Մոսկվայի հայկական գերեզմանոց

Մոսկվայի հայկական գերեզմանոց
Տեսակ	գերեզմանատուն և ճարտարապետական հուշարձան
Տեղագրություն	Պրեսնենսկի շրջան
Երկիր	Ռուսաստան
Հիմնման տարի	1805
Ժառանգության կարգավիճակ	Ռուսաստանի մշակութային ժառանգության հայտնաբերված օբյեկտ[1]
ritual.ru/poleznaya-informacia/kladbisha/armyanskoe_kladbishe/​(ռուս.)

Հայկական Վագանկովյան գերեզմանոց (ռուս.՝ Армянское Ваганьковское кладбище), գերեզմանատուն Մոսկվա քաղաքի Պրեսնենսկի շրջանում, Սերգեյ Մակեևի փողոցի 12 հասցեում, Վագանկովյան գերեզմանոցի դիմաց։

Գերեզմանոցը հիմնադրվել է 1805 թվականին, Մոսկվայի հայկական համայնքի տոհմավագ Մինաս Լազարևի միջնորդությամբ։ Վերջինիս նախաձեռնությամբ, 1808-1815 թվականների ընթացքում կառուցվել է նաև Սուրբ Հարություն եկեղեցին։ Եկեղեցին զուրկ է զանգակատնից, քանի որ մինչև 1860-ական թվականները, Մոսկվայի և Պետերբուրգի հայկական եկեղեցիներում եկեղեցական զանգերի ղողանջն արգելված էր^[2]։ Տաճարի կրոնական պատկանելիության մասին է վկայում գլխավոր մուտքի վերնամասում գտնվող խաչքարը, իսկ ներսում` զոհասեղանը, որը, ինչպես ընդունված է հայկական տաճարներում, տեղադրված է բարձրության վրա։ Եկեղեցու շինության ողջ ներքնահարկում գտնվում է Լազարյանների դամբարանը` գերեզմաններով (ներկայումս որմնաշարված, զնդանված և փակված է)։

1850-ական թվականներին գերեզմանոցը շրջափակվել է ճարտարապետ Միխայիլ Բիկովսկու նախագծած պարսպով։ Գերեզմանոցն ունի շեղանկյան ձև և եզրապատված է աշտարակներ ունեցող աղյուսաշար պարսպով։ Այն ճարտարապետական հուշարձանների պահպանվող համ��կարգ է։

Պետության կողմից պահպանվում է ընդամենը 12 տապանաքար և ընտանեկան դամբարան։ Այդ հուշարձանների ամենավաղ կառույցներից է Ա. Լոռիս-Մելիքովի գերեզմանին` 1844 թվականին կառուցված կոթողը։ Գերեզմանների մեծամասնությունը պատկանում են 19-րդ դարի վերջերին և 20-րդ դարի սկզբներին։ Նրանցից երեքը (Անանովների տոհմի հանգստարանները) ժամատներ են, որոնք կառուցված են հայկական միջնադարյան ճարտարապետական ոճով։ Առկա են գերեզմանաքար-խաչքարեր (օրինակ` Դ. Մելիք-Բեգլյարովի գերեզմանը, 1913 թ.):

Ամենահայտնի տապանաքարերից էր նավթարդյունահանող մեծահարուստ Նիկոլայ Տարասովի (Նիկողայոս Թորոսյան) գերեզմանաքարը, որը ռուս քանդակագործ Նիկոլայ Անդրեևի մոդեռն ոճի աշխատանքներից էր։ Այդ հուշարձանը ամբողջովին կորսված է, պահպանվել է միայն Տարասովի գլուխը, որը պահպանվում է Մոսկվայի գեղարվեստական ակադեմիական թատրոնի թանգարանում։ 1991 թվականին գերեզմանի վրա տեղադրվել է քանդակի կրկնօրինակը (քանդակագործներ` Յուրի Օրեխով և Սուրեն Մալյան)^[3]։

