Մարիա Բաշկիրցևա

Մարիա Բաշկիրցևա; ռուս.՝ Мария Константиновна Башкирцева
Ծնվել է	նոյեմբերի 11 (23), 1860 կամ նոյեմբերի 12 (24), 1858
Ծննդավայր	Գավրոնցի, Դիկանկա վոլոստ, Պոլտավա նահանգ, Պոլտավայի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	հոկտեմբերի 31, 1884
Մահվան վայր	Փարիզ
Ազգություն	ուկրաինացի
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և Ֆրանսիա
Կրթություն	Ժյուլիանի ակադեմիա
Դավանանք	ուղղափառություն
Մասնագիտություն	նկարչուհի, քանդակագործ, օրագրի հեղինակ, գրող, կենսագիր և արվեստագետ
Ոճ	ռեալիզմ
Ժանր	դիմապատկեր
Ուշագրավ աշխատանքներ	Նկարչուհու հարսը
Ուսուցիչ	Թոնի Ռոբեր Ֆլյորի
Հայր	Konstantin Pavlovich Bashkirtsev?
	ստորագրություն;
	Marie Bashkirtseff Վիքիպահեստում

Մարիա Կոնստանտինովնա Բաշկիրցևա (ֆր.՝ Marie Bashkirtseff, ռուս.՝ Мария Константиновна Башки́рцева, ուկրաիներեն՝ Башкірцева Марія Костянтинівна, նոյեմբերի 11 (23), 1860^[1] կամ նոյեմբերի 12 (24), 1858, Գավրոնցի, Դիկանկա վոլոստ, Պոլտավա նահանգ, Պոլտավայի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - հոկտեմբերի 31, 1884(1884-10-31)^[2], Փարիզ^[3]), ռուս նկարչուհի^[4], հանրահայտ «Մարիա Բաշկիրցևայի օրագիրը» գրքի հեղինակ։ Կյանքի մեծ մասն անցկացրել է Ֆրանսիայում։

Կենսագրություն

Մարիա Բաշկիրցևան, ըստ Ֆրանսիայի ազգային գրադարանում հայտնաբերված գրառումների, ծնվել է 1858 թվականի նոյեմբերի 12 (24)-ին^[5] Ռուսական կայսրության Պոլտավա նահանգի Պոլտավա քաղաքի մերձակայքում գտնվող Գավրոնցի (Գայորոնցի) կալվածքում, ազնվականության տեղի առաջնորդ Կոնստանտին Բաշկիրցևի և Մարիա Բաբանինայի ընտանիքում։ Նրա օրագրի հետմահու հրատարակություններում նրա տարիքը կրճատվել է։

Մարիայի մանկությունն անցել է Չեռնյակովկա գյուղում (գնդապետ Չերնյակի կալվածքում), ըստ ժամանակակից վարչական բաժանման Ուկրաինայի Պոլտավայի մարզի Չուտովի շրջանն է։ Ամեն տարի, Երիտասարդության օրը, Մերիինայի հովտում տեղի է ունենում Բաշկիրցևայի անունը կրող միջազգային տոնավաճառը։ Ամուսնալուծությունից հետո մայրը Մարիայի հետ, որը այդ ժամանակ տասներկու տարեկան էր, մեկնել է Եվրոպա՝ Վիեննա, Բադեն-Բադեն,Ժնև։ Այնտեղ աղջիկը սիրահարվում է Համիլթոնի դուքսին, իսկ ավելի ուշ՝ Նիսում, արիստոկրատ Բորելիին։ Շուտով Բորելի նկատմամբ հրապուրանքն անցնել է, և 1873 թվականին տասնհինգամյա աղջկա դաստիարակչուհին նրան հայտնել է սարսափելի նորությունը՝ Համիլթոնի դուքսն ամուսնանում է, բայց, ավաղ, ոչ իր հետ։ «Դա նման էր դանակը կուրծքը խրելուն »,- գրել է Մարիան իր օրագրում։

