Կլորինդա Մատտո դե Տուրներ

Կլորինդա Մատտո դե Տուրներ
Ծննդյան անուն	իսպ.՝ Grimanesa Martina Mato Usandivaras
Ծնվել է	նոյեմբերի 11, 1854(1854-11-11)[1]
Ծննդավայր	Coya, Calca Province, Cuzco Department
Վախճանվել է	հոկտեմբերի 25, 1909(1909-10-25)[2] (54 տարեկան)
Վախճանի վայր	Բուենոս Այրես, Արգենտինա[3]
Գերեզման	Պաստոր Մաթիաս Մաեստրո գերեզմանատուն[4], General Cemetery of La Almudena[4] և Ռեկոլետա գերեզմանատուն
Գրական անուն	Clorinda Matto de Turner
Մասնագիտություն	գրող, ակնարկագիր, վիպասան, դրամատուրգ, թարգմանչուհի և լրագրող
Լեզու	իսպաներեն և կեչուա լեզուներ
Քաղաքացիություն	Պերու
Կրթություն	Colegio Educandas?
Ժանրեր	էսսե
Աշխատավայր	El Recreo?, La Bolsa?, El Perú Ilustrado?, Búcaro Americano?, La Nación?, El Tiempo? և La Razón?
Ազգականներ	Samuel Usandivaras?
Clorinda Matto de Turner Վիքիպահեստում

Կլորինդա Մատո դե Տուրներ (իսպ.՝ Clorinda Matto de Turner, նոյեմբերի 11, 1854(1854-11-11)^[1], Coya, Calca Province, Cuzco Department - հոկտեմբերի 25, 1909(1909-10-25)^[2], Բուենոս Այրես, Արգենտինա^[3]), պերուացի գրող, ով ապրել է Լատինական Ամերիկայի անկախության վաղ շրջանում։ Նրա անկախությունը ոգեշնչեց իր շրջանի կանանց, և նրա գործերը բազմաթիվ վեճերի տեղիք տվեցին պերուական հասարակության մեջ։

Կլորինդա Մատոն ծնվել և մեծացել է Պերուի Կուսկո քաղաքում։ Նրա հորն անվանում էին Ռամոն Տորրես Մատո, իսկ մորը` Գրիմանեսո Կոնսեպսիոն Ուսանդիվարես։ Երբ մայրը մահացավ, Կլորինդան քաղաքում հայտնի դարձավ որպես Լիլիա Անդեր («Azucena de los Andes»)։ Նա մկրտվել էր Գրիմանես Մարտին Մատո անվամբ, բայց ընկերներն ու ընտանիքը նրան կոչում էին Կլորինդա^[5]։ Սկզբում նրա «Մատո» ազգանվան մեջ կար մեկ «տ»^[6], բայց ինկական մշակույթի հանդեպ ունեցած իր կրքի պատճառով նա ավելացրեց ևս մեկ «տ»՝ անվանը ինկական երանգ տալու համար։

Ինկերի նախկին մայրաքաղաք Կուսկոյում գտնվելու ընթացքում Մատտոն իր ժամանակի մեծ մասն անցկացնում էր Պաուլո Չիկոյում, ընտանիքի կալվածքում, որը գտնվում էր Կոյա գյուղի մոտակայքում։ Կլորինդան սովորում էր միջնակարգ դպրոցում, որն այժմ հայտնի է Escuela Nacional de Educandas (Կանանց ազգային միջնակարգ դպրոց) անվամբ։ Այստեղ նա սովորում էր այն առարկաները, որոնք պերուական հասարակության մեջ համարվում էին ոչ կանացի։ Նա մասնագիտացել է անկախ հետազոտությունների բնագավառում, որն ընդգրկում էր փիլիսոփայությունը, բնագիտությունը և ֆիզիկան։ Մատտոն տասնվեց տարեկան հասակում թողեց դպրոցը, որ ավելի շատ ժամանակ հատկացներ եղբոր և հայրիկի խնամքին։ 1871 թվականին՝ 19 տարեկան հասակում, նա ամուսնացավ անգլիացի դոկտոր Տուրների հետ, որը հարուստ հողատեր էր։ Հարսանիքից կարճ ժամանակ անց նրանք տեղափոխվեցին Տինտա քաղաք, որտեղ ապրեցին 10 տարի։ Տինտայում Մետտո դե Տուրները ուսումնասիրեց Պերուի պատմութան երկու ժամանակաշրջաններ` գաղութատիրական շրջանը և ինկերի շրջանը։ Նա սկսեց ավելի շատ հետաքրքրվել բնիկ ժողովուրդների մշակույթով և նրա ստեղծագործությունների մեծ մասը հագեցած էր հնդկացիների մշակույթի մասին գիտելիքներով։ Այնուհետև նա սկսեց աշխատել որպես լրագրող տեղական և արտասահմանյան թերթերում։ 1878 թվականին Մետտո դե Տուրները հիմնեց «El Recreo de Casco» ամսագիրը, որը նվիրված է գրականությանը, գիտությանը, արվեստին և կրթությանը։ Նա հայտնի դարձավ իր գրական ստեղծագործություններով, որոնք դրական երանգներով էին պատկերում հնդկացիների կյանքը, ինչը հակասում էր այն ժամանակվա պերուական ավանդույթին։ Չնայած իր սպիտակ ծագմանը, նա չհամաձայնվեց Պերուի հնդկական բնակչության կառավարման ճնշող մեթոդների հետ՝ իր ստեղծագործությունները օգտագործելով որպես պատմություններ նրանց անունից։ Աշխատանքներում Մետտոն հանդես էր գալիս հասարակության մեջ կանանց կարգավիճակի բարելավման օգտին։