Գերեզմանատան մուտքի ձախ կողմում 1998 թվականին կանգնեցվել է «Լքված գերեզմանների» հուշարձանը, որի սպիտակ քարե հուշատախտակի վրա գրված է․ «Կառուցված է ի պատիվ նրանց, ովքեր այլևս կենդանի չեն և ում վերջին ապաստանի վայրերը հասանելի չեն հարազատների և ընկերների կողմից երկրպագության համար»։ Աշտարակի խորշի կենտրոնում կա հուշատախտակ՝ չորս աստիճաններով պոդիումի վրա և արծիվ, խաչեր և հնգաթև աստղեր պատկերող քարե սալերի ֆոնի վրա կա թիկնոցով մի աղջիկ, որը խնամքով պահում է իր դիմացի խաչքարը։ Ֆոնային սալաքարի վրա փորագրված է տեքստ․ «Շինարարությունն իրականացվել է պրոֆեսոր Գրիգորի Արկադևիչ Գաբրիելյանցի մտահղացմամբ և միջոցներով։ Քանդակագործ՝ Ֆրիդ Սողոյան, 1998»^[4]։ Հուշարձանի մոտ են գալիս հայ փախստականները, ովքեր ստիպված են եղել լքել հայրենի հողն ու հարազատների շիրիմները, այստեղ կարող են նաև ծաղիկներ դնել և հարգել օտար երկրում գտնվող իրենց ննջեցյալների հիշատակը^[5]։

2017 թվականին գերեզմանոցների տարածքների բարեկարգման ծրագրի շրջանակներում բարեկարգվել է դեպի թաղման վայր տանող ճանապարհը^[6]։

Սուրբ Հարություն եկեղեցին պահպանվել է մինչև մեր օրերը։ Խորհրդային տարիներին շենքը հանձնվել է գրանիտի արտադրամասին, սակայն 1956 թվականին այն վերադարձվել է ՀԱԵ ծխականներին^[5]։ Եկեղեցին վերաբացվել է 1956 թվականի մայիսի 5-ին։ Շենքի արտաքին մասում տեղ է հատկացվել հավատացյալների մոմավառության համար, այնտեղ տեղադրված են նաև սրբապատկերներ։ Մուտքը զարդարված է հրեշտակների և սրբերի փորագրություններով։ Եկեղեցու մոտ տեղադրվել է խաչքար^[7]՝ նվիրված հայ ժողովրդի պատմության ողբերգական իրադարձություններին՝ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ զոհվածների, Ադրբեջանում ջարդերի զոհերի, ստալինյան բռնաճնշումների զոհերի և 1988 թվականի աղետալի երկրաշարժի զոհերի հիշատակին։ Սգո օրերին խաչքարին ծաղկեպսակներ են դրվում^[5]։

Եկեղեցու ճարտարապետությունը հիշեցնում է 19-րդ դարի առաջին քառորդի ճարտարապետության ուղղությունները։ Եկեղեցու դասական տաճարի դավանաբանական պատկանելությունը մատնանշվում է գլխավոր մուտքի վերևում գտնվող խաչքարով և սրբապատկերի բացակայությամբ։ Զոհասեղանը տեղադրված է բարձր հատվածում։ Եկեղեցու գերեզմանատանը թաղված Լազարեւների ընտանիքի անդամների մարմինները տեղափոխվել են եկեղեցու շենքի տակտակ գտնվող ընտանեկան դամբարանում, որտեղ 23 ներկայացուցիչների գերեզմանները   ներկայումս որմնաշարված են։ Լազարևների ընտանիքը մեծ դեր է խաղացել 18-19-րդ դարերի հայ ազգային-ազատագրական շարժման պատմության և Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու գործում^[8]։

Եկեղեցում չկա զանգակատուն. մինչև 19-րդ դարի կեսերը Մոսկվայի և Սանկտ Պետերբուրգի հայկական եկեղեցիներում զանգերի ղողանջն արգելված է եղել^[9]։

Վերջին տարիներին ընդունված է հանգուցյալի հուղարկավորությանը քահանա հրավիրելը։ Արարողությունը տեղի է ունենում Հայ Եկեղեցու կանոնների համաձայն՝ սկզբում տանը, ապա գերեզմանի մոտ։ Գերեզմանատանը, մարմինը թաղելուց առաջ քահանան օրհնում է գերեզմանը և խունկ ծխում։ Հուղարկավորությանը մասնակցում են հանգուցյալի հարազատները, որոնք կարող են սգալ ոչ միայն նոր հանգուցյալի, այլև այն հանգուցյալ հարազատների համար, ովքեր թաղված են այլ վայրերում^[10]։

