Տոլմա
Տոլմա (դալմա[1], դուլմա[1], դուրմա[1], սարմա), բանջարեղենի կամ տերևների (որպես կանոն՝ խաղողի) մեջ դրված միջուկով ուտեստ։ Միջուկը հիմնականում պատրաստվում է բրնձի հիման վրա, ինչպես նաև կարող է պարունակել եփովի մսի խճողակ։ Տոլման լայնորեն տարածված է Հարավային Կովկասի, Ստարա Պլանինայի, Առաջավոր Ասիայի և Կենտրոնական Ասիայի խոհանոցներում, ինչպես նաև Հյուսիսային Աֆրիկայում։ Ազգային խոհանոցներից յուրաքանչյուրն ունի տոլմայի[2] պատրաստման իր տարբերակները։
 Տոլմա, դոլմա, դալմա | |
|---|---|
 | |
| Հայաստան | |
| Ծագում | |
| Տեսակ | սննդատեսակ |
| Ենթատեսակ | ստյու և լցոնված բանջարեղեն |
| Առաջացման երկիր | Հայաստան |
| Բաղադրամասեր | |
| Հիմնական | Միս (տարբեր կենդանիների), համեմունքներ, բանջարեղեն, կաղամբի կամ խաղողի թփեր |
 Dolma Վիքիպահեստում | |
.JPG)
Անվանում
խմբագրելԹուրքերեն՝ dolma; ադրբեջաներեն՝ dolma[3]; հունարեն՝ ντολμαδες; պարսկերեն՝ Dolme (دلمه); ռումիներեն՝ sarma) պատրաստվում են և՛ մսային, և՛ բանջարեղենային հումքով, լցոնած և փաթաթված՝ «տիլլի»-ի (ուրարտերեն՝ «տոլի» բառը, որը նշանակում է խաղողի տերև, այստեղից էլ տոլմա = խաղողի տերևի մեջ լցոնված և փաթաթված ճաշատեսակ), կաղամբի կամ բանջարի տերևի մեջ։ Բացառիկ է «փլըտուծը» (փլած տոլման, որը տոլմայի բաղադրիչները մանրացնելով, միասին են եփում)։ Բացառիկ է նրա համար, որ այդպիսի բաղադրատոմս չի հանդիպում այլ խոհանոցներում։ Տարբեր է Տիգրանակերտի «փըթէ-փըլէ»-ն՝ փաթաթված տոլման. մատուցելու ժամանակ քանդում են, վրան ավելացնում են ձվածեղ և սխտորմածուն։
Տոլմայի անվանման տարբերակներից «դոլմա»-ն համարվում է ընդհանուր մի քանի թուրքական լեզուների համար (ադրբ.՝ dolma, Ղրիմի թաթարերեն՝ dolma, թուրքերեն՝ dolma, թուրքմ.՝ dolma, ուզբ.՝ do'lma, дўлма) և ծագում է թուրքերեն dolmak[4] բայից՝ «լրացնել»[5] նշանակությամբ։ «Դոլմա» բառի թուրքական ծագումը հավաստողների շարքում են հայ լեզվաբան-թուրքագետ Սևորդյանը[6], գերմանացի ալթաիստ և թուրքագետ Գերհարդ Դյորֆերը[7][8], Ֆրանց Միկլոշիչը[9], հայ լեզվաբան Աճառյանը[10], պատմական գիտությունների դոկտոր Երեմյանը[11] ԹԼՏՀ-ի ընդհանուր խմբագրմամբ։ Գերհարդ Դյորֆերը մատնանշում է, որ բառն ունի օսմանյան ծագում և հանդիպում է Սկանդինավիայում, Բալկաններում և Հունգարիայից մինչև Ուզբեկստան ու Տաջիկստան[12]։ Պոխլյոբկինի կարծիքով՝ վրացական և հայկական խոհանոցների մի մասը թուրքական անվանումներով տարածված է Ադրբեջանում, ինչպես նաև Իրանում և Թուրքիայում, այդ իսկ պատճառով դա բարդացնում է այդպիսի ուտեստների ազգային պատկանելության ճշգրիտ որոշումը[13]։
Ծագում
