Քիմիական տեխնոլոգիաները Հայաստանում

Քիմիական տեխնոլոգիաների ուսումնասիրությունն ու մշակումը Քիմիական տեխնոլոգիաների ուսումնասիրությունները Հայաստանում սկսվել են 1940-ական թթ-ին, երբ գործարկվել է քլորոպրենային կաուչուկի գործարանը։ Արծրուն Գասպարյանի ղեկավարությամբ մշակվել են քլորաջրածնի ադիաբատ կլանման տեսությունը և աղաթթվի ստացման տեխնոլոգիան (ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ՝1946), որն ապահովում է գազի անկորուստ կլանումը և նվազագույնի հասցնում մթնոլորտային արտանետումները։ Աղաթթվի արտադրության «Գասպարյանի եղանակը» ներդրվել է շատ երկրներում, որի նմանությամբ հետագայում մշակվել է նաև ծծմբական թթվի ստացման եղանակ՝ SO₃ ադիաբատ կլանմամբ։ Մշակվել են նաև վինիլացետիլենի հիդրոքլորացման նոր՝ անընդհատ գործող տեխնոլոգիա, քլորոպրենային կաուչուկի մանրահատիկ և մանրադիսպերս լատեքսի ստացման եղանակ, վինիլացետիլենի անջատման կլանվածքակորզման (դեսորբում) աշտարակների տաքացման նոր համակարգ, որի շնորհիվ նվազագույնի է հասցվել երկվինիլացետիլենի խե��ացումը, մեծացվել ջերմափոխանակիչի արդյունավետությունը։ Արտադրական թափոնների մնացորդային հեղուկներից («յուղային կոնդենսատ», «կուբային մնացորդ») ստացվել է բարձրարժեք էթինոլային լաք (Ա. Գասպարյան, Է. Տեր-Ղազարյան, Կ. Կոնստանտինով), մշակվել են տարբեր տեսակի և նշանակության լատեքսների ստացման տեխնոլոգիաներ (Հ. Սայադյան, Ռ. Մելիքյան, Է. Լազարյան, Ն. Կարապետյան)։

Համբարձում Սայադյանը մշակել և արտադրության մեջ է ներդրել բենզոլի քլորացման (անընդհատ եղանակ), հեքսաքլորէթանի, քլորոպրենային կաուչուկի թափոններից սինթետիկ լաքի ու նատրիումի ացետատի, մեթիլացետատ-մեթանոլ-ջուր խառնուրդից անջուր նատրիումի ացետատի, պոլիվինիլացետալների (կա տարելագործված եղանակ) և երկալիլցիանամիդի ստացման տեխնոլոգիաներ։

1950-ական թթ-ին հանրապետությունում զարգացել են անօրգանական նյութերի, գունավոր մետաղների, էլեկտրաքիմիական և կենսաբանական ակտիվ նյութերի ստացման տեխնոլոգիաները։