1877 թվականին Բաշկիրցևան մեկնել է Փարիզ, որտեղ ընդունվել է Ռ. Ժյուլիանի ակադեմիա, և արդեն 11 ամիս անց նրա աշխատանքները ցուցադրել են ուսանողների աշխատանքների Սալոնում և պարգևատրվել է ոսկե մեդալով^[6]։ Նրա աղջկական սիրո հաջորդ առարկաներն են եղել կոմս Ալեքսանդր դե Լարդելը^[7], Պոլ Գրանե դե Կասանյակը, կոմս Պիետրո Անտոնելին (կարդինալ Ջիակոմոյի եղբորորդին), Օդիֆրեն և այլք։ Հարապուրվելով պատգամավոր և հռետոր Պոլ Գրանե դե Կասանյակով, Մարիան լրջորեն մտել է քաղաքականություն։

Գոյություն ունեն վկայություններ, որ Բաշկիրցևան կեղծանվամբ հոդվածներ է գրել ֆեմինիզմի մասին, քանի որ նույնիսկ Ժյուլիանի ակադեմիայում, որտեղ աղջիկը գեղանկարչություն էր ուսումնասիրում, ֆեմինիստական գաղափարները ծիծաղ են առաջացրել։

Տասնվեց տարեկան հասակում Մարիան իմացել է, որ տուբերկուլյոզով հիվանդ է։ Այդ պահից նա շատ ժամանակ է անցկացրել հանգստավայրերում և զգացել է մոտալուտ մահը։ Այնուամենայնիվ, աղջիկը մտածել է իր օրագրի ճակատագրի մասին, որը որոշել է հրատարակել։ Այդ նույն ժամանակաշրջանին են (1884 թվական) վերաբերվել նաև նրա հայտնի նամակագրությունը Գի դը Մոպասանի հետ, ով, առաջին անգամ նամակ ստանալով ոմն համեստ ուսուցիչ Ժոզեֆ Սավանտենայից, այդ «խզբզոցից» հրաժարվել է։ Արդեն աղջկա և ոչ թե ուսուցչի անունից գրված պատասխան նամակում Բաշկիրցևան հրաժարվել է հենց գրողի առաջարկից։

Օրագրի վերջին էջերը դրամատիկ են՝ քաղցկեղից մահանում է Մերիի ուսուցիչը՝ ֆրանսիացի հայտնի նկարիչ Ժյուլ Բաստիեն Լըպաժը։ Մուսյան, ինչպես քնքշաբար անվանում են աղջկան, խնամում է իր ուսուցչին և․․․ ինքն է մահանում առաջինը։ Օրագրում նրա վերջին գրառում է. «…վա՛յ մեզ․ թող միայն դռնապանները ողջ լինեն․․․ արդեն երկու օր է իմ մահճակալը սրահում է դրված, բայց այն այնքան մեծ է, որ այն վարագույրով բաժանել են, և ես չեմ տեսնում դաշնամուրը և բազմոցը։ Ինձ համար արդեն դժվար է աստիճաններով բարձրանալ»։

Մարիա Բաշկիրցևան մահացել է տուբերկուլյոզից 25 տարեկան հասակում։ Թաղվել է Փարիզի Պասի գերեզմանատանը։ Էմիլ Բաստիեն Լըպաժի կողմից կառուցված Մարիա Բաշկիրցևայի դամբարանը հանդիսանում է նաև Բաշկիրցև-Բաբանին ընտանիքի շատ այլ անդամների թաղման տեղ։ Մուտքի վերևում Անդրե Թերիեից մի երկտող է, իսկ ներսում պահվում են Մարիայի մոլբերտը, նրա կահույքը, քանդակը և որոշ նկարներ, այդ թվում Բաշկիրցևայի «Սուրբ կանայք» վերջին աշխատանքը։

Մոպասանը, այցելելով նրա շիրիմին, ասել է․

Դա իմ կյանքում միակ Վարդն էր, որի ճանապարհը ես կծածկեի վարդերով, եթե իմանայի, որ այն կարող է լինել այդքան վառ և այդքան կարճ։

Օրագիր

Մարիան տասներկու տարեկանից մինչ իր մահը ֆրանսերեն լեզվով օրագիր է պահել (հարյուր հինգ տետր), որը հետագայում հայտնի է դարձել և բազմիցս թարգմանվել է բազմաթիվ լեզուներով, այդ թվում նաև՝ ռուսերեն։ Օրագիրը տոգորված է նուրբ փսիխոլոգիզմով, երազկոտ «փառքի ծարավով», միևնույն ժամանակ դատապարտվածության ողբերգական զգացումով։