խմբագրելՏոլմայի ճշգրիտ ծագումը Հայաստանն է սակայն թուրքերը և հույները դրա ծագումը վերագրում են իրենց։ Տոլմայի մասին հիշատակությունները շատ են։ Հին հայկական Տոլման տարածված է շատ երկրներում այդ թվում նաև Թուրքիայում , սակայն քչերը գիտեն տոլմայի իրական հայրենիքը։ Իսկ տոլմայի հայրենիքը միանշանակ Հայաստանն է։
Լցոնված բանջարեղենը, որպես զարդարանքի առարկա, ամենայն հավանականությամբ, մշակված է էլիտայի սեղանի համար։ Պատրաստման բարդ տեխնոլոգիան պահանջում է խոհարարական նախապատրաստություն, իսկ բանջարեղենի և միջուկի ներդաշնակությունը վկայում է պատվիրատուների[2] ճաշակի մասին։
Այսպես․ «Խոհարարական բառարան»֊ում նշված է, որ այս ուտեստը բնորոշ է բոլոր այն պետություններին, որոնք իրենց վրա զգացել են թյուրքերի ազդեցությունը[14]։ Թյուրքերը իսլամական քաղաքակրթությունը հարստացրել են իրենց խոհարարական գործունեությամբ, և որպես օրինակ՝ թարգմանվում է թյուրքական ծագմամբ «դոլմա»֊ն[15]։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակած համաշխարհային սննդի պատմության մեջ նշվում է, որ իրանցիները դոլման փոխառել են հայերից[16]։
Բազմաթիվ աղբյուրներում՝ առանց որևէ գիտական հիմնավորման, տոլմայի ծագումը կապվում է հայ ազգի հետ։
Հայկական տարբերակ
խմբագրելՕքսֆորդի համալսարանի տեղեկատուն նշում է, որ որոշ մարդկանց կարծիքով՝ տոլման ծագել է որպես հայկական ուտեստ, իսկ հետո անցել է թուրքական խոհանոց։ Տոլման պալատական ուտեստ է եղել Օսմանյան կայսրությունում։ Ծագումը հիմնովին չի կապվում օսմանյան ծագման հետ այն պատճառով, որ լցոնված բանջարեղենը հույների ու արաբների մոտ հանդիպում էր տեղական անվանումներով։
Պատմաբան, խոհարարական գրքերի հեղինակ Պոխլյոբկինի կարծիքով՝ հենց ուտելիքն սկզբնապես ի հայտ է եկել հայկական խոհանոցում․
| XVII դարից մինչև XIX դարը Հայասատանը բաժանված էր Թուրքիայի և Իրանի միջև։ Այս ժամանակահատվածում Հայաստանի տնտեսությունը, նրա մարդկային և նյութական ռեսուրսներն անկում ապրեցին, բայց հոգևոր և նյութական մշակույթը չփոխվեց, չմահացավ նաև հայկական խոհանոցը։ Ընդհակառակը, հայերն իրենց ներդրումն են մտցրել թուրք֊սելջուկների խոհանոցում, այնպես որ շատ բնական հայկական ուտեստներ ավելի ուշ հայտնի դարձան Եվրոպային՝ թուրքերի միջոցով կամ իբր թե որպես թուրքական խոհանոցի ուտեստ (օրինակ՝ տոլման)[17]։ |
Բաղադրություն
խմբագրել
- Որպես արտաքին թաղանթ՝ կիրառվում են տերևները (խաղողի, կաղամբի, ձիու թրթնջուկի) կամ պտուղ-բանջարեղենը (պղպեղ, լոլիկ, սմբուկ, խնձոր, սերկևիլ, սոխ)։ Թաղանթը կաղապար է ստեղծում՝ ուտեստի արտաքին տեսքը, ճաշատեսակին տալիս է լրացուցիչ համ։
- Որպես միջուկ՝ կիրառվում է մսային խճողակ, բրինձ կամ ձավարեղեն։ Դրա բաղադրության մեջ կարող են մտնել հավելումներ՝ համեմունքներ, ընկուզեղեն, կանաչ սոխ, կիտրոնի հյութ, ձիթայուղ։