ՀՀ ԳԱՍ Ընդհանուր և անօրգանական քիմիայի ինստիտուտում Մանվել Մանվելյանի ղեկավարությամբ մշակվել է նեֆելինային սիենիտների համալիր մշակման տեխնոլոգիա, ստացվել են արզնահող, սոդա, պոտաշ, պորտլանդցեմենտ, նոր՝ կարբոնացված մետասիլիկատներ (երևանիտներ), որոնց օգտագործմամբ պարզեցվում է տարբեր տեխնիկական ապակիների և բյուրեղապակու արտադրությունը։ Ստեղծվել են ցեմենտի, թավանային ֆոսֆոգիպսի արտադրության, ալյումինի արտադրությունում արտանետվող ֆտորային գազերի օգտահանման նոր տեխնոլոգիաներ (Ս. Կարախանյան և ուրիշներ)։ Շարք են մտել կլինկերի ստացման չոր եղանակը, ապակե գործությունը, կառուցվել են նոր գործարաններ, սկսել են արտադրել էլեկտրատեխնիկական, էլեկտրամեկուսիչ, տարաների, տեսակավոր և ցուցափեղկային ապակիներ, բյուրեղապակի։ Երևանում գործարկվել է ապակու եփման էլեկտրահալման վառարան՝ միաֆազ և եռաֆազ էլեկտրահոսանքներով խառը սնուցումով (Մ. Բաբաջանյան, Վ. Մինասյան, Ֆ. Էնտելիս, ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ՝ 1948)։ Մշակվել և Երևանի մուլիտի գործարանում գործարկվել է ալյումասիլիկատային դժվարահալ հրակայուն ներկի ստացման տեխնոլոգիա (Մ. Սուլխանով, Ա. Գալստյան, Հ. Հովհաննիսյան, ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ՝ 1952), որով զգալիորեն երկարացվել են ապակու վառարանների շահագործման ժամկետները։ Հետագայում այդ գործարանի և նրանից առանձնացված Նյութաբանության ինստուտուտի աշխատակիցներն ստեղծել են նոր՝ էլեկտրավակումային քալկոգենիտային, դյուրահալ, հատուկ նպատակների համար օգտագործվող ապակիների ստացման տեխնոլոգիաներ։ 1970-ական թթ-ին ստեղծել են մոլիբդենային էլեկտրոդներով ապակու էլեկտրահալման «խորքային» և «գարնիսաժային» վառարաններ (Կ. Կոստանյան, Ա. Մելիք-Հախնազարյան), որոնցով հնարավորություն է ստեղծվել արտադրելու բարձրսիլիկատային դժվարահալ (2000- 2200 °C) ապակիներ։

Հայաստանում առկա ոչ մետաղական հումքի մեծ պաշարները հնարավորություն են տվել մշակելու նոր տեխնոլոգիաներ և բենտոնիտներից ստանալու բարձրորակ ադսորբենտներ (Իջևան), պեռլիտներից՝ զտող փոշիներ, ջերմամեկուսիչ նյութեր, միկրոգնդաձև մասնիկներ և այլ նյութեր (Արագած, Երևան), տեղական կավերից պատրաստելու հրակայուն աղյուս (Նոյեմբերյան) և կղմինդր (Արտաշատ)։ Ստեղծվել են էլեկտրաքիմիական խոշոր արտադրություն ներքին պղնձի էլեկտրաքիմիական զտումը (Ալավերդի), արզնահողի էլեկտրոլիզը (Քանաքեռի ալյումինի գործարան), կերակրի աղի էլեկտրոլիզը՝ դիաֆրագմային եղանակով՝ քլորի (գազ), կաուստիկ սոդայի և նատրիումի հիպոքլորիտի (ժավելյան ջուր, Երևան) ստացմամբ, ջրի էլեկտրոլիզը (Վանաձոր) և այլն։ Մշակվել և ներդրվել է ֆեռոմագնիսական համաձուլվածքների էլեկտրոլիտային ստացման տեխնոլոգիա՝ ԷՀՄ-ների հիշողության սարքերի ստեղծման համար (Ա. Եդիգարյան և ուրիշներ, ՀԽՍՀ Պետական մրցանակ՝ 1974)։ Ստեղծվել է հոսանքի քիմիական աղբյուրների մշակման վառելիքային տարրերի տեխնոլոգիա, որն օգտագործվել է տիեզերանավերում (Հ. Դավթյան)։

1950-ական թթ-ին կառուցվել են Քաջարանի և Կապանի լեռնահարստացման կոմբինատները, որտեղ մշակված տեխնոլոգիայով ստացվել են մոլիբդենի և քալկոպիրիտի խտանյութեր։ 1973 թվականին վերագործարկվել է Ալավերդու պղնձաձուլության գործարանը (հիմնադրվել է 1957 թվականին)՝ որպես լեռնամետալուրգիական կոմբինատ, որտեղ ներդրվել է ծծմբական թթվի ստացման կոնտակտային (հպումային) եղանակը։ Կառուցվել է Ագարակի ոսկու կորզման ֆաբրիկան՝ սուլֆիդային հանքահարստացման ցիանացման տեխնոլոգիաներով։