1881 թվականին Մատտոյի ամուսինը մահացավ` իր կալվածքը թողնելով սնանկ վիճակում։ Նման ֆինանսական պայման��երում Տինտեում մնալու անկարողության պատճառով Մետտո դե Տուրները տեղափոխվեց Արեկիպու, որտեղ նա սկսեց աշխատել որպես La Bolsa Americana թերթի գլխավոր խմբագիր։ Այդ ժամանակ նա հրատարակել է 2 հատոր «tradiciones cuzqueñas»-ի երկհատորյակը, առաջինը 1884 թվականին, երկրորդը՝ 1886 թվականին։ Նա գրել է նաև Himacc-Suacc (1884) դրաման և թարգմանել Ավետարանը բնիկ պերուացիների կեչուա լեզվով։ Գրական գործունեությունից բացի, նա զբաղվում էր նաև հասարակական գործունեությամբ, մասնավորապես հովանավորում էր Almirante Grau գծանավի կառուցումը։

Մատտո դե Տուրները վերջապես թողեց Տինտան` ընդմիշտ տեղափոխվելով Լիմա, բայց նույնիսկ այնտեղ իր քաղաքական և հակասական հրապարակումների համար հաճախ ծագում էր ավելի անվտանգ ապրելու հարցը Պերուի սահմաններից դուրս։ Լիմայում նա մասնակցել է տարբեր գրական կազմակերպությունների և հրատարակչությունների աշխատանքներին։ 1887 թվականին Մետտո դե Տուրները դարձել է El Peru Ilustrado-ի տնօրենը, որտեղ էլ հրատարակել է իր վեպերից շատերը։ 1889-1895 թվականներին նա տպագրել է 3 վեպ` Aves Sin Nido-ն («Թռչուններն առանց բնի»), Indole-ն («Խորհրդանիշ») և Herencia-ն («Ժառանգություն»)։ Նրանք պատմում էին քաղաքացիական հասարակության իրավունքներից զուրկ հնդկացիների մասին, որոնք ճնշվում էին հասարակության կողմից և այդ ամենը դատապարտող քահանաների մասին։ Մատտո դե Տուրների ամենահայտնի ստեղծագործությունը դարձավ «Թռչուններն առանց բնի» (Aves Sin Nido, 1889) վեպը։ Այս վեպը սկանդալային էր, քանի որ այնտեղ պատմվում էր սպիտակ տղամարդու և հնդկացի կնոջ սիրո մասին, ինչն այդ ժամանակ խայտառակություն էր համարվում Լատինական Ամերիկայում։ Գործողության ընթացքում բացահայտվում է, որ հերոսները չեն կարող միասին լինել այն պատճառով, որ նրանք երկուսն էլ նույն քահանայի սերունդ են։ «Թռչուններն առանց բնի» վեպը նրա միակ սկանդալային գործը չէր։ Մատտո դե Տուրները իր El Perú Illustrado թերթում տպագրել է նաև բրազիլացի գրող Էնրիկե Կոելիո Նետոյի շատ հակասական վեպը։ Այս ամենը հանգեցրեց նրան, որ արքեպիսկոպոսը նրան եկեղեցուց արտաքսեց։

1895 թվականին Պերուի նախագահ Նիկոլաս դե Պիերոլան ստիպեց նրան հեռանալ Պերուից։ Նա տեղափոխվեց Արգենտինա` Բուենոս Այրես, որտեղ շարունակեց իր գրական գործունեությունը։ 1900 թվականին նա գրեց Boreales, Miniaturas y Porcelanas («Հյուսիսաբնակների մանրանկարչությունը և ճենապակին») էսսեների ժողովածուն, որտեղ ընդգրկված էր «Narraciones históricas», կարևոր պատմաշխարհագրական աշխատությունը և արտահայտված է Կլորինդայի հայրենիք վերադառնալու ցանկությունը։ Բուենոս Այրեսում նա հիմնադրել է Búcaro Americano-ն, ինչպես նաև կազմակերպել է հանրային դասախոսություններ և գրել բազմաթիվ հոդվածներ տեղական մամուլի համար։ Նա աշխատել է տեղական համալսարանում որպես պրոֆեսոր։ 1908 թվականին Մատտոն առաջին անգամ այցելել է Եվրոպա` այդ տպավորությունների մասին գրելով Viaje de Recreo («Ճամփորդություն հանգստի համար») գիրքը։ Գիրքը հրատարակվել է թերթում 1909 թվականին՝ նրա մահից հետո։

Ավանդույթներն ու լեգենդներ

• Perú: Tradiciones cuzqueñas. Arequipa։ «La Bolsa», 1884.
• Tradiciones cuzqueñas. 2 vols. Lima։ Torres Aguirre, 1886.
• Leyendas y recortes. Lima։ «La Equitativa», 1893.