- Կերակրալցուկը պատրաստում են արգանակից, որում եփվել է տոլման, և համեմունքներից։ Համեմունքները, հետևաբար և կերակրալցուկի համը, որպես կանոն, պետք է լինեն թթվաշ կամ թթվաքաղցր։
- Երևանյան տոլմայի բաղադրությունը՝ ոչխարի միս՝ 170 գրամ, բրինձ՝ 20 գրամ, սոխ՝ 20 գրամ, կանաչի՝ 15 գրամ, սև պղպեղ, խաղողի տերևներ (թարմ կամ մարինացված)՝ 120 գրամ, մածուն՝ 50 գրամ, աղ։
Տոլման՝ ըստ տարածաշրջանի
խմբագրել| Խաղողի թփով պատրաստված տոլմայի ադրբեջանական տարբերակ | Խաղողի թփով պատրաստված տոլմայի հայկական տարբերակ | Սմբուկով պատրաստված տոլմայի ադրբեջանական տարբերակ |
- Հայաստանում տոլման ամենատարածված և ամենահայտնի ուտեստներից մեկն է, ինչի պատվին կազմակերպվում է ամենամյա խոհարարական միջոցառում՝ «Տոլմայի փառատոն»։ Սովորաբար այն մատուցում են մածունով և ճզմած սխտորով։ Որպես համեմունք՝ տոլմայի մեջ հազվադեպ օգտագործում են նաև ընկույզ, սունկ և բալի սոուս։ Տոլմայի պատրաստման համար կիրառվում է մսի 3 տեսակ՝ խոզի միս, տավարի միս և ոչխարի միս։ Ինչպես նաև օգտագործվում են բարկահամ խոտաբույսեր՝ ռեհան, խնկածաղիկ, թարխուն։ Տոլմայի պատրաստման համար անհրաժեշտ տերևները (թփերը) պետք է լինեն ամենանուրբը և ամենամատղաշը։ Կիրառվում են թե՛ խաղողի, թե՛ կաղամբի թփեր։ Գոյություն ունի տոլմայի մի տեսակ, որը հայերն անվանում են «պասուց տոլմա» (ռուս.՝ пасуц толма), որն իրենից ներկայացնում է պահքի համար նախատեսված տոլմա, որի միջուկն են կազմում ոսպը, կարմիր լոբին, սիսեռը, ցորենի հատիկավորները, տապակած սոխը, տոմատի մածուկը։ Բացի վերոնշյալից` Հայաստանում գոյություն ունեն նաև տոլմայի հետևյալ տեսակները՝ դդմի ծաղիկից, թզի տերևներով, խեցգետնի մսով, ինչպես նաև հավի մսով և ձկով[18]։ Երևանյան տոլմայի՝ խաղողի թփերով պատրաստման եղանակը. խճողակը պատրաստվում է ոչխարի մսից (մատղաշ), բրնձից, մանր կտրտված սոխից, կանաչուց, պղպեղից, որը փաթաթում են նախապես պատրաստված խաղողի թփերի մեջ՝ գլանի ձև ստանալով։ Կաթսայի հատակին դնում են փափուկ մսից հեռացված ոսկորները, ապա կիպ շարում են տոլման, ավելացնում մի փոքր արգանակ և ծածկում են կափարիչով, եփում թույլ կրակի վրա՝ մինչ պատրաստ լինելը։ Առանձին մատուցում են աղով և սխտորով համեմված մածունը[14]։
- Հույները նախընտրում են դոլմադեսը (տոլման) ցողել կիտրոնի հյութով և ավելացնել ձիթապտղի յուղ։
- Իրանական տոլման դեռևս 17-րդ դարից հայտնի է իր փոքր չափսերով, ինչպես նաև այն առանձնահատկությամբ, որ բրինձ չի պարունակում։ Պարսկական խոհանոցի առանձնահտկություններից մեկն այն է, որ այս տոլմայի խճողակի մեջ նաև միրգ են ավելացնում[19]։
- Ղրիմ-թաթարյան խոհանոցում ընդունված է տոլմա անվանել լցոնված տաքդեղը (biber dolması) կամ լցոնված դդմիկը (saqız qabaq dolması):
