Ռադիան

Ռադիան (նշանակումը՝ ռադ, rad; լատ.՝ radius - աղեղ, շառավիղ բառից), Միավորների միջազգային համակարգում և մաթեմատիկայի բազմաթիվ ոլորտներում անկյունների չափման միավոր։

Այն կենտրոնական անկյունը, որի հենման աղեղի երկարությունը հավասար է շրջանագծի շառավղին, կոչվում է մեկ ռադիան մեծությամբ անկյուն^[1]։ Արտահայտված աստիճաններով մեկ ռադիանը հավասար է մոտ 57.3 աստիճանի (համաձայն A072097 ): Միավորը նախկինում համարվում էր SI լրացուցիչ միավոր, սակայն միավորների այս կատեգորիան վերացվել է 1995 թվականին, և ռադիանը այժմ համարվում է SI ածանցյալ միավոր^[2]։

Տարածաչափական, ոչ հարթ անկյունների չափման միավորը ՍԻ համակարգում կոչվում է ստեռադիան։

Ռադիանը հիմնականում նշանակվում է rad նշանով (Յունիկոդում՝ U+33AD ㎭)^[3]: Այլընտրանքային նշանն է՝ ^c, լատինական c տառի վերտողային գրառումը (անգլերեն «circular measure» «շրջանային չափ»), r տառը կամ վերտեղային ^R[4], բայց այդ գրառման տարբե��ակները հազվադեպ են օգտագործվում, քանի որ այն հեշտությամբ կարելի է շփոթել աստիճանի նշանի (°) կամ շառավղի (r) նշանակումների հետ։ Այսպիսով, օրինակ, 1,2 ռադիանի արժեքը կարող է գրվել որպես 1,2 ռադ, 1,2 rad, 1,2 r, 1,2 ^rad, 1,2 ^c կամ 1,2 ^R:

Անկյան աստիճանի փոխարեն ռադիանով չափման գաղափարը վերագրվում է Ռոջեր Քոթսին^[5][6]։ 1714 թվականին նա առանց ռադիան անվանում տալու, նկարագրում է նման չափումների գաղափարը և նշում, որ դա բնական միավոր կլիներ։ Անկյունները աղեղի երկարությամբ չափելու գաղափարը մինչ այդ օգտագործվում էր այլ մաթեմատիկոսների կողմից։ Օրինակ, ալ-Կաշին (մոտ 1400 թվականին), օգտագործել էր այսպես կոչված տրամաչափի մասեր միավորը, որտեղ մեկ տրամագծի մասը հավասար էր 160 ռադիանի և նաև կիրառվում էր, տրամաչափի մասի 60–րդ մասեր^[7]։

Ռադիան եզրույթը առաջին անգամ տպված վիճակում հանդիպում է 1873 թվականի հունիսի 5-ին, Բելֆաստի Քվինս համալսարանի քննական հարցաշարում, որի հեղինակն էր ֆիզիկոս և ճարտարագետ Ջեյմս Թոմսոնը (Լորդ Քելվինի եղբայրը)։ Նա օգտագործում էր այդ տերմինը դեռ 1871 թվականին, իսկ 1869 թվականին Թոմաս Մուիրը (Սուրբ Էնդրյուսի համալսարան) տատանվում էր «ռադ», «ռադիալ» և «ռադիան» տարբերակների միջև։ 1874 թվականին, Ջեյմս Թոմսոնի հետ խորհրդակցելուց հետո, Մուիրը անցավ ռադիան տարբերակին^[8][9][10]։

Ինչպես նշվել է մեկ ռադիանը հավասար է 180/π աստիճանի։ Այդպիսով, ռադիանը աստիճանով փոխարկելու համար, այն պետք է բազմապատկել 180/π.

