choseo statala PR-417, surnomizita Rodovia da Uva ("choseo di la vitbero") ligas la vicina urbo Colombo a la valo dil fluvio Ribeira.

La ferovoyala transporto, historiale importanta por la developo dil stato, nun uzesas por transportar vari e turisti.

Parko Barigui.

La 10 maxim vizitata turistal atraktivi di Curitiba esas:^[6]

• La botanika gardeno okupas 178 mil m² di surfaco e havas teplico kun 438 m², qua gastigas tropikala planti. Ol esas vizitebla senkuste.^[7]
• La Metalofila Operodomo (Ópera de Arame). L'unika arkitekturo di ca spektaklo-domo atraktas multa viziteri.^[8]
• La parko Tanguá, kun 235 mil m², havas 65-metra observoturmo, de ube viziteri observas sunokusho.^[9]
• La placo Tiradentes jacas an la loko ube Curitiba, lor nomizita Vila Nossa Senhora da Luz dos Pinhais, fondesis en 1693. La katedralo dil urbo jacas avan ol.^[10]
• La parko Tingui homajas l'unesma habitanti del urbo, l'indijeni Tingui. Havante 380 mil m², ol havas kopiuro di Ukrainana kirko, por homajar Ukrainana enmigranti, qui arivis al urbo dum la 19ma yarcento.^[11]

• La parko Barigui, kreita en 1972, esas un ek la maxim granda del urbo, havante 1,4 km². Ol gastigas la Muzeo dil Automobilo di Curitiba, ed esas hemo por multa grupi di kapibari*, la maxim granda rodero del mondo, qua habitas proxim fluvii e lagi.
• La Panoramala Turmo (Torre Panorâmica) de la telefonala kompanio Oi esas alta de preske 100 metri, e posibligas la viziteri havar 360-grada imajo pri la urbo.^[12]
• La Muzeo Oscar Niemeyer gastigas pikturi da Tarsila do Amaral, Andy Warhol, Candido Portinari, Tomie Ohtake, Carybé, e modeli pri projeti da Oscar Niemeyer.
• La Germana Bosko (Bosque Alemão) esas 38.000 m²-a parko kreita an l'anciena proprieto di la familio Schaffer. De ibe, la viziteri havas panoramo pri Curitiba kun la montaro Serra do Mar en la horizonto. Ol havas kopiuro di anciena Presbiteriana kirko qua existis en la urbo.^[13]
• Parko Zaninelli esas sideyo di la Libera Universitato pri l'Ambiento, qua inauguresis da Jacques Cousteau. L'universitato ofte gastigas debati di inquestisti pri ambientala temi.^[14]

La historiala centro, la "24-Hora strado" (kun butiki qui duras apertata dum la nokto) e la 4-hora ferovoyala turo Curitiba-Paranaguá ank esas turistal atraktivi dil urbo.