- Ռուսաստանում գոյություն ունի տոլմա ուտեստի նման մի ուտեստ, որը կոչվում է голубцы, թարգմ.՝ տոլմա կամ խճողակ։ Ռուսները խաղողի թփի փոխարեն բրնձի և մսի խառնուրդը փաթաթում են կաղամբի թփի մեջ, իսկ պատրաստի ուտեստի հետ մատուցվում է թթվասեր։
- Թուրքիայում տարածված են տոլմայի 2 հիմնական տեսակներ՝ մսային միջուկով և բրնձի միջուկով։ Առաջին՝ մսային տեսակը, սովորաբար մատուցվում է տաք վիճակում, երկրորդը՝ սառը վիճակում՝ որպես ակրատ։ Պատրաստման համար օգտագործում են նաև թզենու և ընկուզենու տերևներ։ Հաճախ ուտեստը պատրաստվում է դմակի յուղի մեջ[20]։
- Շվեդիայում տարածված է կաղամբի թփով տոլմայի տեսակը, որը տեղացիներն անվանում են kåldolmar: Համարվում է, որ այս ուտեստը շվեդական խոհանոց ներմուծել է Շվեդ արքա Կառլ XII-ը։ Պոլտավայի ճակատամարտում ռուսների կողմից կրած պարտությունից հետո Կառլ XII-ը 5 տարի անցկացրեց Օսմանյան սուլթանի արքունիքում։ Նրան Օսմանյան կայսրության կողմից ֆինանասական աջակցություն ցուցաբերվեց՝ Ռուսական կայսրության հետ հետագա մարտեր վարելու նպատակով, և 1715 թվականին շվեդ արքան վերադարձավ Շվեդիա։ Նրան հետևեցին նաև նրա՝ թուրք ներդրողներից մի քանիսը՝ իրենց խոհարարների հետ միասին, ովքեր էլ շվեդական խոհանոց ներմուծեցին տոլմայի[21]պատրաստման ավանդույթը։
- Շվեբների (Ադրբեջան ներգաղթած գերմանացիների) մոտ, ովքեր ձևավորվել են Ադրբեջանում և նոր վայրում ավելի քան հարյուր տարի պահպանել են իրենց ավանդույթներն ու մշակույթը (դա վերաբերում է նաև սնունդին), տոլման շվաբական շպեցլե-ի և մուլթաշե-ի շարքում է, հիմնական ուտեստներից մեկն է։ Այն պատրաստում էին՝ միջուկը խաղողի թփերի մեջ փաթաթելով[22]։
Պատկերասրահ
խմբագրել-
Բանջարեղենով տոլմա
-
11 մետր երկարությամբ տոլմա, «Ուդուլի» տոլմայի համահայկական փառատոն
-
«Ուդուլի» տոլմայի համահայկական փառատոն
.JPG){kind=link}
.JPG){kind=link}
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 Матеріалы для сравнительнаго и объяснительнаго словаря и грамматики / И. И. Срезневский. — Издание II Отделения Императорской Академии наук. — Санкт-Петербург: Типография Императорской Академии Наук, 1854. — Т. 1. — С. 85.
- ↑ 2,0 2,1 Claudia Roden. «A Middle Eastern Feast» — Penguin UK, 2011 — ISBN 0141966017, 978014196601
- ↑ Dolma making and sharing tradition, a marker of cultural identity
- ↑ Encyclopaedia Iranica. Dolma. Արխիվացված 2011-04-12 Wayback Machine:«DOLMA (or dūlma), Turkish term (Doerfer, III, pp. 203-04) for stuffed vegetable or fruit dishes common in the Middle East and in Mediterranean countries. Versions have been known in Persia since at least as early as the 17th century (Afšār, pp. 217, 238-39)».
- ↑ Merriam-Webster Online — Dolma
- ↑ «Этимологический словарь тюркских языков, Том 3, страницы 258-259».