20-րդ դարի սկզբին այդ գիրքը շատ հանրահայտ էր Ռուսաստանում։ Բաշկիրցևայի ստեղծագործական և անհատականության ամենահայտնի երկրպագուն եղել է Մարինա Ցվետաևան, որը երիտասարդության տարիներին նամակագրություն է ունեցել Բաշկիրցևայի մոր հետ (որը մահացել է 1920 թվականներին) և իր առաջին՝ «Երեկոյան ալբոմ» («Вечерний альбом»), բանաստեղծությունների ժողովածուն նվիրել է Բաշկրրցևայի «փայլուն հիշատակին»։ Իր երկրորդ գրքի՝ «Կախարդական լամպը» («Волшебный фонарь»), կազմի վրա Ցվետաևան ազդարարել էր մի ամբողջ ժողովածու մասին՝ վերնագրված «Մարիա Բաշկիրցևան. Բանաստեղծությունների 3-րդ գիրքը», բայց այն լուս չի տեսել (կամ գուցե չի էլ գրվել)։

Վալերի Բրյուսովը իր օրագրում գրել է․

Ոչինչ ինձ չի վերակենդանացնում այնպես, ինչպես Բաշկիրցևայի օրագիրը։ Նա՝ ես եմ իմ բոլոր մտքերով, համոզմունքներով և երազանքներով։

Վելիմիր Խլեբնիկովը ևս ամենաբարձր գնահատականն է տվել Բաշկիրցևայի օրագրին իր «Սեփական» («Свояси») գրական ինքնակենսագրականում (1919 թվական)․

Ես թախանձում եմ ապագայի արվեստագետներին պահել իրենց ոգու ճշգրիտ օրագրերը. իրենք իրենց նայեն ասես երկնքից և ճշգրիտ գրառումներ կատարեն իրենց ոգու աստղերի ծագման և մայրամուտի վերաբերյալ։ Այս ոլորտում մարդկությունն ունի միայն Մարիա Բաշկիրցևայի օրագիրը, ուրիշ ոչինչ։ Ներքին երկնքի մասին գիտելիքների այս հոգևոր աղքատությունը ժամանակակից մարդկության ամենավառ սև ֆրաունհոֆերյան գծերն են^[8]։

Բաշկիրցևայի օրագիրը հաճախ համեմատել են Ելիզավետա Դյակոնովայի օրագրի հետ։ Օրագրերը համեմատելով՝ քննադատները հաճախ նախապատվությունը տվել են փնթի գավառացի կնոջը։ «Հանգուցյալ Ելիզավետա Դյակոնովան իր առջև դրել էր նույն նպատակը, ինչ Մարիա Բաշկիրցևան․ գրել «օրագիր», որը կծառայեր որպես «կնոջ լուսանկար», - «Պետերբուրգյան թերթում» նշել է Ոդիսական կեղծանունով մեկը, - բայց Բաշկիրցևայի մոտ պատկերը ստացվել է նեգատիվ, որոշ չափով դրամատիզացված, թատերական կեցվածքներով, մինչդեռ Դյակոնովան հավատարիմ է ճշմարտությանը և իրական է մինչև վերջին շեշտը»։ Նույն կարծիքն է հայտնել նաև Վ. Վ. Ռոզանովը։ 1904 թվականին առաջին հրատարակության ավարտից առաջ նա հանդես է եկել «Նոր ժամանակներ» թերթում ջերմագին կոչով․

Կարդացեք տիկին Դյակոնովայի Օրագրի ամենահետաքրքիր երկու հատորները։ Նախ և առաջ, ինչ աստիճան ռուսական է այս ամենը, «ռուսական հոտ ունի», եթե համեմատենք այս անվստահ «Օրագիրը» կիսաֆրանսիացի Բաշկիրցևայի հանճարեղորեն արատավոր «Օրագրի» հետ։ Ինչքան հոգի է այստեղ լցրած, գործեր, մտքեր, ինչպիսի հիանալի էջեր են նվիրված մահվան մասին մտորումներին։ Ինչքան հոգատարություն մարդկանց, երեխաների, ընտանիքի նկատմամբ, ոչ թե իրական խնամք (անզորության պատճառով), այլև հոգու մեջ։

Տասներկու տարի անց, «Օրագրի» չորրորդ հրատարակությունից հետո, Ռոզանովն ավելի հստակ է արտահայտել իր հակվածությունը և հայտարարել է, որ «սա 19-րդ դարի ռուսական գրականության ամենահմայիչ գրքերից մեկն է»։

Դյակոնովան Բաշկիրցևայի օրագրի մասին այսպես է գրել.