Գեղարվեստական գրականություն

• Aves sin nido. Lima։ Imprenta del Universo de Carlos Prince, 1889.
• Índole. Lima։ Imprenta Bacigalupi, 1891.
• Herencia. Lima։ Imprenta Bacigalupi, 1893.

Կենսագրություն, էպիստոլար արձակ, ճանապարհորդություն և ակնարկներ

• Bocetos al lápiz de americanos célebres. Lima։ Peter Bacigalupi, 1889.
• Boreales, miniaturas y porcelanas. Buenos Aires։ Juana A. Alsina, 1909.
• Cuatro conferencias sobre América del Sur. Buenos Aires։ Juan A. Alsina, 1909.
• Viaje de recreo: España, Francia, Inglaterra, Italia, Suiza, Alemana. Valencia։ F. Sempere, 1909.

Թատրոն

• Hima-Sumac: Drama en tres actos y en prosa. Lima։ «La Equitativa», 1893.

• Campbell, Margaret V., The «Tradiciones Cuzquenas» of Clorinda Matto De Turner. Index of Volume 42 1959
• Chasteen, Charles John. «Born in Blood & Fire», p165,166
• Сайт, содержащий 2 важных эссе Матто де Турнер
• Berg, Mary G. «Clorinda Matto de Turner». Spanish-American Women Writers. Ed. Diane E. Marting. Westport։ Greenwood Press, 1990, pp. 303–315.
• Berg, Mary G. «Writing for her Life: The Essays of Clorinda Matto de Turner», in Reinterpreting the Spanish American Essay։ Women Writers of the 19th and 20th Centuries. Ed. Doris Meyer. Austin։ University of Texas Press, 1995.
• Castagnaro, R. Anthony. The Early Spanish American Novel. New York։ Las Américas, 1971; «The Indianist Novels», pp. 139–157.
• Cornejo Polar, Antonio. «Foreword». Torn from the Nest. New York։ Oxford University Press, 1998։ xiii-xlii.
• Davies, Catherine. «Spanish-American Interiors: Spatial Metaphors, Gender and Modernity». Romance Studies 22.1 (Mar 2004)։ 27-39.
• Fox-Lockert, Lucía. «Clorinda Matto de Turner: Aves sin nido (1889)». Women Novelists in Spain and Spanish America. Metuchen, N.J։ The Scarecrow Press, 1979.
• González Pérez, Aníbal. «Novel and Journalism: Strategic Interchanges». Eds. Mario J. Valdés & Djelal Kadir. Literary Cultures of Latin America։ A Comparative History. 3 Vols. Vol 2։ Institutional Modes and Cultural Modalities. Oxford։ Oxford University Press, 2004։ II։ 278—288.
• Higgins, James. A History of Peruvian Literature. Liverpool։ Francis Carnes, 1987, pp. 74–79.
• Kristal, Efraín. «Clorinda Matto de Turner». Latin American Writers. Vol. I. Ed. Solé/Abreu. NY։ Charles Scribner’s Sons, 1989։ pp. 305–309.
• Kristal, Efraín. The Andes Viewed from the City. New York։ Peter Lang, 1987.
• Lindstrom, Naomi. «Foreword». Birds Without a Nest. By Clorinda Matto de Turner. Austin։ University of Texas Press, 1996։ vi-xxi.
• Lindstrom, Naomi. Early Spanish American Narrative. Austin։ University of Texas Press, 2004; sobre Matto de Turner, 170—174.
• Prieto, René. «The Literature of Indigenismo». The Cambridge History of Latin American Literature. Ed. Roberto González Echevarría and Enrique Pupo-Walker. Cambridge։ Cambridge University Press, 1996.
• Ward, Thomas. «The Royal Commentaries as a Kaleidoscopic National Archetype: The Pursuit of Post-Colonial Identities in Peru.» Review։ Literature and Arts of the Americas, Issue 79, Vol. 42.2 (Fall 2009)։ 185—194.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կլորինդա Մատտո դե Տուրներ» հոդվածին։

Բառարաններ և հանրագիտարաններ Treccani   Չափորոշչային վերահսկողություն BIBSYS: 1063098 · BNE: XX1129064 · BNF: 121757544 · CiNii: DA0998655X · GND: 118782576 · ISNI: 0000000116100549 · LCCN: n85154415 · NTA: 075207184 · SUDOC: 030316766 · VIAF: 25398570 · WorldCat VIAF: 25398570