- ↑ «1963–1975 "Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen", Bd. I-IV, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag, 1963–1975 том 3, страницы 203-204».
- ↑ Энциклопедия Ираника. «Статья: Dolma».
- ↑ «Die türkischen Elemente in den südost- und osteuropäischen Sprachen (Griechisch, Albanisch, Rumunisch, Bulgarisch, Serbisch, Kleinrussisch, Großrussisch, Polnisch), Tempsky, Wien 1884–1890. Страница 50».
- ↑ «Թուրքերէնէ փոխառեալ բառերը Պօլսի հայ ժողովրդական լեզուին մէջ համեմատութեամբ Վանի, Ղարաբաղի եւ Նոր-Նախիջեւանի բարբառներուն (The Loan Words from Turkish in the Colloquial Armenian Language of Constantinople as Compared to the Dialects of Van, Gharabagh, and Nor-Nakhichevan), Moscow-Vagharshapat, 1902. Страница 341».
- ↑ А. С. Пирузян. Армянская кулинария. — М.: Госторгиздат, 1960.
- ↑ Gerhard Doerfer, The influence of Persian language and literature among the Turks // The Persian Presence in the Islamic World. — С. 240.
- ↑ Вильям Похлебкин Национальные кухни наших народов Արխիվացված 2019-08-24 Wayback Machine
- ↑ 14,0 14,1 Кулинарный словарь. Зданович Л. И. 2001
- ↑ Adam J. Silverstein. «Islamic history. A Very Short Introduction» — Oxford University Press, 2010 — p. 60 — ISBN 978-0-19-954572-8 Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)
Yoghurt, stuffed vine-leaves (dolma), kebabs, shawarma, and baklava, amongst many other well-known foods, all originate with the Turks (though Turkish coffee does not). And if the story is true that the croissant was created by Viennese bakers in celebration of the failed Ottoman siege of their city in 1683, then – at least indirectly – we owe them croissants too.
- ↑ The Cambridge World History of Food — Cambridge University Press, 1999 — p. 1144, 1147 — ISBN 9780521402163 Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)
Their dolmehs, or stuffed vegetables, the Iranians borrowed from Turkey<>Minced meat is the filling for the numerous dolmasi, or stuffed vegetables, such as peppers, tomatoes, vegetable marrow, and grape leaves.
- ↑ «В. Похлёбкин. Национальные кухни наших народов: Армянская кухня». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 6-ին.
- ↑ «В Армавирской области Армении прошел фестиваль толмы». МТРК «Мир». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 1-ին.
- ↑ M. R. Ghanoonparvar. Dolma(չաշխատող հղում) (չաշխատող հղում) Encyclopaedia Iranica (անգլ.)
- ↑ The New Larousse Gastronomique — Crown Publishers, Inc, 1988 — p. 315 — ISBN 0-517-53137-2Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)
Dolmas or Dolmades(Turkish cookery) - Dolmas are prepared by blanching vine leaves, draining them, and stuffing them with minced lamb and cooked rice. The leaves are rolled into balls and braised in very little stock with oil and lemon juice added. Dolmas can also be made with cabbage leaves, fig leaves or the leaves of the hazelnut tree. In Turkey, dolmas are often cooked in sheep-tail fat. Dolma is also the term used in the Middle East for a dish of mixed stuffed vegetables (aubergines, tomatoes, artichoke hearts and courgettes).
- ↑ The Oxford Companion to Food, 2014, էջ 258
- ↑ Dr. K. Stumpp «Die Auswanderung aus Deutschland nach Russland in den Jahren 1763 bis 1862». Tübingen. 1974 (գերմ.)
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Ջավախքի տոլմա Արխիվացված 2021-02-05 Wayback Machine
- Alan Davidson, The Oxford Companion to Food (3) (խմբ. Tom Jaine, ed.), Oxford, «Oxford University Press» — 960 էջ, ISBN 9780191040726։
| Վիքիբառարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տոլմա» հոդվածին։ |
| Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տոլմա» հոդվածին։ |
| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 12, էջ 42)։ |