Մշակվել են կենսաբանական ակտիվ նյութերի սինթեզի նոր տեխնոլոգիաներ (Ա. Մնջոյան և ուրիշներ) և օգտագործվել նոր դեղանյութերի արտադրման համար։ 1980-ական թթ-ին ստեղծվել են էկոլոգիապես անվտանգ նոր տեխնոլոգիաներ՝ հիմնված մեխանոքիմիական բարձրջերմաստիճանային ինքնատարածվող սինթեզի (ԲԻՍ, Ա. Մերժանով) և հատկապես սեղմման ու սահքի ձևախախտման (դեֆորմացիա), ինչպես նաև առաձգական ալիքի ազդե ցության տակ մեծ արագությամբ ընթացող ռեակցիա ների (Ն. ենիկոլոփյան, հայտնագործություններ № 288 (1984) և №013 (1990)) ուսումնասիրությունների վրա։

Վանաձորի բարձրջերմաստիճանային տաքացուցիչների գործարանում ԲԻՍ եղանակով ներդրվել է մոլիբդենի երկսիլիցիդայի տաքացուցիչների արտադրությունը։ Մշակվել են առաձգական ալիքի տարածման կիրառումով գերկարծր միացու��յունների, այդ թվում՝ սինթետիկ ալմաստի ստացման, ինչպես նաև այլ նյութերով ու խառնուրդներով մետաղների մակերևութային ծածկույթներ ստեղծելու տեխնոլոգիաներ։ ՀՀ ԳԱԱ Ընդհանուր և անօրգանական քիմիայի ինստիտուտում և ՀՊՃՀ-ում կատարվել են հիմնականում երկֆազ համակարգերի (պինդ-հեղուկ, պինդ-գազ, հեղուկ-գազ) մաս նակցությամբ ընթացող տեխնոլոգիաների գործընթացների զանգվածափոխանակության, ջերմափոխանակության, օդային և ջրային հոսքափոխադրամիջոցների հետազոտություններ (Ա. Գասպարյան, Ա. Ձալինյան, Ռ. Հակոբյան, Ռ. Միրզախանյան)։ «Խիտ շերտով» օդահոսքափոխադրման եղանակը, որը մեծ չափով նվազեցնում է էներգիայի ծախսերը, խողովակաշարերի մաշումը և շրջապատող օդի աղտոտումը, ներդրվել է ԽՍՀՄ ավելի քան 80 արդյունաբերական ձեռնարկություններում։

1978-1988 թվականներին մշակվել և փոքրածավալ տեղակայանքներով ստեղծվել են արդյունաբերական թափոններից էկոլոգիապես մաքուր հակակոռոզիոն նյութերի ստացման տեխնոլոգիաներ (Կ. Թահմագյան, Հ. Ջանիկյան)։ Մշակվել և արտադրության մեջ ներդրվել են ծանր մետաղների իոններ (Cr⁶⁺, Cr³⁺, Cu²⁺, Cd²⁺, Ni²⁺ և այլն), նավթանյութեր, օրգանական ներկեր պարունակող հոսքաջրերի մաքրման տեխնոլոգիաներ (Կ. Թահմազյան, Գ. Վարդերեսյան, Գ. Այվազյան)։ Բնական հումքի (հիմնականում՝ պեռլիտի) հիմքի վրա մշակվել և ՀԱԷԿ-ում ներդրվել է ռադիոնուկլիդներով և նավթամթերքով աղտոտված հոսքաջրերի մաքրման կլանիչ, որը փոխարինել է թանկարժեք ակտիվացրած ածխին (Գ. Վարդերեսյան՝ ԱՄՆ-ի Կենսագրության ինստիտուտի 2009 թվականի Ոսկե մեդալ, Մ. Սիրականյան)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։