${\displaystyle {\text{անկյունը աստիճանով}}={\text{անկյունը ռադիանով}}\cdot {\frac {180^{\circ }}{\pi }}}$

Օրինակ՝

${\displaystyle 1{\text{ rad}}=1\cdot {\frac {180^{\circ }}{\pi }}\approx 57.2958^{\circ }}$

${\displaystyle 2.5{\text{ rad}}=2.5\cdot {\frac {180^{\circ }}{\pi }}\approx 143.2394^{\circ }}$

${\displaystyle {\frac {\pi }{3}}{\text{ rad}}={\frac {\pi }{3}}\cdot {\frac {180^{\circ }}{\pi }}=60^{\circ }}$

Հակառակը՝ աստիճանը ռադիանով փախարկելու համար այն պետք է բազմապատկել π/180։

${\displaystyle {\text{անկյունը ռադիանով}}={\text{անկյունը աստիճանով}}\cdot {\frac {\pi }{180^{\circ }}}}$

Օրինակ՝

${\displaystyle 1^{\circ }=1\cdot {\frac {\pi }{180^{\circ }}}\approx 0.0175{\text{ rad}}}$

${\displaystyle 23^{\circ }=23\cdot {\frac {\pi }{180^{\circ }}}\approx 0.4014{\text{ rad}}}$

Ռադիանները կարելի է փոխարկել պտույտներով (ամբողջական 360° պտույտով) ռադիանով արժեքը բաժանելով 2π–ով։

Շրջանագծի պարագիծը հավասար է ${\displaystyle 2\pi r}$, որտեղ ${\displaystyle r}$ շրջանագծի շառավիղն է։

Այսպիսով ճիշտ է հետևյալ հավասարումը՝

${\displaystyle 360^{\circ }\iff 2\pi r}$ [Քանի որ անհրաժեշտ է ${\displaystyle 360^{\circ }}$ պտույտ, ամբողջ շրջան նկարելու համար]

Ըստ ռադիանի սահմանման, ամբողջ պտույտը հավասար է

${\displaystyle {\frac {2\pi r}{r}}{\text{ rad}}}$

${\displaystyle =2\pi {\text{ rad}}}$

Համադրելով վերևի 2 հարաբերությունները, կստանանք՝

${\displaystyle 2\pi {\text{ rad}}=360^{\circ }}$

${\displaystyle \Rrightarrow 1{\text{ rad}}={\frac {360^{\circ }}{2\pi }}}$

${\displaystyle \Rrightarrow 1{\text{ rad}}={\frac {180^{\circ }}{\pi }}}$

${\displaystyle 2\pi }$ ռադիանը հավասար է մեկ պտույտի, որը ըստ սահմանման հավասար է 400 Գռադիանի (400^g)։ Այսպիսով, ռադիանոց գռադիան փոխակերպելու համար պետք է բազմատկել ${\displaystyle 200/\pi }$–ով, իսկ գռադիաններից ռադիանների փոխարկելու համար բազմապատկել ${\displaystyle \pi /200}$։

Օրինակ՝

${\displaystyle 1.2{\text{ rad}}=1.2\cdot {\frac {200^{\text{g}}}{\pi }}\approx 76.3944^{\text{g}}}$

${\displaystyle 50^{\text{g}}=50\cdot {\frac {\pi }{200^{\text{g}}}}\approx 0.7854{\text{ rad}}}$

Մաթեմատիկական անալիզում և կիրառական երկրաչափությունից բացի, մաթեմատիկայի գրեթե բոլոր ճյուղերում անկյունները չափվում են ռադիաններով։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ ռադիանները մաթեմատիկորեն «բնական» են, ինչը թույլ է տալիս ավելի պարզ և գեղեցիկ տեսքով գրառել մի շարք կարևոր արտահայտություններ։

Օրինակ, Եռանկյունաչափական ֆունկցիաները ավելի պարզ և գեղեցիկ տեսք են ստանում, երբ արգումենտները արտահայտված են ռադիաններով։ Օրինակ ֆունկցիայի սահմանը ստանում է հետևյալ տեսքը՝