• Միխայիլ Ադամով (1874-1946) - երաժիշտ և մանկավարժ
• Ալեքսանդր Ալլեգրով (Սարգսյա�� 1915-1994) - կրկեսի արտիստ, Իրինա Ալլեգրովայի հայրը
• Լև Ատամանով (1905-1981) - ռեժիսոր
• Անդրեյ Բաբաև (1923-1964) - հայ կոմպոզիտոր
• Լևոն Բադալյան (1929-1994) - ակադեմիկոս
• Զարուհի Դոլուխանյան (1918-2007) - երգչուհի
• Ալեքսեյ Դուշկին (1903-1977) - ճարտարապետ
• Յուրի Կատին-Յարցև (1921-1994) - դերասան
• Վասիլի Քաթանյան (1924-1998) - կինովավերագրող
• Գևորգ Լիանոսյան (1835-1907) - մեծահարուստ գործարար
• Մարիա Լիսիցյան (1908-1995) - մարզիչ
• Պավել Լիսիցյան (1911-2004) - երգիչ
• Մարիա Մարիչ (1893-1961) - գրող
• Նիկոլայ Մայսուրյան (1896-1967) - բուսաբույծ, ակադեմիկոս
• Սամվել Մաթևոսյան (1912-2003) - երկրաբան, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս
• Կորյուն Նահապետյան (1926-1999) - նկարիչ
• Աշոտ Նալչան (1905-1971) - հաստոցաշինարար
• Տիգրան Պետրոսյան (1929-1984) - շախմատիստ
• Անդրեյ Պլատոնով (1899-1951) - գրող
• Լեոնիդ Ռամզին (1887-1948) - գիտնական
• Նադեժդա Ռումյանցևա (1930-2008) - դերասանուհի
• Վսևոլոդ Սեմենցով (1941-1986) - արևելագետ
• Բորիս Սիբոր (1880-1961) - ջութակահար
• Միքայել Թարիվերդիև (1931-1996) - կոմպոզիտոր
• Նիկոլայ Տարասով (1882-1910) - նավթարդյունահանող
• Բորիս Տուրժանսկի (1900-1948) - ԽՍՀՄ հերոս
• Տիգրան Խաչատուրով (1906-1989) - տնտեսագետ
• Միքայել Չայլախյան (1902-1991) - ֆիտոֆիզիոլոգ, ակադեմիկոս
• Բորիս Չայկովսկի (1925-1996) - կոմպոզիտոր
• Մարիետա Շահինյան (1888-1982) - գրող
• Սմբատ Շահազիզ (1841-1908) - բանաստեղծ
• Ալեքսանդրա Յաղուբյան (1829-1914) - Վլադիմիր Նեմիրովիչ-Դանչենկոյի մայրը
• Նինա Տեր-Օսիպյան (1909-2002) - դերասանուհի
• Համո Բեկնազարյան (1892-1965) - կինոռեժիսոր
• Դավիդ Դելյանով (1763-1837) - ռուսական բանակի հայ զորավար
• Գրիգոր Ջանշյան (1851-1900) - հայ հրապարակախոս
• Վաչե Իսագուլյանց (1893-1973) - քիմիկոս
• Ստեփան Կինոսյան (1900-1965) - զորավար
• Մարտին Մերժանով (1900-1974) - հայազգի լրագրող
• Գրիգոր Մկրտչյան (1925-2003) - հոկեյիստ
• Ստեփանոս Նազարյան (1812-1879) - գրականագետ
• Ռուբեն Օրբելի (1880-1943) - հնագետ
• Ստեփան Սիտարյան (1930-2009) - տնտեսագետ
• Իվան Ուֆիմցև (1928-2010) - ռեժիսոր
• Իվան Շահումյան (1910-1992) - ԽՍՀՄ հերոս
• Մկրտիչ Էմին (1815-1890) - պատմաբան
• Ալեքսանդր Յակուլով (1927-2007) - հայազգի ջութակահար
• Ուլյան Փիրումով (1931-2015) - գազադինամիկայի և հրթիռային տեխնիկայի բնագավառի հայազգի գիտնական

• 
  Կոպմոզիտոր Անդրեյ Բաբաևի գերեզմանը
• 
  Անդրեյ Պլատոնովի գերեզմանը, 2015 թվական
• 
  Շախմատիստ Տիգրան Պետրոսյանի գերեզմանը

• Лапа В. Ф. Некрополь Ваганьково. — М.; СПб.: Нестор-История, 2016. — 448 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-4469-0806-6.
• Снежкова И. А. Армянская церковь в Москве. — М.: ИЭА РАН, 2015. — 28 с. — 100 экз. — ISBN 978-5-4211-0140-6.
• Памятники архитектуры Москвы. Окрестности старой Москвы (северо-западная и северная часть территории). — М.: Искусство XXI век, 2004. — 296 с. — ISBN 5-98051-011-7.
• Зиновьев А. З. Исторический очерк Лазаревского института восточных языков. — М., 1864.

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Մոսկվայի հայկական գերեզմանոց կատեգորիայում։