Ես ավարտեցի Մարիա Բաշկիրցևայի օրագրի ընթերցումը։ Նա ինձ վրա ոչ մի տպավորություն չթողեց։ Հեղինակի անհատականությունը ծայրաստիճան անհամակրելի է։ Գտեք նրա բնավորության գոնե մեկ գրավիչ կողմ, նշեք այս գրքում անկեղծ, սրտանց շարժում։ «Եսը» շողում է բոլոր էջերում հազարավոր երանգներով՝ խավարից մինչև լույս, և հակառակը։

Չեմ հասկանում, թե ինչպես արտերկրում նրանք կարող էին հետաքրքրվել այս օրագրով։ Գլադսթոունը նկարագրեց նրան որպես այս դարի վերջի ամենամեծ գործերից մեկը։ Մյուսները բարձրացնում են այս գիրքը դեպի երկինք, որովհետև նրանում «արտացոլվեց ամբողջ դարը, ներկա դարը՝ փայլուն, բայց՝ դատարկ», իսկ Մարիա Բաշկիրցևան դրա ամենատիպիկ ներկայացուցիչն էր։

Խեղճ 19-րդ դար։ Դա արտացոլվեց հպարտ, թույլ և անբարոյական մարդու մեջ։ Արդյո՞ք այն արդեն ավարտվում է և ավելի լավ համեմատության արժանի չէր։

Մարիա Բաշկիրցևան իհարկե, օրագրի մեջ անկեղծ է, նա իրեն նկարում է այնպես, ինչպես կա։ Նրան չի կարելի անվանել տաղանդավոր, շնորհաշնորհ՝ ահա նրա փայլը։ Բայց հրեշավոր է այս ահավոր եսասիրությունը, փայլուն գեղեցիկ արտաքինի տակ։ Եթե այս գիրքը տաս մի վանականի կարդալու, ապա նա կասի. «Կորած, դժբախտ հոգի» և, միգուցե, ճիշտ կլինի։ Ծանր է տեսնել, թե ինչպես են մեր ժամանակներում մարդիկ տարվում նման գրքերով ...

Չկարծեք, որ ես սա գրում եմ կանացի նախանձից ելնելով։ Քիչ մարդ կա աշխարհում,որ արժանի է նախանձի։

Ժառանգության ճակատագիր

Բաշկիրցևների կալվածքը 1900 թվականին վաճառվել է կոմս Ս. Դ. Շերեմետևին։ 1917-1919 թվականներին կալվածքն ավերվել է, իսկ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին նրանից հետք էլ չի մնացել։

1908 թվականին Բաշկիրցևայի մայրը Ալեքսանդր III թանգարանին նվիրել է Մարիայի գործերից մեծ հավաքածու (հարյուր քառասունմեկ աշխատանք՝ գծանկարներ, էսքիզներ, կտավներ, գունամատիտանկարներ, քանդակագործական ուրվանկարները)։ 1930 թվականին Բաշկիրցևայի այս հավաքածուի երկու նկար տեղափոխել են Դնեպրոպետրովսկի թանգարան, 1932 թվականին, Ուկրաինական ԽՍՀ կրթության ժողովրդական կոմիսարիատի խնդրանքով, Ռուսաստանի թանգարանը Ուկրաինային փոխանցել է Բաշկիրցևայի հարյուր քսանյոթ աշխատանք։ Մի քանի աշխատանք 1929 թվականի տեղափոխվել է Կրասնոյարսկ։ Ռուսաստանի թանգարանում մնացել է Մարիա Բաշկիրցևայի ութ գեղանկար և տասներեք ջրանկար։

Խարկովի գեղարվեստական պատկերասրահի տարհանման ընթացքում անհետ կորել են Բաշկիրցևայի վաթսունվեց կտավ։ Այսօր Ուկրաինայում նրա նկարներից միայն երեքն են մնացել, որոնք գտնվում են Խարկովի, Դնեպրի և Սումիի թանգարաններում։ Բաշկիրցևայի ինքնատիպ աշխատանքներն այժմ հազվադեպ են հանդիպում այն պատճառով, որ նրանց մեծ մասը ոչնչացել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Գավրոնցիի ռմբակոծման հետևանքով։