${\displaystyle \lim _{h\rightarrow 0}{\frac {\sin h}{h}}=1,}$

ինչը հանդիսանում է շատ այլ արտահայտությունների հիմքը՝

${\displaystyle {\frac {d}{dx}}\sin x=\cos x}$

${\displaystyle {\frac {d^{2}}{dx^{2}}}\sin x=-\sin x.}$

Այս և այլ հատկությունների հաշվին, եռանկյունաչափական ֆունկցիաները հայտնվում են լուծումներում, որոնք առաջին հայացքից կապ չունեն ֆունկցիաների երկրաչափական իմաստի հետ (օրինակ դիֆֆերենցիալ հավասարուման մեջ՝ ${\displaystyle {\frac {d^{2}y}{dx^{2}}}=-y}$ կամ ինտեգրալի վերլուծության՝ ${\displaystyle \int {\frac {dx}{1+x^{2}}}}$)։ Բոլոր նման դեպքերում ֆունկցիաների արգումենտները առավել բնական տեսք են ստանում, երբ գրված են ռադիանով չափված անկյան ձևով։

Եռանկյունաչափական ֆունկցիաները նաև պարզ ու գեղեցիկ տեսք են ստանում հաջորդականությունների մեջ։ Օրինակ այս sin x–ի Թեյլորի շարքում՝

${\displaystyle \sin x=x-{\frac {x^{3}}{3!}}+{\frac {x^{5}}{5!}}-{\frac {x^{7}}{7!}}+\cdots .}$

Եթե x արտահայտված լիներ աստիճաններով, ապա շարքը կունենա դժվար ընթեռնելի տեսք և կներառի π/180–ի աստիճաններով բազմապատկիչներ՝ եթե x աստիճանով արժեքն է, ապա ռադիաններով արժեք կլինի y = π x / 180, և այդպիսով կստանանք

${\displaystyle \sin x_{\mathrm {deg} }=\sin y_{\mathrm {rad} }={\frac {\pi }{180}}x-\left({\frac {\pi }{180}}\right)^{3}\ {\frac {x^{3}}{3!}}+\left({\frac {\pi }{180}}\right)^{5}\ {\frac {x^{5}}{5!}}-\left({\frac {\pi }{180}}\right)^{7}\ {\frac {x^{7}}{7!}}+\cdots .}$

Սինուսի, կոսինուսի և ցուցչային ֆունկցիայի միջև մաթեմատիկայում կարևոր հարաբերությունը (օրինակ՝ Էյլերի բանաձևը) կրկին ֆունկցիաների արգումենտները ռադիաններով արտահայտված լինելու դեպքում ստանում են ավելի գեղեցիկ տեսք, և դժվարընթեռնելի են այլապես։

• Ստեռադիան

• Ռադիանը ՔանԱկադեմիա Հայաստանում

դ ք խ Միավորների միջազգային համակարգի ՄՄՀ (ՍԻ/SI համակարգ) չափման միավորներ Հիմնական չափման միավորներ Ամպեր • Կանդելա • Կելվին • Կիլոգրամ • Մետր • Մոլ • Վայրկյան Ածանցյալ չափման միավորներ Բեքերել • Վատտ • Վ��բեր • Վոլտ • Հենրի • Հերց • Ցելսիուսի աստիճան • Գրեյ • Ջոուլ • Զիվերտ • Կատալ • Կուլոն • Լյուքս • Լյումեն • Նյուտոն • Նյուտոն-մետր • Օհմ • Պասկալ • Ռադիան • Սիմենս • Ստեռադիան • Տեսլա • Ֆարադ ՄՀ-ի հետ օգտագործվող միավորներ Աստղագիտական միավոր • Հեկտար • Աստիճան կորի • Դալտոն • Օր • Դեցիբել • Լիտր • Րոպե • Աղեղի րոպե • Նեպեր • Վայրկյան կորի • Տոննա • Ժամ • Էլեկտրոն-վոլտ Ատոմական միավորների համակարգ • Բնական միավորների համակարգ Տես նաև ՄՀ նախածանցներ • Ֆիզիկական մեծությունների համակարգ • Միավորների ձևափոխում • ՄՀ-ի նոր սահմանումներ • Մետրիկ համակարգի պատմությունը