1980 թվականին Ֆրանսիայի ազգային գրադարանում հայտնաբերվել է օրագրի բնօրինակ տեքստը, որը նախկինում համարվել էր կորած։ Ուսումնասիրությամբ պարզվել է, որ Բաշկիրցևայի օրագրի մեծ մասն անհայտ է հանրությանը, իսկ արդեն հրատարակվածը պարունակել է բազմաթիվ բացեր և ակնհայտ աղավաղումներ (ներառյալ նկարչուհու ծննդյան թվականը), ներկայացվել է մի ընտանիքի կողմից, որը չի ցանկացել բացահայտել իրենց ընտանեկան գաղտնիքները։

Վերջերս ընթացել է ֆրանսերեն լեզվով օրագրի ամբողջական տեքստի հրատարակումը և դրա անգլերեն թարգմանությունը։ Օրագրի առաջին մասը հասանելի է «I Am the Most Interesting Book of All» վերնագրով։ 2013 թվականին լույս է տեսել անգլերեն թարգմանության երկրորդ մասը՝ «Lust for Glory» վերնագրով։ Ամբողջական հրատարակությունը Բաշկիրցևայի անհատականությունը նորովի է բացահայտել և լուսավորել է դարաշրջանի կյանքը։

Ուկրաինացի գրականագետ Միխայիլ Սլաբոշպիցկին հրապարակել է «Մարիա Բաշկիրցևա» վեպը՝ թարգմանված ռուսերեն և ֆրանսերեն^[9]։ Բաշկիրցևայի անհատականության վերաբերյալ մեծ ուսումնասիրություն է կատարել գրող Ալեքսանդր Ալեքսանդրովը։ Նրա աշխատանքի արդյունքը եղել է «Օրիորդ Բաշկիրցևայի իրական կյանքը» գիրքը^[10]։

Ճանաչում

Փարիզի Լյուքսեմբուրգի թանգարանում կա «Անմահություն» արձանը։ Քանդակագործական խմբում պատկերված է երիտասարդ հանճար, որը մահանում է մահվան հրեշտակի ոտքերի տակ։ Վերջինս իր ձեռքին պահում է մի ցուցանակ, որի վրա գրված են հանրահայտ մարդկանց անուններ, ովքեր ժամանակից շուտ են գերեզման մտել, բայց Երկրի վրա արդեն անմահացել են։ Հանճարի աչքերը ուղղված են ցուցակին։ Եվ այդ ցուցակի ութ ֆրանսիական անունների մեջ կա մեկ ռուսական իգական անուն՝ «Մարիա Բաշկիրցևա»։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 Большая российская энциклопедия (ռուս.) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Կերպարվեստի արխիվ — 2003.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #118653350 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
↑ Дьяков Лев. Мария Башкирцева // «Искусство» : газета. — 2009. — № 1.
↑ Коснье Колет[fr]. Мария Башкирцева: портрет без ретуши / пер. с фр. Т. Чугуновой; предисл. И. Владимирова; послесл. Т. Швец. — М.: Терра, 2008. — С. 24. — 288 с. — (Избранницы судьбы). — ISBN 978-5-275-01618-5.
↑ Энциклопедия русской живописи / О.Ю. Николаева. — «ОЛМА Медиа Групп», 2010. — С. 24. — 496 с. — ISBN 978-5-373-02769-4.
↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
↑ Khlebnikov, Velimir, 1885-1922.; Хлебников, Велимир, 1885-1922. (2000-2006). Sobranie sochineniĭ v shesti tomakh. Moskva: Nasledie. ISBN 5-9208-0022-4. OCLC 47838445.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
↑ Михайло Слабошпицький, 1986.Михайло Слабошпицький. Марія Башкирцева (життя за гороскопом). Роман-есе (укр.). — Київ: Радянський письменник, 1986. — 299 с.
↑ Александр Александров. Подлинная жизнь мадемуазель Башкирцевой. — М.: «Захаров», 2003. — 230 с. — (Биографии и мемуары). — ISBN 5-8159-0310-8.

Գրականություն

Башкирцева Мария Дневник. — М.: «Захаров», 2003. — 688 с. — ISBN 5-8159-0538-0
Коппе Франсуа (1989). «О Марии Башкирцевой». Лазурь: литературно-художественный и критико-публицистический альманах.
Дьяков Лев. Мария Башкирцева // «Искусство» : газета. — 2009. — № 1.
Колет Коснье Мария Башкирцева: портрет без ретуши = Marie Bashkirtseff: Portrait sans retouches / Переводчик: Татьяна Чугунова. — М.: Терра (издательство) — Книжный клуб, 2008. — 304 с. — ISBN 978-5-275-01618-5
Олена Батченко. «Українська парижанка Марія Башкирцева та її живопис на тлі європейського мистецтва другої половини ХІХ ст» (ուկրաիներեն). Портал Український Простір. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 09.07.2014-ին.
Александр Александров Подлинная жизнь мадемуазель Башкирцевой. — М.: «Захаров», 2003. — 230 с. — (Биографии и мемуары). — ISBN 5-8159-0310-8
Избранница судьбы Мария Башкирцева / L'Elue du Destin Marie Bashkirtseff. Антология / Сост. Татьяна Швец. — М.: «Вече (издательство)», 2008. — 248 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-9533-2780-0 (Авторы: Андре Тёрье, Пьер-Жан Реми, Колет Элар-Коснье, Беатрис Дебрабандер-Декамп, Лев Анненский, Татьяна Швец, Николай Кнорринг, Игорь Владимиров, И. Н. Шувалова, Татьяна Золозова, Анастасия Тетрель)
Михайло Слабошпицький Марія Башкирцева (життя за гороскопом). Роман-есе(ուկր.). — Київ: Радянський письменник, 1986. — 299 с.
Михайло Слабошпицький Марія Башкирцева (життя за гороскопом). Роман-есе(ուկր.). — 5-е вид. — Київ: Ярославів Вал, 2008. — 272 с.
Михайло Слабошпицкий Мария Башкирцева. Роман-эссе / Пер. с укр.: Н. А. Кублановский. — Иваново: МИК, 2002. — 239 с.
Д. О. Мартынова. Творчество «русской француженки» М. К. Башкирцевой в контексте французских течений 70-80х гг. XIX века. / Актуальные проблемы теории и истории искусства
Чистякова И.А. О выставке М.К. Башкирцевой в Русском музее в 1929 году (по материалам архива ГРМ) // Страницы истории отечественного искусства. К 100-летию Василия Алексеевича Пушкарева. Сборник статей по материалам научной конференции (Русский музей, Санкт-Петербург, 2018). Вып. XXХI. С. 58–67.

Հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարիա Բաշկիրցևա» հոդվածին։

[_5614358b0fd09360-1] 1,0 ^1,1 Большая российская энциклопедия (ռուս.) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.

[_37c2fe0652d2fd29-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Կերպարվեստի արխիվ — 2003.

[_16892d0dc50a7975-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #118653350 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.

[4] Дьяков Лев. Мария Башкирцева // «Искусство» : газета. — 2009. — № 1.

[5] Коснье Колет[fr]. Мария Башкирцева: портрет без ретуши / пер. с фр. Т. Чугуновой; предисл. И. Владимирова; послесл. Т. Швец. — М.: Терра, 2008. — С. 24. — 288 с. — (Избранницы судьбы). — ISBN 978-5-275-01618-5.

[6] Энциклопедия русской живописи / О.Ю. Николаева. — «ОЛМА Медиа Групп», 2010. — С. 24. — 496 с. — ISBN 978-5-373-02769-4.

[7] «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.

[8] Khlebnikov, Velimir, 1885-1922.; Хлебников, Велимир, 1885-1922. (2000-2006). Sobranie sochineniĭ v shesti tomakh. Moskva: Nasledie. ISBN 5-9208-0022-4. OCLC 47838445.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)

[9] Михайло Слабошпицький, 1986.Михайло Слабошпицький. Марія Башкирцева (життя за гороскопом). Роман-есе (укр.). — Київ: Радянський письменник, 1986. — 299 с.

[10] Александр Александров. Подлинная жизнь мадемуазель Башкирцевой. — М.: «Захаров», 2003. — 230 с. — (Биографии и мемуары). — ISBN 5-8159-0310-8.

[1]